Ulu Öndər Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti illərində Azərbaycan -Türkiyə əlaqələrinin genişləndirilməsində rolu

Azərbaycana tarixən sıx bağlı olan ölkələrdən biri qardaş Türkiyə Respublikasıdır. Hələ sovet dövründə Ulu Öndər Heydər Əliyev Türkiyə ilə əlaqələrin genişləndirilməsinə xüsusi diqqət verildi. Çıxışlarının birində Ulu Öndər demişdir: "Mən bu gün, həqiqətən, qeyd etmək istəyirəm ki, bizim xalqlarımız əsrlər boyu bir-birinə yaxın dost olmuşlar. Biz bir kökdənik, biz birdilli xalqlarıq. Bizim milli ənənələrimiz çox yaxındır, bir-birinə bənzərdir, oxşardır. Ona görə də, bunlar hamısı xalqlarımızı hələ biz müstəqil olmadığımız vaxtda, ayrı-ayrı dövlətlərin əsarəti altında yaşadığımız vaxtda da bir-birimizdən ayırmayıb, bir-birimizə bağlayıb, bir-birimizlə daha sıx əlaqədə saxlayıb".

Professor Musa Qasımlı Ulu Öndərin sovet dövründə Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrini inkişaf etdirdiyini qeyd edərək yazır ki, Heydər Əliyev soyuq müharibə illərində Türkiyənin Qərbdə qızışdırılan qatı antisovet təbliğatda iştirak etməsini arzulamırdı. Bu zaman Qərbin aparıcı dövlətləri Türkiyədəki mühacir azərbaycanlı təşkilatlarında millətçilik əhval-ruhiyyəsini gücləndirir, düşmənçilik toxumu səpməyə çalışırdılar. Bir çox türklər də antisovet təbliğatda fəal iştirak edirdilər. Heydər Əliyev yaranmış vəziyyətdən çıxmaqdan ötrü iki ölkə arasında normal, mehriban qonşuluq münasibətlərinin qurulmasını vacib hesab edərək, praktik addımlar atmağa başladı. O, sovet dövlətinin dünya türkləri və Türkiyə ilə dost olmasına, normal münasibətlərinin qurulmasına və bu işdə Azərbaycanın başlıca rol oynamasına çalışırdı. Artıq qeyd edildiyi kimi, Heydər Əliyev SSRİ-nin rəhbər siyasi xadimləri içərisində Türkiyə və türk dünyası məsələləri üzrə birinci şəxs sayılırdı. Onun türk, müsəlman olması, bir neçə Şərq dillərini bilməsi, hələ 40-50-ci illərdə Türkiyəyə, İrana, Əfqanıstana və Pakistana xidməti səfərlər etməsi, bu ölkələrin əhalisinin həyatına incəliyinə qədər bələd olması, müsəlman Şərqi üzrə çoxlu ədəbiyyatı mütaliə etməsi, güclü müşahidə, analitik qabiliyyəti, ən məxfi məlumatları dərindən təhlil edib doğru nəticələr çıxarması və problemlərin həlli yollarını aydın görməsi, uzaqgörənliyi həmin istiqamət üzrə nüfuzlu və sözükeçən dövlət xadimi olmasına kömək etmişdi. Heydər Əliyev sovet rəhbərlərini Türkiyəyə xüsusi diqqət yetirməyin, onunla dostluq münasibətləri qurmağın vacibliyinə inandırmağa çalışır və çox vaxt da buna nail olurdu. Bunun nəticəsində 60-70-ci illərdə L.İ.Brejnevin türk dünyasına, SSRİ-nin türk xalqlarına normal münasibəti yaranmışdı. Onlar dövlətin bütövlüyünün təməli kimi slavyan və türk xalqları arasında mehriban münasibətlərin vacibliyini başa düşmüşdülər. Məhz onların hakimiyyəti illərində türk-slavyan ittifaqı kifayət qədər möhkəm idi. Ölkədə milli, etnik ixtilaflar mövcud deyildi.

