Heydər Əliyevin ədəbi-tarixi proses konsepsiyası

Böyük Britaniyanın baş naziri Toni Bleyer yazmışdır: “Heydər Əliyev Azərbaycanın böyük lideri idi. O, böhranlar dövründə öz ölkəsinə sabitlik gətirdi. Azərbaycan xalqı Onun qoyduğu irs ilə fəxr edə bilər”. Bu bizim hamımıza gün kimi aydın olan bir həqiqətdir. Heydər Əliyevin qoyub getdiyi irs isə həqiqətən olduqca zəngindir: müstəqil Azərbaycan, dönməz istiqlalçılıq, dövlətçilik nəzəriyyəsi, müstəqilliyimizin iqtisadi təməli olan “Əsrin müqaviləsi” - neft kontraktları, ədəbiyyat və mədəniyyətimiz haqqında dərin nəzəriyyə, siyasi sabitlik və ən başlıcası “Müasir dövrün lider etalonu” (Ç.Aytmatov) olan oğul - Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev! Bu varislik Azərbaycan tarixinin yeni səhifəsidir.

Heydər Əliyevin irsi hələ cild-cild traktatların mövzusu olacaq. Bu zəngin irsin dəyərli bir hissəsi də ədəbi - tarixi proses haqqında Heydər Əliyev konsepsiyasıdır. Bu konsepsiyanı Ulu Öndərin bütövlükdə milli sərvətimiz olan elmi - nəzəri irsi kontekstində nəzər salmaqla izah etmək olar. Beləliklə, nədir “ədəbi-tarixi proses” və Heydər Əliyevin nəzəriyyəsində o, hansı xüsusiyyətlərə malikdir?!

XX əsrin 70-ci illərinin ortalarına qədər nəinki ədəbi-tarixi proses, ümumən ədəbi proses haqqında nə bizdə, nə də ümumsovet elmində müəyyən nəzəri anlayış olmamışdır (Ətraflı bax: Şəmsizadə N. “Tənqidin ədəbi prosesdə rolu”. 2004. s.5-40). 1974-cü ildə Leninqrad da “İstoriko-literaturnıy proüess. Problemı i metodı izuçeniye” adlı mükəmməl bir məcmuə çap olundu. Burada məşhur nəzəriyyəçi E.N.Kupreyanova “Tarixi - ədəbi proses elmi anlayış kimi” adlı əsas məqalə ilə çıxış etdi.

Göstərilən kitabda görkəmli rus nəzəriyyəçiləri E.N.Kupreyanova, A.N.Yuzitov, Y.A.Andreyev, A.S.Buşmin və başqaları ədəbi prosesə milli ədəbiyyatların rolunu azaldan, sovet ədəbiyyatının rolunu şişirdən tam ictimai-tarixi prosesdən asılı sosioloji izahlar verdilər.

Azərbaycan alimi, nəzəriyyəçi ədəbiyyatşünas və tənqidçi N.Şəmsizadə mövcud mübahisələri təhlil edərək yazır: “Ədəbi proses bədii sistemindən, cərəyan və istiqamətindən, metod və üslubundan, janr və qəhrəmanından asılı olmayaraq müəyyən zaman məsafəsində yazıçı, tənqidçi və oxucu arasında bədii əsər zəminində baş verən və onun vasitəsi ilə hərəkətə gətirilən xüsusi inkişaf formasıdır. Başqa sözlə ədəbi proses yazılma, oxuma, təhlil və tənqid kimi proseslərin həm daxili (struktural), həm də xarici əlaqələrin əsasında baş verən ədəbi-bədii inkişaf tipidir. Burada birləşdirici mərkəz, əsas obyekt bədii əsərdir”. (Şəmsizadə N. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə, III c. B., Elm., s. 24-25). Xeyli mükəmməl olsa da burada söhbət ədəbi - tarixi prosesdən yox, ədəbi prosesdən gedir.

