Müstəqil Azərbaycan Respublikası və Rusiya əməkdaşlığının Avrasiya inteqrasiyasında rolu

Rusiyalı ekspertlərin "Avrasiya" termini ilə müəyyənləşdirdikləri ərazilər hazırda MDB üzvləri olan ölkələri əhatə edir. SSRİ dövründə isə "Avrasiya" Rusiya üçün daha geniş anlamda başa düşülürdü. Bu areala hazırkı MDB üzvlərindən və keçmiş Şərqi Avropa sosialist düşərgəsindən əlavə Türkiyə İran, Əfqanıstan və Monqolustan da daxil idi. Hazırda Şərqi Avropanın artıq qərbləşmiş dövlətləri bu kateqoriyaya daxil edılmir. İndı Rusiya üçün "Avrasiya" anlayışı əsasən MDB üzvlərini, Türkiyə və İranı əhatə edir. Ə.Həsənov yazır ki, SSRİ dağıldıqdan, Şərqi Avropanın sosialist ölkələri nəzarətdən çıxdıqdan, dünya dövlətlərinə 20-ci əsr boyu davam etmiş təsir mexanizmləri aradan qalxdıqdan sonra Rusiya öz xarici siyasəti qarşısında üç əsas vəzifə qoymuşdu ki, bunun da hər biri Avrasiya ilə bağlıdır:

- ABŞ, Avropa İttifaqı və NATO-nun Şərqə doğru hərəkətinin qarşısını almaq;

- keçmiş sovet məkanına Qərb dövlətlərinin müdaxiləsinə və yeni müstəqil dövlətlərin Qərbə meyillənməsinə mane olmaq;

- Rusiya Federasiyasının bütövlüyünü qorumaq, onun milli təhlükəsizliyini və dövlət maraqlarını bütün vasitələrlə təmin etmək.

Birinci müddəanı yerinə yetirmək üçün Rusiyanın MDB məkanında agent dövlətləri və separatizm mənbələri var ki, Kreml onların vasitəsilə müxtəlif istiqamətlərdə mövqelərini saxlamağa çalışır.

Rusiya Cənub Qafqaz istiqamətində uzun müddət etnik separatizm meyillərindən istifadə edərək, region ölkələrini öz təsir dairəsində saxlamaq siyasətini yürütmüşdür. Bundan başqa, Kreml Cənubi Qafqaz ölkələrinin (xüsusən, Azərbaycanın) kənd təsərrüfatı məhsullarının ənənəvi bazarının məhz Rusiya olmasını, bu öləkələrin vətəndaşlarının müəyyən hissəsinin işçi qüvvəsi kimi müvəqqəti Rusiyada yaşamasını da bölgə ölkələrindəki siyasi həyata təsir göstərmək mexanizmi kimi istifadə etməyə çalışır.

2000-ci ildən başlayaraq, Rusiya məhsul ixracatına məhdudiyyətlər qoymaq və diaspora faktorlarından daha çox istifadə etməyə üstünlük verir. Ə.Həsənovun fikrincə, MDB-nin yaradılması da Rusiyaya daha çox öz həyati mənafelərini təmin etmək, mərkəzdənqaçma tendensiyalarının qarşısını almaq, Qərbin bu ərazilərdə təsirini zəiflətmək, üzv ölkələrin xarici siyasətini mümkün qədər koordinasiya etmək (Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı, vahid gömrük ittifaqı yaratmaq, sərhədləri birgə mühafizə etmək və s. tədbirlər vasitəsilə) məqsədi güdür. Çünki məsələn, Ukrayna və Belorus ərazisindən Qərbə Rusiyanın əsas nəqliyyat-kommunikasiya xətləri, qaz və neft kəmərləri çıxır, Baltikyanı ölkələrdən Kalininqrad vilayətinə hərəkət təmin edilir. Rusiyanın qərb sərhədləri Belorusdan, cənub sərhədləri Tacikistan, Qırğızıstan və Özbəkistandan, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstandan keçir. Bu əraziləri əldən verməklə Rusiya öz geostrateji və milli təhlükəsizliyinə xələl gətirə bilərdi.

Bundan başqa, Orta Asiya, Xəzər hövzəsi, Qara dəniz ətrafı və Cənubi Qafqazı itirməklə Rusiya bütün Avrasiyada, dünya enerji, nəqliyyat-kommunikasiya sistemində öz təsirini itirmiş olur. Odur ki, Rusiya bütün mümkün vasitələrlə öz həyati maraqlarını, təsir dairəsini Avrasiya subregionunda qorumağa və təmin etməyə çalışır. MDB-nin ətraf aləmlə münasibətlərini, Avrasiyanın İran, Türkiyə, Çin və ümumiyyətlə, dünyanın aparıcı ölkələri ilə əlaqələrini də məhz Rusiya özü müəyyənləşdirməyə səy göstərir.