Sovet sistemi şəraitində Azərbaycanla Türkiyə arasında birbaşa əlaqələr yaratmaq mümkün olmadığından Heydər Əliyev elm, mədəniyyət və ədəbiyyat adamlarının əlaqələrinin qurulub inkişaf etdirilməsinə çalışırdı. Türkiyə ilə əməkdaşlıq dövlətin ümumi siyasəti çərçivəsində bir neçə istiqamətdə həyata keçirilirdi. O, iki ölkə arasında dostluq münasibətlərinin qurulmasına, elə bu yolla da Azərbaycan xalqı ilə türk xalqının əlaqələrinin yaradılması və inkişafına səylər edirdi. İlk növbədə, hakimiyyəti illərində Türkiyədən Azərbaycana gələn rəsmi qonaqlara xüsusi diqqət və qayğı göstərilirdi. Onlar azərbaycanlılar tərəfindən böyük coşqu ilə qarşılanırdılar. Hələ 60-cı illərin ortalarında Sovet İttifaqına səfəri zamanı Azərbaycana da gələn Türkiyənin baş naziri Süleyman Dəmirəli böyük hörmət və ehtiramla qarşılamışdılar. Bu səfər zamanı S.Dəmirəlin şərəfinə Bakıda verilən ziyafətdə maraqlı bir hadisə baş vermişdi. Azərbaycan müğənniləri proqramda nəzərdə tutulmayan türk mahnılarını ifa etmişdilər. SSRİ Xarici İşlər Nazirliyinin protokol idarəsinin əməkdaşı səfərdən sonra yazdığı hesabatında bu halı qüsur, proqramın pozulması kimi qiymətləndirmişdi.

Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən bir müddət sonra Azərbaycan KP MK bürosunda Türkiyə nümayəndə heyətinin respublikaya səfəri barədə məsələ geniş şəkildə müzakirə edildi. Onun Sədrliyi ilə keçirilən Azərbaycan KP MK-nın 1969-cu il 14 noyabr tarixli büro iclasında Türkiyə Cümhuriyyətinin prezidenti Cövdət Sunayın Azərbaycana səfəri ilə bağlı məsələ müzakirə olunaraq, 9 maddədən ibarət qərar qəbul edildi. Qərarda səfərin noyabr ayının 18-19-da yüksək səviyyədə keçirilməsindən ötrü tədbirlər müəyyənləşdirildi.

Qonağın keçdiyi yollar Türkiyə, Azərbaycan, SSRİ bayaqları, türk, rus və Azərbaycan dillərində transporatlarla bəzədilmişdi. Bakı aeroportunda yüksək qonağı 200 nəfər qarşıladı, 1 N-li dövlət qonaq evində, digər şəxslər isə "İnturist" otelində yerləşdirildi. Üç dildə səfər proqramı çap olundu. Türkiyə prezidenti ilə Azərbaycan Dövlət Universitetində möhtəşəm görüş keçirildi. Azərbaycan rəhbərliyi onun şərəfinə ziyafət verdi. Ziyafətə rəsmi şəxslərdən başqa dəvət olunan 19 nəfərin hamısı Azərbaycanın tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri idi. Bunların içərisində Qara Qarayev, Tahir Salahov, Qəmər Almaszadə, Rauf Hacıyev, Süleyman Rəhimov, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm və başqaları var idi.

Türkiyəli qonaqlara milli mədəniyyət və tarixlə bağlı yerlər göstərildi. Səfər barədə film çəkildi. Türkiyə mətbuatı bu səfəri yüksək qiymətləndirdi, Azərbaycan haqqında geniş yazılar verdi. Səfər iki ölkə, Azərbaycan və türk xalqları arasında əlaqələrdə mühüm rol oynadı.

