Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyasında ATƏT-in rolu

Müasir dövrdə ATƏT (Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı) adlanan qurum XX əsrin 70-ci illərində keçmiş Sovet İttifaqının və sosializm düşərgəsinə daxil olan digər ölkələrin təşəbbüsü ilə yaranmışdır. 1966-cı ildə SSRİ və Varşava müqaviləsinə daxil olan digər Avropa dövlətlərinin təkidi ilə "Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri" üzrə ümumavropa müşavirəsinin keçirilməsi ideyası irəli sürülmüş və bu ideya 30-a qədər dövlət tərəfindən müdafiə olunmuşdur.

O zaman SSRİ bu müşavirədə Avropada İkinci Dünya müharibəsindən sonra yaranmış geosiyasi mühiti, dövlətlərarası münasibətlər sistemini, iki əks-qütblü siyasi düşərgə üzərində köklənmiş ideoloji sistemi öz xeyrinə dəyişmək, bütün Avropa məkanında sosializmin təsir dairəsini qorumaq və artırmaq məqsədi güdürdüsə, ayrı-ayrı Qərbi Avropa dövlətləri SSRİ-də və Şərqi Avropada insan hüquqlarının vəziyyəti və digər demokratik təsisatlarla bağlı məsələləri müzakirə obyektinə çevirmək, beləliklə də, bu dövlətlərin ideoloji və siyasi həyatına öz təsirini göstərmək və onlardakı totalitar rejimi zəiflətmək istəyirdi. Sözsüz ki, o zaman ATƏT indiki kimi təşkilat funksiyası deyil, forum, yaxud müşavirə xarakteri daşıyırdı.

Ə.Həsənov göstərir ki, ATƏT-in tarixində ən mühüm mərhələlərdən biri 1975-ci ilın payına düşür. Həmin il avqust ayının 1-də ilk dəfə dünyanın 5 ölkəsi Finlandiyanın paytaxtı Helsinkidə Avropada təhlükəzlik və əməkdaşlıq məsələlərinə dair iki günlük geniş müzakirələrdən sonra yekun sənədi imzaladı. Sonralar Avropa tarixində mühüm rol oynayan və "Helsinki bəyannaməsi" adlanan bu sənəd Avropada ilk dəfə müxtəlif sistemli dövlətlərin razılığı əsasında qarşılıqlı əməkdaşlığın və təhlükəsiz birgəyaşayışın əsas prinsiplərini müəyyən etdi. Suveren bərabərlik, güc tətbiq etmənin və hədələmənin yolverilməzliyi, sərhədlərin toxunulmazlığı, dövlətlərin ərazi bütövlüyü, mübahisəli məsələlərin sülh yolu ilə həll edilməsi və s. ibarət olan bu prinsiplər sənədi imzalayan hər bir dövlətə eyni dərəcədə şamil edilirdi.

1975-ci ildə qəbul olunan prinsipləri rəhbər tutaraq, bu təşkilat Avropada totalitar sistemin dağılması, demokratik dövlət və cəmiyyətlərin formalaşması, insan hüquq və azadlıqlarının qorunması, dövlətlərarası, regional və beynəlxalq münasibətlərin sivil birgəyaşayış normalarına uyğunlaşdınlması, regionun qlobal məsələlərinin birgə həll edilməsi, dövlətlərin ictimai, siyasi və mədəni həyatının bir-birinə yaxınlaşdırılması və inteqrasiya edilməsi sahəsində tarixi bir yol keçmişdir.

ATƏT-in tarixində daha bir önəmli mərhələnin başlanması 1 sentyabr 1990-cı ildə "Paris Xartiyası" adlanan sənədin imzalanması ilə əlaqədardır. Bu sənəd "Helsinki aktı"ndan sonra ATƏT-in fəaliyyətinə real məzmun gətirdi və "Avropada sivilizasiyalı münasibətlər sistemi" adlanan qeyri-müəyyən anlayışı "dövlətlərarası", "dövlətdaxili", "dövlətlər və insanlar", "dövlətlər və insan birlikləri" kimi real və dolğun məzmun kəsb edən anlayış və ifadələrlə təmin etdi.

ATƏT-in tarixində Budapeşt (1994) zirvə toplantısı da çox mühüm yer tutur. Əgər "Paris Xartiyası" bu təşkilatın fəaliyyətinə yeni məzmun verdisə və Avropada soyuq müharibəyə son qoydusa, Budapeşt sammiti həmin yeni məzmunu reallaşdırdı. Budapeştə qədər ATƏT - Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi adlanırdısa və onun fəaliyyəti məsləhətləşmə üzərində qurulurdusa, Budapeştdə o, əsil ümumavropa təşkilatına (Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı - ATƏT) çevrildi.