Ə.Həsənov yazır: "Müasir dünya və beynəlxalq münasibətlərin yeni tendensiyaları dünya siyasətində Rusiyanın rolunu xeyli azaltsa da, Avrasiya regionundan onu sıxışdırmaq çox çətindir. Geosiyasi və geostrateji xarakteristikasına görə, dünyanın ən nəhəng dövlətlərindən hesab olunan bu ölkə çox zəngin təbii ehtiyatlara (Rusiya öz enerji ehtiyaclarını 100% ödədiyi halda, Yaponiya bu sahədə 82%, Almaniya və Fransa 50%, ABŞ 23% xarici aləmdən asılıdır) malikdir, nəhəng hərbi potensialı (nüvə texnologiyası, atom silahları və strateji raketdaşıma kompleksləri), Avropaya, dünyanın istənilən quru, hava və su keçidlərinə çıxış imkanları var.

Rusiyanın iqtisadi, siyasi, hərbi, mədəni, sosial, maliyyə təsiri bütün MDB məkanında ciddi hiss olunur və bu ölkədə baş verən hər hansı bir ciddi dəyişiklik dərhal özünü bütün MDB məkanında göstərir.

Rusiya MDB-də ciddi siyasi, ictimai və informasiya mexanizmlərinə də malikdir. Bu ölkələrin ərazisində, həm də, 25 milyondan çox rusdilli əhali yaşayır, Rusiyanın televiziya, radio və kütləvi informasiya vasitələri postsovet məkanında sərbəst yayılır və ictimai rəyə ciddi təsir göstərir. MDB ölkələri Rusiya üçün əsas ixracat bazarıdır (rus malları bu ölkələrdə üstünlük təşkil edir). Eyni zamanda, Rusiya da MDB ölkələrində istehsal olunan kənd təsərrüfat məhsulları üçün böyük bazar rolunu oynayır və mühüm əmək miqrasiyası məkanıdır. MDB ölkələrinin əhalisi azalmaqda olan Rusiyanın əmək ehtiyaclarının xeyli hissəsini ödəyir."

Müəllif qeyd edir ki, 90-cı illərin əvvəllərində Rusiya MDB ölkələri üzərində hüquqi nəzarətini itirsə də, iqtisadi və siyasi təsirini saxlamaqda davam edirdi. Region dövlətləri isə, öz növbəsində, Qərblə Rusiya arasında manevrlər edərək, iqtisadi-sosial problemlərinin həllinə çalışırdılar.

Rusiyanın Avrasiya siyasətində Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sisteminin mövcud olduğu bütün dövrlərdə mühüm yer tutmuşdur. Hələ çar Rusiyası dövründə Xəzər dənizinə çıxış, Azərbaycanın işğalı və bu ərazidən İran, Türkiyə və digər Şərq dövlətlərinə müdaxilə və təsir kimi istifadə edilməsi rus imperatorlarının fəaliyyətində xüsusi yer tutmuşdur. Rus-İran, rus-türk müharibələri, Qafqazın işğalı və s. hadisələrdə Azərbaycan məsələsi daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində də Azərbaycan Şərqə təsir üçün forpost kimi istifadə edilmiş, müsəlman Şərqinə və Türkiyəyə çıxış üçün qapı rolunu oynamışdır.

1991-ci ildə SSRİ dağılandan sonra Rusiya Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi tanımağa məcbur oldusa da, onun birdəfəlik itirilməsi, Qərb ölkələri və Türkiyə ilə inteqrasiyaya daxil olması ilə uzun müddət barışa bilmədi. Azərbaycanın bərabərhüquqlu əsasda, qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlıq şəraitində, beynəlxalq hüquqa və mehriban qonşuluq münasibətlərinə uyğun əlaqələr qurmaq istəyinə Rusiya uzun müddət müsbət reaksiya vermədi. Əslində, müstəqilliyinin ilk illərində Azərbaycan rəhbərliyi də Rusiya ilə sivil münasibətlər yaradılması sahəsində ciddi addımlar ata bilməmişdir. Odur ki, 1991-1993-cü illərdə iki ölkə arasındakı münasibətlər qeyri-normal idi. Hazırda Rusiya Azərbaycanın müstəqilliyi və Qafqaz bölgəsinin nüfuzlu, perspektiv imkanları geniş olan dövlət statusu ilə barışmış və onunla praqmatik münasibətlər yaratmaq əzmi nümayiş etdirir.

