XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan (ADR)-Sovet Rusiyası münasibətləri və ikinci işğal aktı

XX əsrin əvvəllərində yaranmış müstəqil Azərbaycan dövlətini 1917-ci ildə yaranmış Sovet Rusiyası işğal etməyə fürsət axtarırdı. 1919-cu ilin avqustunda "qısa müddətə üzərinə götürdüyü və təşəkkürsüz məsuliyyətə bir elə güclü marağı olmayan" Böyük Britaniya Zaqafqaziyadan qoşunlarının çəkilməsi əməliyyatını başa çatdırdı və Batumda cüzi hərbi qüvvə saxladı. Azərbaycan üçün tam müstəqillik mərhələsi başlandı. Qəribə də olsa, kənardan himayə olunmayan demokratik respublika tənəzzülə uğradı. Daha Denikin tərəfdən təhlükə gözlənilmirdi, 1919-cu ilin ikinci yarısında, o, Zaqafqaziyanı hədələyəcək taqətdə deyildi. Bu dəfə üfüqdə əvvəlkindən daha qara olan bir bulud görünməyə başladı. Qırmızı ordu ağları təqib edərək durmadan Cənuba doğru irəliləyirdi. Qırmızıların Azərbaycan sərhədində dayanacaqları fikrinə düşmək üçün heç bir əsas yox idi və yenə də başıalovlu Bakı öz təhlükəsizliyini təmin etmək yollarını axtarırdı. Zaqafqaziya dövlətlərinin ümumi cəbhəsini yaratmaq cəhdləri Azərbaycan-Gürcüstan qarşılıqlı müdafiə paktından, özü də ermənilər bu pakta qoşulmadılar, çox uzağa getmədi. Versal konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndəliyi Antanta başçılarından müəyyən qədər kömək əldə etməyə səy göstərirdi. Nəticədə, Azərbaycan 1920-ci ilin yanvarında diplomatik cəhətdən defakto tanındı və silah təminatına dair üstüörtülü vəd qazandı. Nəticə etibarı ilə Azərbaycanın xarici siyasəti İran və Türkiyə kimi tarixən aralarında spesifik əlaqələr olan iki ölkələrlə manevr etmək sərbəstliyini saxlaya bildi.

Həm Zaqafqaziyadakı, həm də Anadoludakı türklər Azərbaycanın öz müstəqilliyini qoruyub saxlayacaqlarına o qədər də dərindən inanmırdılar. Şəxsən Mustafa Kamal Paşa uzaqgörənliklə bildirirdi ki, zəif Zaqafqaziya dövlətləri tədricən yenidən Rusiyanın hakimiyyəti altına qayıdacaqlar.

Əsas həqiqət ondan ibarət idi ki, Rusiya vətəndaş müharibəsi Azərbaycan iqtisadiyyatının dirçəlişinə mane olurdu və ölkənin müstəqilliyi pat vəziyyətinə düşmüşdü. Sözsüz ki, müharibəni udan hansı tərəf olursa-olsun, o, itirilmiş ərazilərin yenidən qaytarılması prosesinə başlayacaqdı. Moskvaya hücum edən könüllülər ordusu nizəyə tuş gələn şar kimi darmadağın edildi və bu - 1919-cu ilin oktyabr-noyabr məğlubiyyəti Rusiya vətəndaş müharibəsinin dönüş nöqtəsi oldu. Taleyin dramatik dəyişikliyə uğratdığı ağların qoşunları cənub istiqamətində tələm-tələsik qaçmağa üz qoydular və açıq-aydın məlum idi ki, məhz qırmızılar qalib çıxacaqlar. İşlərin bu cür gedişi hadisələr meydanından uzaq olan azərbaycanlıların gələcəyi üçün yaxşı ümidlər verirdi.