Ədəbi - tarixi proses tarixi hərəkətə gətirən, onu izah edən, öz daxilində tarixi əks etdirən ədəbi - bədii prosesdir. Heydər Əliyevi də daha çox ədəbiyyatın, bədii - fəlsəfi sözün, cəmiyyəti, ictimai düşüncəni, tarixi hansı səviyyədə əks etdirməsi, ona izah verməsi düşündürürdü.

“Yazıçı öz qələmini xalqın xidmətinə vermişsə, belə bir şəraitdə onun ən mühüm vəzifəsi məhz ictimai inkişafın müqəddəratını müəyyən edən prosesləri və hadisələri ilk növbədə ifadə etməkdir”. (Əliyev Heydər. Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı. s. 138). Ədəbi-tarixi prosesin özünəməxsusluğu bundadır ki, bədii ədəbiyyat “ictimai inkişafın müqəddəratını müəyyən edən proses və hadisələri” obyektiv tarixilik prinsipi əsasında əks etdirir. Bu, heç də o demək deyildir ki, bədii ədəbiyyat ictimai-tarixi gerçəkliyin dalınca gedib, onun sadəcə qeydçisinə çevrilməlidir. Əksinə, tarixiliyə güvənən bədii düşüncə Allah vergisi olan istedadının gücü ilə tarixin gedişatını qabaqlamalıdır. Heydər Əliyev öz ədəbi-tarixi proses nəzəriyyəsini əsaslandırarkən tez-tez S.Vurğun yaradıcılığına müraciət edib. O, S.Vurğunu yazıçılara misal çəkib deyirdi: “Səməd Vurğun ölməz “Vaqif” dramında böyük Azərbaycan şairinin tarixi obrazını yaratmış, o dövrün ictimai-siyasi həyatını heyrət doğuran məharətlə canlandırmışdır” (s.140). Heydər Əliyev tarixə yanaşmanın metodologiyasına, onun taktika və strategiyasına xüsusi önəm verirdi: “Tarixi simaların obrazları yaradılan və tariximizin çox mühüm dövrləri tərənnüm olunan ədəbi əsərlər ən yüksək səviyyədə yazılmalıdır. Bunlar çox mühüm, açıq deyək ki, mürəkkəb mövzulardır. Belə mövzuların öhdəsindən yalnız yüksək istedadlı, dərin bilikli sənətkarlar gələ bilərlər. Buna görə də tarixi mövzuda əsərlər yaratmağa girişməzdən əvvəl ədib öz qüvvə və imkanlarını götür-qoy etməli, böyük və ciddi hazırlıq işi aparmalıdır” (s.140).

Beləliklə, böyük lider, tarixi mövzuya ciddi münasibət üzərində dayanır, tarixi obyektiv dərk və əks etdirmək üçün istedadla bərabər, tədqiqatçılıq işi aparılmasının zəruriliyini qeyd edirdi. Tarixə təkcə mövzu xatirinə, oxucunu əyləndirmək üçün müraciət etmək olmaz. Tarix xalqın milli sərvətidir. Əgər yazıçı onu olduğu kimi yüksək bədii obrazlarla əks etdirmirsə, o tarixə toxunmamalıdır.

Heydər Əliyevin ədəbi - tarixi proses konsepsiyası onun ümumən ədəbiyyat və mədəniyyətin tarixi taleyimizdəki roluna verdiyi yüksək dəyərdən kök alır: “Biz xalqımızın tarixi, keçmişi ilə, əldə etdiyi nailiyyətlərlə həmişə fəxr edirik. Bu sahədə xalqımızın tarixində ən görkəmli yeri mədəniyyət, ədəbiyyat tutur. Çoxəsrlik tariximizdə məhz mədəniyyət, ədəbiyyat, incəsənət xalqımızı çətin yollarla bu günə gətirib çıxarıbdır və xalqımızın mənəviyyatını, zənginliyini dünyaya nümayiş etdirib, dünya xalqlarına çatdırıbdır. Keçmişdə də indi də xalqımız, respublikamız ən çox öz mədəniyyət, ədəbiyyat, öz intellektual səviyyəsi ilə dünyada tanınır” (s.260).