70-ci illərdə Türkiyədən Azərbaycana edilən rəsmi səfərlərin sayı çoxalmışdı. Məsələn, 1973-cü üdə Türkiyənin SSRİ-dəki fövqəladə və səlahiyyətli səfiri İlter Türkmən Azərbaycana səfər etdi. Səfər zamanı qonaq Azərbaycanın tarixi yerləri və mədəniyyət abidələri ilə tanış oldu, görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri, rəsmi şəxslərlə görüşdü. Bu səfərdən sonra səfir Azərbaycanın sosial-iqtisadı və mədəni sahədə tərəqqisindən fəxrlə söhbət açmışdı.

Sonrakı illərdə Türkiyənin xarici işlər naziri işlərkən İlter Türkmən həyat yoldaşı ilə birlikdə 1982-ci ilin noyabr ayında Azərbaycanda səfərdə olarkən də böyük qayğı və ehtiramla əhatə olundu. Türkiyənin xarici işlər naziri bir sıra görüşlər keçirdi. Səfərdən sonra İ.Türkmən Azərbaycan rəhbərinin milli-mədəni inkişaf yolunda çalışmalarını yüksək dəyərləndirmişdi.

70-ci illərdə Türkiyənin bir sıra görkəmli siyasi xadimləri, o cümlədən, türklərin "qara oğlan" adlandırdıqları Bülent Ecevit 1976-cı ilin yayında Azərbaycanda səfərdə oldu. O çoxlu görüşlər keçirdi, tarix və mədəniyyət abidələri ilə tanış oldu. Səfərdən sonra Ecevit verdiyi müsahibələrində Azərbaycanı sevdiyini, milli-mədəni inkişafdan məmnun qaldığını söyləmişdi.

1978-ci ilin noyabr ayında türkiyəli millət vəkili Kabay Ekremin başçılığı altında Türkiyə nümayəndə heyəti Azərbaycanda səfərdə oldu. Türkiyəli qonaqlara Azərbaycanda xüsusi ehtiram göstərildi. 1981-ci ilin aprel ayında Türkiyənin SSRİ-dəki səfiri Erciment Yavuzapın Azərbaycana səfəri uğurla keçdi.