Ə.Həsənov yazır: "ATƏT əslində ABŞ, Kanada və Rusiyanın qalan bütün Avropa dövlətləri ilə birgə təşkilatı olmaq etibarilə yeni Avropanın siyasi və iqtisadi həyatının sivil birgəyaşayış qaydalarını müəyyən edən, ümumavropa təhlükəsizliyi mexanizmlərini yaradan və ümumdünya təhlükəsizliyi ilə əlaqələndirən, dövlətlərarası münasibətləri rəqiblik və münaqişə relsindən əməkdaşlıq və qarşılıqlı mənafe istiqamətlərinə yönəldən bir təşkilat funksiyasını daşıyır. Getdikcə dövlətlərin ən nüfuzlu və nümayəndəli forumuna çevrilən bu beynəlxalq qurum yeni Avropada demokratiya və insan hüquqlarının, regional təhlükəsizlik və qarşılıqlı əməkdaşlığın əsas müdafiəçisinə və qurucusuna çevrilir.

Helsinki müşavirəsindən keçən dövr ərzində ATƏT öz üzvlərinin sayını Albaniya, keçmiş SSRİ və Yuqoslaviya respublikaları hesabına 35-dən 54-ə çatdırılıb.

Azərbaycan 1992-ci il yanvarın 20-də bu qurumun üzvlüyünə qəbul edilib və həmin ilin iyul ayının 10-da onun sənədlərini imzalayıb. Hazırkı dövrdə ATƏT-in Azərbaycan üçün ən əhəmiyyətli və vacib strukturu 1992-ci ilin martında yaradılmış Minsk Qrupudur. Minsk Qrupunun əsas vəzifəsi Ermənistan-Azərbaycan konfliktini nizama salmaq və Dağlıq Qarabağ problemini dinc vasitələrlə həll etmək üçün müvafiq sənəd hazırlamaq və xüsusi Minsk Konfransı çağırmaqla bu konflikti birdəfəlik aradan qaldırmaqdır. Qrupun tərkibinə 11 dövlət - Almaniya, ABŞ, Fransa, İtaliya, İsveç, Çexiya, Türkiyə, Belarus, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan daxildir. Onun həmsədrlik funksiyasi 1994-cü ilin dekabrından iki dövlətin - Rusiya və Filandiyanın, 1997-ci ildən isə üç - Rusiya, ABŞ və Fransanın nümayəndəsi tərəfindən həyata keçirilir.

Minsk Qrupunun yarandığı vaxtdan etibarən münaqişənin tənzimlənməsi sahəsində göstərdiyi ilk şeyləri- gözlənilən nəticəni vermədi. Beynəlxalq ictimaiyyətin təcavüzkara qarşı təsirli tədbirlər görməməsi Ermənistanın işğalçılıq siyasətinin daha da genişlənməsinə yol açırdı. 1993-cü ilin payızına qədər Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı yeddi rayon Ermənistan tərəfindən işğal olundu.

Ə.Həsənovun fikrincə, 1993-cü ilin noyabrında ATƏT-in Minsk Qrupunun üzvləri Almaniya, ABŞ, Belarus, Fransa, İtaliya, Rusiya, İsveç, Çexiya hökumətləri və Türkiyə işğalın genişlənməsi ilə bağlı, o cümlədən, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli haqqında bəyanat verdilər. Bu bəyanatlarda döyüş əməliyyatları və yeni ərazilərin ələ keçirilməsi pislənir və ATƏM prinsiplərinin pozulması kimi qiymətləndirilirdi. Ərazi tutulmasından beynəlxalq aləmdə tanınmaq, status qazanmaq və s. məqsədlərlə istifadə olunmanın yolverilməzliyi göstərilir, işğalçıların Horadiz və Zəngilandan birtərəfli qaydada çıxması, atəşin dayandırılması, işğal olunmuş ərazilərin boşaldılması, münaqişə bölgəsində beynəlxalq müşahidəçilərin yerləşdirilməsi və BMT Təhlükəsizlik Şurası qətnamələrinin yerinə yetirilməsi tələb olunur, qüvvə tətbiq etməkdən imtina edilməsi irəli sürülür, qaçqınlara yardım etmək zərurəti vurğulanır və sazişi pozan tərəfin məsuliyyət daşıdığı göstərilirdi.

1994-cü ildə, xüsusən, may ayında atəşkəs əldə olunduqdan sonra, ATƏM-in Budapeşt sammitinin yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan diplomatiyası öz fəallığını daha da artırdı. 1994-cü ilin iyulunda Moskvada Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin görüşü keçirildi və atəşkəsin qorunub saxlanması haqqında ümumi razılıq əldə edildi.