Heydər Əliyevin mədəniyyət, ədəbi-tarixi proses konsepsiyasının arxasında, onun siyasi-ideoloji baxışları, dövlətçilik məsələləri dayanırdı. Onun fikrincə, ədəbiyyat (ümumən mədəniyyət!) həm dünənki tarixin, həm də bugünkü tarixin bədii salnaməsi olmalıdır. Yazıçının vəzifəsi çevrəsində olduğu gerçəkliyi, yaşadığı tarixi və zamanı əks etdirmək, gələcək nəsillər üçün onun barəsində həqiqət qoyub getməkdir. Ədəbi-tarixi proses canlı tarixin bütöv bədii fəlsəfi obrazıdır.

Heydər Əliyev mülahizələrinin birində demişdir: “Bizim ədəbiyyatımızın xalqımıza etdiyi ən böyük xidmət ondan ibarətdir ki, şairlərimiz, yazıçılarımız öz əsərləri ilə Azərbaycanda, xalqımızda, millətimizdə daim hissiyyatları oyatmağa çalışmışlar, milli özünüdərk, milli oyanış, dirçəliş prosesi xalqımıza birinci növbədə ədəbiyyatdan gəlir”.(Bax: “Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı” B., “Şərq-Qərb”,2009, s. 244). Ədəbiyyatın qüdrətinə belə inam, hər şeydən öncə Heydər Əliyevin bədii-mənəvi sərvətlərimizə tükənməz məhəbbətindən irəli gəlirdi. Çünki onun fikrincə Azərbaycan xalqının tarixi də, fəlsəfəsi də ən aydın və parlaq şəkildə məhz bədii ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır.

Şərq ədəbiyyatı o cümlədən Azərbaycan klassik irsi özündə onlarla elmi ehtiva edən bütöv bir sistemdir. Heydər Əliyev yazırdı: “Tarixin bir-birinə qovuşdurduğu əsrlər bir çox xalqların oğul və qızlarını qızğın məhəbbətlə tərənnüm edən Nizami dühasının ölməz əsərlərini, Füzulinin insanpərvərlik və xeyirxahlıq dolu misralarını, Nəsiminin fəlsəfi fikirlə zəngin lirikasını, Xaqaninin məhəbbət və iztirab tərənnüm edən poemalarını, Vidadi və Vaqifin xalq yaradıcılığı çeşməsindən qidalanan ölməz şerlərini bizə gətirib çatdırmışdır. Tarix tələbkar ittihamçıdır. Hökmdarlar, saray əyanları, zülmkarlar unudulub getmişlər. Azərbaycanın böyük mütəfəkkir və humanist şairlərinin təravətdən düşməyən misraları isə bu gün də öz hikməti və insanpərvərlik ruhu ilə dünyanı heyran qoyur. Onlar xalqın azadlığı və səadəti haqqında öz dərin fikirlərini və sönməz arzularını əsrlərdən, nadanlıq, dini fanatizm, milli əsarət və ictimai ədalətsizlik zülmətindən keçirərək nəsillərə bəxş etmişlər” (s.71).

Təkcə bu mülahizələr imkan verir belə qənaətə gələsən ki, təkcə bir oxucu, bir vətəndaş kimi yox, həm də bir dövlət xadimi, cəmiyyətşünas olaraq Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatına bir fəlsəfi məxəz kimi yanaşırdı. Düşünürsən ki, ədəbiyyat və incəsənətin estetik zövq tərəfi, insanlara təsir yönü onun üçün sonrakı məsələ idi. Bir qədər əvvəlki mülahizələrinə bir də qayıdaq: “Milli özünüdərk, milli oyanış, dirçəliş prosesi xalqımıza birinci növbədə ədəbiyyatdan gəlir”. Ədəbiyyatın qüdrət və əzəmətinə belə yüksək qiymət hələ heç bir lider tərəfindən verilməyib. Bu fakt göstərir ki, Heydər Əliyev xalqın tarixi taleyi ilə bağlı problemləri həll edərkən ən ağır dövlətçilik məsələlərini, xüsusilə milli istiqlal konsepsiyasını işləyərkən bədii ədəbiyyata güvənirdi.