Azərbaycanın sovet dövrü rəhbərləri içərisində ilk dəfə olaraq məhz Heydər Əliyev Türkiyə ilə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına dair geniş, dərindən əsaslandırılmış konkret təkliflərini SSRİ rəhbərliyinin diqqətinə çatdırdı. Onun bu istiqamətdə fəaliyyətinin bütün mənası iki ölkə arasında normal münasibətlərin və dostluğun qurulması, möhkəmləndirilməsi idi. Azərbaycan rəhbəri Türkiyə ilə əlaqələri inkişaf etdirməyə dair təkliflər irəli sürür, məktubları imzalayırdı. Heydər Əliyevin bu məsələ üzrə verdiyi göstərişə və tövsiyələrə uyğun olaraq MK-nın beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri Ə.Cəbrayılov Sov. İKP MK-nın beynəlxalq əlaqələr şöbəsi ilə əlaqə saxlayıb V.V.Zaqladın və N.B.Slepovla danışıqlar apardı. Onlar həmin təklifləri həyata keçirməyin mümkünlüyünü bildirsələr də, müvafiq nazirlik, təşkilat və idarələrlə razılaşmağın vacibliyini söylədilər. Bundan sonra iki ölkə arasında münasibətlərin inkişafına və Azərbaycanın Türkiyədə təbliğinə dair müvafiq sənəd layihəsi də təqdim edildi. Bu barədə təqdim olunan sənədə 1977-ci il 20 sentyabr tarixdə Heydər Əliyev belə bir dərkənar yazmışdı: "Xahiş edirəm, Sov. İKP MK-ya müvafiq qeydlər hazırlayın. Eyni zamanda, Türkiyəyə təbliğatı gücləndirmək üçün bütün mümkün vasitələrdən yaxşı istifadə etmək lazımdır". Heydər Əliyevin göstərişinə uyğun olaraq hazırlanan məktub Kremlə göndərildi. Təkliflərdə Türkryə ilə siyasi, iqtisadi, elmi, texniki, mədəni, turizm sahələrində əlaqələri genişləndirmək, sovet-Türkiyə dostluğuna çalışmaq, vaxtilə ölkədən çıxıb getmiş şəxslərin və övladlarının vətənə dəvət edilməsi və s. məsələlər öz əksini tapmışdı. Məktubda deyilirdi ki, türklər və Turkiyədə yaşayan azərbaycanlılar arasında Azərbaycana maraq xeyli artır. Azərbaycanlıların Kars, Ərzurum, Bursa, Konya və başqa şəhərlərdə keçirdikləri tədbirlər belə marağın artdığını göstərirdi. Bu tədbirlər zamanı bir sıra azərbaycanlılar vətənlə əlaqələrin qurulması və səfərlərin edilməsinin zəruriliyi ilə bağlı təkliflər səsləndirmişdilər. Azərbaycana turist kimi gəlmək istəyənlərin də sayı artırdı. Bununla belə, bir sıra türklər hələ də Azərbaycan haqqında yanlış təsəvvürə malik idilər. Lakin belə vəziyyət heç də onların təqsiri deyildi. Çünki SSRİ-dən Türkiyəyə türk dilində ədəbiyyat demək olar ki, göndərilmirdi. Məktubda Heydər Əliyev Türkiyə ilə əlaqələri genişləndirmək üçün konkret təkliflər irəli sürürdü. Bildirirdi ki, türk dilində ədəbiyyatı tərcümə etməkdən ötrü Azərbaycanda kifayət qədər mütəxəssis olduğunu nəzərə alaraq, Bakıda "Proqres" nəşriyyatının filialı açılsın. Heydər Əliyevin fikrincə, bu nəşriyyatda siyasi məzmun daşımayan kitablar, Azərbaycan klassiklərinin əsərləri, folklor ədəbiyyatı türk dilinə çevirilə və Türkiyəyə göndərilə bilərdi. O, Türkiyə ərazisində Azərbaycan radio və televiziyasının proqramlarının yayımlanmasını da zəruri hesab edirdi.

Heydər Əliyevin irəli sürdüyü ən maraqlı təkliflərdən biri Ümumittifaq Şərq Ticarətinin Azərbaycan bölməsinə Türkiyə ilə birbaşa ticarət əlaqələrinin qurmasına icazə verilməsi barədə idi. O, Moskvaya belə bir təklif edərkən, öz fikrini əsaslandırıb göstərirdi ki, 20-ci illərdə Bakıda iki ildən bir beynəlxalq sərgi-yarmarkalar keçirilib, bu işi canlandırmaq və həmin yarmarkalara Türkiyədən şirkətlərin dəvət edilməsi praktikasına nail olmaq gərəkdir. Heydər Əliyev, eyni zamanda, təklif edirdi ki, SSRİ Dövlət Xarici İqtisadi Əlaqələr Komitəsinin xətti ilə Türkiyədə Azərbaycanın layihə institutlarının müxtəlif ikitərəfli proqramlarında yaxından iştirak etmələri fayda verər, çünki Türkiyədəki idarə və müəssisələrdə çoxlu azərbaycanlı çalışir.

Türkiyə ilə Azərbaycanın Naxçıvan vasitəsilə sərhədyanı ticarət əlaqələrinin qurulmasının təklif edilməsinin dərin siyasi, iqtisadi, ideoloji və mənəvi məna daşıyırdı. Azərbaycanda xarici ticarət sahəsində təcrübə toplanılar, müvafiq strukturlar formalaşdırılar, bir-birindən ayrı düşmüş iki qardaş xalq arasında dil və mədəniyyət sarıdan ünsiyyət güclənər, Azərbaycanın regionda rolu daha da artardı. Lakin Moskva birbaşa ticarət iqtisadi əlaqələrin qurulmasına və sərhədyanı ticarətə dair təklifin reallaşmasına imkan vermədi.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 15 mart.- S.14.