Ə.Həsənovun göstərdiyi kimi, Azərbaycan Rusiya üçün bir neçə xarakteristikasına görə əhəmiyyətlidir:

1. Azərbaycan müsəlman Şərqinə və Türkiyəyə çıxış üçün, Yaxın və Orta Şərqdə baş verən proseslərə təsir imkanlarına görə əhəmiyyətlidir.

2. Azərbaycan Şərq-Qərb nəqliyyat kommunikasiyaları və dəhlizlərinin mərkəzində yerləşir və bu baxımdan, Rusiyanın rəqibidir.

3. Azərbaycanın zəngin karbohidrogen yataqları (xüsusən, Xəzər dənizində) mövcuddur ki, bunların istismarı, istehsalı və ixracı Rusiyanı biganə qoya bilməz. Bu sahədə də Azərbaycan Rusiyanın dünya bazarında rəqibidir (Bu haqda təfsilatı ilə "Azərbaycanın neft siyasəti" bölməsində bəhs edilir).

4. Azərbaycan Rusiya malları üçün satış bazarı, kənd təsərrüfatı məhsulları ilə isə təminatçı rolunu oynayır.

5. Azərbaycanda çoxsaylı rusdilli əhali, Rusiyada isə azərbaycanlılar yaşayır ki, bu faktor da Rusiyanın maraqlarını əks etdirir.

6. Azərbaycanın əraziləri Rusiyanın təhlükəsizliyi baxımından çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.

7. Azərbaycanı təsirində saxlamaq üçün Rusiya 1991-1997-ci illərdə irticaçı siyasət yürüdərək, bu dövlətə həm daxildən (separatizmi, xaosu, iqtisadi böhranı, siyasi və vətəndaş qarşıdurmasını qızışdırmaq və s.), həm də xaricdən (iqtisadi blokada, Ermənistanın işğalçı siyasətini dəstəkləmək, Rusiyada yaşayan azərbaycanlıları sıxışdırmaq, beynəlxalq aləmdə Azərbaycana zərbə vurmaq, Xəzər dənizinin statusunu qabartmaq və Qərb ölkələrinin Azərbaycanla əlaqələrini pozmaq və s.) ona zərbə vurmağa çalışmışdır. Bu işdə Rusiyanın bəzi siyasi dairələri, xarici işlər, müdafiə və təhlükəsizlik nazirlikləri xüsusi seçilirdilər. Onların kobud güc mövqeyi nümayiş etdirməsi Azərbaycanı və onun ictimaiyyətini də Rusiyaya qarşı adekvat addımlar atmağa vo düşünməyə vadar edirdi.

1997-ci ildən Rusiyanın hakim dairələrində baş verən kadr dəyişiklikləri, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi Qərblə partnyorluq əlaqələrinin inkişafı və onun milli haqlarının beynəlxalq dəstəyi, Prezident Heydər Əliyevin Moskvaya ilk rəsmi dövlət səfəri və keçirdiyi çoxsaylı görüşlər Rusiyanın mövqeyində ciddi korrektələrə səbəb oldu. 1997-2000-ci illərdə tədricən iki ölkə arasındakı etimadsızlıq mühiti və "soyuq müharibə" praqmatik əlaqələrlə əvəz olunmağa başlayır. 2001-ci ilin başlanğıcında Rusiyanın yeni prezidenti V.Putinin Azərbaycana rəsmi səfəri bu yöndə mövcud olan problemlərin həllinə xüsusi müsbət təsir göstərdi. Baxmayaraq ki, iki dövlət arasında diplomatik əlaqələr 1992-ci ilin 4 aprelində qurulmuş və həmin ildə iki ölkə arasında səfirlik mübadiləsi yaradılmışdı, 1997-ci ilə qədər rəsmi dövlətlərarası münasibətlər çox kəskin və arzuolunmaz vəziyyətdə idi.

Hazırda iki ölkə arasındakı münasibətlər yüksələn xətlə inkişaf edir. Prezident İlham Əliyevin Moskva səfərləri çərçivəsində iki ölkə əlaqələrinin bütün sahələri üzrə ortaq mövqelərə nail olunub. Xüsusən, Xəzər dənizinin sektor bölgüsü, iqtisadi, mal-ticarət dövriyyəsinin yaxşılaşdınlması və s. sahələr üzrə dövlətlərarası və hökumətlərarası müqavilələr bağlanıb.