Heydər Əliyevin ədəbi-tarixi proses konsepsiyası statik, donuq ədəbi-siyasi təlim deyildir. Əksinə, onun fikrincə ədəbiyyat, bədii yaradıcılıq ictimai fikri, real tarixi şəraiti dinamik bir vəziyyətdə saxlamalı idi. Bu özü ayrıca bir problemdir ki, uzaq- görən siyasətçi, böyük psixoloq insanları, kütlələri idarə etmək, bu məqsədlə özünə sərfəli mühit yaratmaq üçün Heydər Əliyev ədəbiyyat və incəsənətin mənəvi təsir imkanlarından bacarıqla istifadə edirdi. Gənc ədəbi nəslin vaxtında formalaşması, nəsillər arasında əlaqə, ənənə və varisliyin qorunması bu sırada mühüm yer tuturdu: “Birinci növbədə ədəbiyyata təzə qüvvələr gəlməsi, gənc istedadların aşkara çıxarılması və tərbiyə edilməsi qayğısına qalmaq lazımdır. Müasir dövrün problemlərinə, ən aktual sosial və bədii problemlərin həllinə gənc yazıçıların canlı marağını hər vasitə ilə müdafiə etmək, özlərinin yaradıcılıq səylərini real gerçəkliyin tələblərinə, cəmiyyətimizin ali məqsədlərinə uyğunlaşdırmaqda onlara kömək etmək lazımdır.

Cavan söz ustalarının dünyagörüşünün formalaşması Azərbaycan ədəbiyyatçılarının bütün nəsilləri arasında əlaqələrin daha da möhkəmlənməsi ilə, bütün ədəbiyyatımızın ideya-bədii axtarışları ilə sıx bağlıdır. İdeya əqidəsi estafeti olmadan nəsillərin varisliyi mümkün deyildir” (s.148).

Ümumiyyətlə, Heydər Əliyev mühit nəzəriyyəçisi, mühitşünas idi. Həm siyasi-ideoloji, həm də ədəbi-elmi sahədə o, lazımi mühit yaratmadan qlobal göstəriş vermirdi. Bu, ümumiyyətlə böyük tarixi şəxsiyyətlərə-liderlərə xas olan mühüm xüsusiyyətdir. Liderlər, o cümlədən, Ümummilli Lider, ayrı-ayrı adamları, iqtisadi və siyasi klanları və zümrələri idarə etmir, onlara müvafiq mühit yaradır, onları həmin mühitlərə daxil edir və mühitləri idarə edirdi. Hər bir dünya şöhrətli lider kimi Heydər Əliyevin də gücü ilk növbədə bunda idi. Məsələn, o yazıçılar mühitinə daxil olur, yazıçılar onu sevirdilər. Və o daxili-psixoloji vəziyyəti dərindən öyrəndikdən sonra, özü də ayrı ayrılıqda həm yaşlı, həm də gənc ədiblərlə görüşürdü. Söhbətlərinin birində o səmimiyyətlə etiraf edərək deyir: “1969-cu ildən tale mənim üzərimə böyük bir vəzifə, böyük bir məsuliyyət qoymuşdur. Mən məsuliyyəti dərk edərək o vəzifəni layiqincə yerinə yetirməyə çalışaraq, həmişə hesab etmişəm, bu gün də hesab edirəm ki, ədəbiyyata, mədəniyyətə diqqət yetirmək, qayğı göstərmək lazımdır, ədəbiyyatdan, mədəniyyətdən həyatın başqa sahələrində işin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün istifadə etmək lazımdır” (s.414). Məhz bu mülahizələr göstərir ki, Heydər Əliyevin ədəbiyyata, ədəbi-tarixi prosesə baxışları bir çox hallarda ədəbi-bədii, nəzəri-estetik çərçivələrdən çıxır. O, bədii ədəbiyyatı zamana görə işlədir, tarixin tələbini əsas götürür, ən maksimum hüdudlarda ədəbiyyata tarixiliyi bir prinsip olaraq tətbiq edirdi. Heydər Əliyev həm dövlətimizə, həm ədəbi-bədii və mənəvi-əxlaqi məsələlərdə, ümumən dəyərvermə meyarlarında tarixilik prinsipinə-tarixin təcrübəsinə istinad edirdi. İstiqlal dövründə bir çox liderlər kənarda nəzəri istinadgah axtararkən Heydər Əliyev inamla yazırdı: “Bu gün ümumiyyətlə, müstəqillikdən danışarkən ədəbiyyatımızın xalqımız üçün nə qədər zəngin sərvət olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bizim ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz xalqımızın mədəni sərvətidir, intellektual mülkiyyətidir” (s.419).