Bununla belə, sayca az olmasına baxmayaraq, ancaq bolşevik "Hümmət"i yerli qrup olaraq yekdil qüvvəyə çevrilə bildi ki, Sovet Rusiyası yəqin ki, məhz onunla Azərbaycanın gələcəyinə dair tədbirlər planını müzakirə etmək istərdi. 1919-cu ilin "Hümmət"i iki il bundan əvvəlki "Hümmət"dən bir sıra cəhətlərinə görə fərqlənirdi. Bakı Kommunasının tərəfdarı olan və Nərimanovun başçılıq etdiyi "köhnə komanda" hakimiyyəti devrildikdən sonra pərən-pərən düşdü, onun üzvləri isə Rusiyada sığınacaq tapdılar. Müsəlmanların qırğını ilə başlayıb, ermənilərin qırğını ilə başa çatan Bakı Kommunasının iş təcrübəsi hümmətçiləri milli fərqlərə məhəl qoymayan rus sentralizminin düzgünlüyünü şübhə altına almağa vadar etdi. Vətəndə cəm olmuş yerli kommunistlərin yeni heyətinə gəlincə, onların əksəriyyəti 20-30 yaşlarında olan rəhbərləri Heydər Qarayev, Mirzə Davud Hüseynov və Fəttah Musəvi kimi şəxsiyyətlər idi. Onlar Azərbaycanda sovetlərin hakimiyyətini münasib və zəruri bilərək, bunu bir məqsəd kimi qəbul edirdilər, lakin "Hümmət"in rus partiyasına qoşularaq onun içində "əriməsinə" razı deyildilər və sovet sistemi daxilində muxtariyyət verilməsində israr edirdilər.

Adətən, Bakı hümmətçiləri Rusiyadakı sovet siyasətini müsəlmanların xeyrinə istiqamətləndirməkdə müəyyən səlahiyyətlər əldə etmiş ayrı-ayrı dostları arasında özlərinə dayaq tapırdılar. Onlar arasında ən nüfuzlusu Nərimanov idi. 1919-cu ilin iyununda Stalin onu əvvəlcə xarici işlər üzrə Xalq Komissarlığının Yaxın Şərq şöbəsinin rəisi (Narkomindel), sonralar Milli Məsələlər üzrə Komissarlığın (Narkomnats) sədr müavini təyin etdi. Bu cür imkanlara malik olduğu zaman Nərimanov inqilabın müsəlman Şərqinə yayılmasının tərəfdarı kimi tanındı: "Şərq məsələsinə dair fikirlərimizdə yoldaş Stalinlə tam razılığa gəldik... Avropadakı, xüsusilə, İngiltərədəki sosial inqilab iqtisadi böhranla müşayiət olunacaq və onun ocağı Asiya olacaqdır. Bu səbəbdən xarici siyasətimizin və partiya Mərkəzi Komitəsinin diqqəti Şərqə tərəf, xüsusilə, müsəlman Şərqinə tərəf yönəlməlidir". Bu istiqamətdə inqilabı yaymaq üçün Azərbaycan əsil dayaq nöqtəsi, "Türkiyə və İran arasında birləşdirici" əlaqə idi və Nərimanov rus süngülərinin gücü ilə vətəninin sovetləşdirilməsinə çağırırdı. Eyni zamanda, o, azərbaycanlı olmayan kommunistləri "adətləri, milli-tarixi baxışları, icma həyatının xarakterik cəhətlərini, mənəviyyatla bağlı məsələləri, psixologiyanı" nəzərə almadıqlarına görə tənqid edirdi. Nərimanov inanırdı ki, Rusiya Sovet Azərbaycanını müstəqil elan edəcəkdir ki, bu da muxtariyyət qazanılmasından da irəli atılmış mühüm addım idi. Bu, həmçinin, Nərimanovun vətəndən xaricdə müsəlmanları cəlb etmək marağı ilə uzlaşırdı. Nərimanovun fikrinin əksinə olaraq, Bakıdakı gənc hümmətçilər, çox güman ki, Azərbaycanı rus inqilabının ancaq tərkib hissəsi hesab edirdilər.

Azərbaycanlı kommunistlər davam etdirdikləri kommunist təbliğatında böyük artım dalğası müşahidə etdilər. Sovet mənbələrinə görə, 1920-ci il aprelin sonlarında Azərbaycan Kommunist Partiyasinda üzvlərin sayı 4000 nəfər təşkil edirdi, ilin əvvəlindən artım 1000 nəfərə çatmışdı. Özü də artım, əsasən, Bakıda qeydə alınmışdı. Azərbaycandakı vəziyyətin gerçəklikləri hər hansı kommunist təbliğatından inandırıcı idi, yenilməz qırmızı ordunun Azərbaycan sərhədinə yaxınlaşması ilə Sovet Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməsi təhlükəsi artırdı. Faktiki olaraq, martın 17-də Lenin "Bakını almaq bizim üçün, çox, həddindən artıq vacibdir" - məzmunlu direktiv verdi və Bakı neftinə cavabdeh olmaq üçün məsul nümayəndə A.P.Serebrovskini təyin etdi. Aprelin 8-də Orconikidze və onun müavini Sergey Kirovun rəhbərliyi altında xüsusi yüksək səlahiyyətli orqan, Qafqaz Bürosu (Kavbüro) yaradıldı ki, bu da işğalın hərbi və siyasi aspektlərini əlaqələndirməli idi.