Ə.Həsənov yazır: "Əlbəttə, bu tədbirlər iki ölkə arasındakı bütün problemləri, o cümlədən, Avrasiya bölgəsindəki rəqiblik və fərqli milli maraqlarla bağlı məsələləri tam həll etməyib və edə də bilməz. Rusiya və Azərbaycan tranzit, nəqliyyat-kommunikasiya, neft-boru kəmərləri, enerji daşıyıcılannın ixracı və satışı üzrə rəqibdirlər. Lakin bu rəqabət sağlam əsaslar üzərində qurulursa (buna son illərdə meyil edilir), hər iki tərəf öz maraqlarını qarşılıqlı şəkildə həll edir. Bundan başqa, iki ölkənin Qərbə inteqrasiya, Cənubi Qafqazın dünya təhlükəsizlik sistemində iştirakı, transmilli korporasiyaların Xəzərə və Cənubi Qafqaza yatırım qoymasına baxışları da fərqlidir. Məsələn, Rusiya Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Ərzurum qaz kəmərlərini öz maraqlarına uyğun olaraq qəbul etmək istəmir. Əvəzində, Azərbaycan da öz neftini Rusiyanın Novorossiysk kəməri vasitəsilə əsassız baha tariflə nəql etmək, Rusiya qazından asılı vəziyyətdə qalmaq istəmir. Yaxud Rusiya ABŞ və NATO-nun Azərbaycanda hərbi baza yaratmasını, Azərbaycan isə Rusiyanın Ermənistanda analoji addımlarını məqbul saymır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, həm Azərbaycan, həm də Rusiya rəhbərliyi son illərdə praqmatik düşüncə nümayiş etdirərək, bir-biri ilə münasibətləri tam sahmana sala bilmişdi."

Son üç ildə iki ölkənin iqtisadi, siyasi, təhlükəsizlik, sərhəd, sosial, mədəni təşkilatların arasında qarşılıqlı əlaqələri nizamlayan çoxsaylı müqavilə və sazişlər imzalanmış və həyata keçirilir. Azərbaycanın Rusiyanın regionları ilə iqtisadi əlaqələri genişlənmiş və qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlıq bərqərar olmuşdur. Rusiya Avrasiyanın ən böyük dövləti kimi, həm Mərkəzi Asiyada, Qara dəniz və Xəzər dənizi hövzəsində və Cənubi Qafqazda öz maraqları çərçivəsində siyasət yürüdür. Bunu regionun bütün ölkələri, o cümlədən də, Azərbaycan dərk edir. Azərbaycanın xarici siyasətinin bu istiqamətdə əsas vəzifəsi ondan ibarətdir ki, bölgədə bütün ölkələrlə, o cümlədən, Rusiya ilə qarşılıqlı maraqların ortaq nöqtəsini tapsın və bu yöndə də öz milli mənafelərini təmin etsin.

Ə.Həsənovun fikrincə, beləliklə, göründüyü kimi, Rusiya 1991- 1997-ci illərdə Avrasiya siyasətində regional münaqişələr yaratmaq, yerli hakimiyyətlərə təzyiqlər göstərmək, ölkələri bir-biri ilə üz-üzə qoymaqla öz mövqelərini qorumağa çalışırdısa, münaqişələrin tədricən Rusiya ərazisinə keçməsi təhlükəsi 2000-ci ildən Moskvanı postsovet məkanındakı münaqişələri dondurmağa və öz siyasətini tədricən dəyişməyə məcbur etdi. 1997-2000-ci illərdə Rusiya Avrasiya məkanı ölkələrinə münasibətdə yeni siyasi yanaşma axtarışlarına başlayır. Vladimir Putinin prezident seçilməsindən sonra 2001-ci ildən başlayaraq, Rusiya praqmatik siyasətlə sözügedən məkanda öz maraqlarını reallaşdırmağa başlayır. Bu dövrün əsas xarakterik xüsusiyyəti Rusiyanın region siyasətinin əsasında iqtisadi əməkdaşlığın qoyulması, qeyri-sivil siyasi təzyiqlərin tədricən gündəlikdən çıxması hesab oluna bilər. Hazırda iqtisadi və təhlükəsizlik maraqları Rusiyanın Avrasiya siyasətinin ana xəttini təşkil etməyə başlayır.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 2 may.- S.22.