Milli sərvət və intellektual mülkiyyət ədəbiyyatdan istedad, ideyalılıq və həyat həqiqətinə sədaqət tələb edən Heydər Əliyevin ədəbi-tarixi proses konsepsiyasının tərkib hissələri idi. Çünki Heydər Əliyev təkcə ədəbiyyatdan real gerçəkliyin obrazlı təcəssümünü yox, həm də romantik vüsət tələb edirdi.

Əlbəttə, Heydər Əliyev bir filosof kimi materialist, bir ədəbi-nəzəri fikir sahibi kimi realist idi. Onun üçün bədii ədəbiyyatın dəyəri hər şeydən öncə həyat həqiqətini, real və tarixi gerçəkliyi hansı bədii obrazlarla, hansı hüdud və çərçivələrdə əks etdirməsi ilə ölçülürdü. Onun “ədəbi-tarixi proses” nəzəriyyəsi də belədir. Real gerçəklik tutumu bu anlayışı da ölçmək, onun məzmununu və bədii sərhədlərini təyin etmək üçün başlıca meyardır. Burada realist dünyabaxışı ilə tarixilik bir-birini tamamlayır. O, bütün problemlərin həllində tarixiliyə istinad edir və ona görə uduzmur, həmişə obyektiv mövqe tutmağa və qərar verməyə nail olurdu.

Heydər Əliyevin ədəbi-tarixi proses konsepsiyası çoxcəhətli təlimdir. Ona məxsus başlıca bir cəhəti də qeyd etməliyik: bu konsepsiyanın aparıcı təmayüllərindən biri də maarifçilik idi. Böyük siyasətçi bədii sözün qüdrətindən nəinki geniş mənada oxucunu maarifləndirmək üçün istifadə edir, hətta gənc yazıçıların klassik ənənələrdən, bədii irsin təcrübələrindən öyrənməsini zəruri hesab edirdi. O özü bədii ədəbiyyata böyük sevgi ilə yanaşır və bunu başqalarına da təlqin edirdi. Bədii ədəbiyyat ona xalqı milli bir toplum kimi təşkil etmək, psixologiyalara təsir etmək, öz sözünə inandırmaq və mövqeyini təsdiq etmək üçün lazım idi. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”u sevən xalq “Kitabi-Dədə Qorqud”u sevən lideri sevməyə bilməz.

Heydər Əliyevin nəzəri-fəlsəfi görüşlərində maarifçilik xüsusi bir problemdir və onun müstəqil bir tədqiqata ehtiyacı var. Onun bütün sahələrdə baxışları kimi ədəbi-tarixi proses konsepsiyası üçün də təməl prinsip tarixilikdir. Ulu Öndərə görə hər bir şəxsiyyəti, o cümlədən, ziyalını - yazıçını və alimi tarix yetişdirir. Buna rəğmən ədəbi-tarixi proses ədəbiyyatın tarixdəki rolunu müəyyən edən, həm zamanla, həm fitri istedadla, həm də sənətkarın estetik idealı ilə bağlı olan bir prosesdir. Obrazlı desək, o “Tarix söz sənətinin, ədəbiyyatın məcrasında necə hərəkət edir?” sualına cavab verir, onu praktik şəkildə əyaniləşdirir. Burada sosial məzmun və estetik amil vəhdətdə çıxış edir.

Salatın ƏHMƏDOVA,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 29 mart.- S.3-4.