1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Kommumst Partiyasının Mərkəzi Komitəsi bəyanat verdi ki, Müsavat partiyasının satqın, cinayətkar, əksinqilabçı hökuməti devrilmişdir və hal-hazırda yeganə qanuni hakimiyyət orqanı Nərimanovun sədrliyi ilə Hüseynov, Musabəyov, Bünyadzadə, Alimov və Qarayevin daxil olduğu Müvəqqəti Azərbaycan Hərbi-İnqilab Komitəsidir (Azrevkom). Azərbaycanlılardan ibarət olan Azrevkom siyasi cəhətdən Qafqaz Bürosuna tabe edildi.

Qırmızı ordunun Bakıya girməsi və Demokratik Respublika hökumətinin süqutü ərəfəsində Azrevkom, heç nə olmayıbmış kimi, hakimiyyətin təhvil-təslim formallıqları qayğıları ilə məşğul idi. Azrevkomun nümayəndələri parlament nümayəndələri ilə kommunist çevrilişini qanuniləşdirən və Azərbaycan ziyalıları ilə modus vivendi - müvəqqəti barışığı təmin edən sazişin şərtləri haqqında danışıqlar aparırdılar.

Demokratik Respublikanın rəhbərləri, öz növbəsində, müstəqilliyi qoruyub-saxlamaq üçün bütün mümkün diplomatik vasitələrdən istifadə etmiş olduqları halda, onun Qırmızı ordu əleyhinə silahlı müqavimət əzmində olduğunu heç hiss etdirmədi. Onlar Bakıdakı işğala Rusiyanın idarə etdiyi zülm dolu çoxmillətli imperiyadan yaxa qurtarmağın mümkün olmadığı və eyni dövrə qayıdış kimi baxırdılar. Bununla belə, Bakı rejimində çoxları üzləşdikləri tarixi zərurətdən faydalanmağa can atırdılar.

Danışıqlar müqavilə ilə, keçmiş imperiyanın Rusiyaya məxsus olmayan bütün regionlarında qüvvəyə minəcək oxşar sövdələşmə və razılaşmaların əvvəllər tətbiq olunmuş variantı ilə nəticələndi. Bu rəsmi məlumat Həmid Sultanovun 12 saat ərzində özünün bütün səlahiyyətlərindən əl çəkməsi haqqında parlamentə təqdim etdiyi ultimatuma cavab idi.

1. Sovet hökumətinin hakimiyyəti altında Azərbaycanın tam müstəqilliyi təmin olunacaq.

2. Azərbaycanın Kommunist Partiyası tərəfindən qurulmuş hökumət müvəqqəti hakimiyyətə malik olacaq.

3. Azərbaycanda hökumət sistemi, hər hansı kənar təzyiq istisna olunmaqla, Azərbaycanın ali qanunverici orqanı, Azərbaycan Fəhlə-Kəndli və Əsgər Soveti tərəfindən müəyyənləşdiriləcək.

4. Hökumət idarələrinin bütün işçiləri öz vəzifələrində qalacaqlar, yalnız məsul vəzifələrdə çalışanlar dəyişdiriləcək.

5. Yeni qurulmuş müvəqqəti kommunist hökuməti indiki hökumət və parlament üzvlərinin şəxsi və əmlak toxunulmazlığını təmin edir.

6. İndiki hökumət Qırmızı ordunun döyüş təhlükəsi yaranan vəziyyətlərə qoşulmaması üçün tədbirlər görəcəkdir.

7. Yeni hökumət, hansı tərəfdən olursa-olsun, Azərbaycanın müstəqilliyini boğmaq istəyən bütün kənar quvvələrə ən təsirli tədbirlərdən və ixtiyarında olan bütün vasitələrdən istifadə etməklə müqavimət göstərəcəkdir.

Parlament bəyannaməsinin bəzi hissələrində kapitulyasiyanı sürətləndirmək məqsədilə kommunistlərin mövqelərini qoruyub-saxlamaq, digər hissələrdə isə sabiq rejimin təhlükəsizliyi üçün təminatlar nəzərdə tutulmuşdu. Kommunistlərin parlament qarşısında qoyduqları şərtlər vaxtın başa çatmasından bir saat əvvəl qəbul edildi. Parlamentin öz səlahiyyətindən əl çəkməsi ilə müstəqil Azərbaycanın milli dövlət eksperimenti sona çatdı.

1920-1991-ci illərdə Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini itirdi və Azərbaycan SSR də digər 14 respublika ilə birlikdə SSRİ tərkibində qaldı.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 3 may.- S.15.