1994-cü ilin dekabr ayında keçirilmiş Budapeşt sammiti ATƏM-in tarixində mühüm bir dövrün başlanğıcını qoydu. Budapeşt zirvə toplantısına qədər əsas vəzifəsi Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri üzrə məsləhətləşmələr aparmaq olan ATƏM, 1994-cü il dekabrın 6-dan başlayaraq yeni Avropanın sivilizasiyalı birgəyaşayış qaydalarını müəyyən edən, sülhün, demokratiyanın və insan hüquqlarının qorunmasını təmin edən, regionun təhlükəsizlik və qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlıq prinsiplərini həyata keçirən bir təşkilata - özünüidarə mexanizmləri olan ümumavropa institutuna çevrildi. Məhz Budapeştdə ilk dəfə ATƏM-in Avropanın ümumi təhlükəsizlik tədbirlərində iştirak edə biləcək sülhməramlı qüvvələrinin yaradılması və münaqişəli ərazilərə göndərilməsi qərara alındı. Azərbaycan diplomatiyasının gücü ilə Minsk Qrupu yanında ATƏM-in ilk sülhməramlı, üç min nəfərlik çoxmillətli hərbi hissəsinin yaradılması və Qarabağa göndərilməsi razılaşdırıldı.

Beləliklə, bir vaxtlar Avropanın bu və ya digər qlobal problemləri ilə bağlı dövlətlərarası məsləhətləşmə forumu hesab olunan ATƏM, dünyanın siyasi və təhlükəsizlik sistemində mühüm rol oynayan, yeni Avropada sivil birgəyaşayış qaydalarını müəyyən edən, ümumavropa təhlükəsizliyi ilə bütün dünyada sülhün və beynəlxalq təhlükəsizliyin qorunması arasında qarşılıqlı əlaqə yarada biləcək bir təşkilata (ATƏT) çevrildi.

Budapeşt sammitində ilk dəfə olaraq, Dağlıq Qarabağ problemi xüsusi bir məsələ kimi gündəliyə salındı və müzakirə olundu. Dağlıq Qarabağ problemi ətrafında müzakirələrdə dünyanın aparıcı dövlət başçıları və siyasi xadimləri B. Klinton, B. Butros-Qali, T. Çillər və b. çıxış edərək münaqişənin həlli sahəsində ATƏT-in mühüm rolunu vurğuladılar və səylərin artırılmasının zəruriliyini qeyd etdilər.

Dekabrın 6-da Budapeşt sammitində Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin çıxışı ən mühüm hadisələrdən biri oldu. Heydər Əliyev öz çıxışında ATƏT-in Avropada oynadığı rola, onun təkmilləşdirilməsi zərurətinə böyük diqqət yetirdi. O, qeyd etdi ki, müasir şəraitdə ATƏM-in rolu və əhəmiyyəti getdikcə artır. Yeni Avropaya, ayırıcı xətlərin və təsir dairələrinin olmadığı Avropaya təkmilləşdirilmiş ATƏM lazımdır.

Budapeşt sammitində konsensus əsasında ATƏM-in təşkilati islahatı - ATƏT-ə çevrilməsi ilə bağlı mühüm bir qətnamə qəbul edildi. Bu sənəd ATƏM-in təşkilati cəhətdən yeniləşməsi, onun nüfuzunun artması prosesinin başlanğıcı demək idi. Sammitdə qeyd edildiyi kimi, ATƏM-in təşkilati cəhətdən möhkəmləndirilməsinin, onun rolunun və nüfuzunun artınlmasının başlıca şərtlərindən biri münaqişələrin nizamlanması, cinayətkarlıqla mübarizə, humanitar yardım göstərilməsi kimi məsələlərdə iştirakçı dövlətlərin iqtisadi və siyasi potensialından fəal istifadə edilməsidir.

Ə.Həsənov yazır ki, ATƏT-in rolunun artması digər məhəlli və beynəlxalq təşkilatların rolunun azaldılması və sıxışdırılması demək deyildir. BMT, NATO, Avropa İttifaqı ilə ahəngdar münasibətlərin qurulması, iştirakçı dövlətlərin fikrincə, ATƏT-in işinin səmərəliliyinin mühüm şərtidir.

Azərbaycan Qarabağ münaqişəsinin aradan qaldırılmasında BMT ilə ATƏT arasında münasibətlərin düzgün qurulmasına mühüm əhəmiyyət verirdi. Azərbaycan tərəfi heç zaman məsələni belə qoymurdu: ya ATƏT ya da BMT. lap əvvəldən Qarabağ məsələsinin həllində ATƏM-ə üstünlük verən Azərbaycan dövləti belə hesab edirdi ki, bu proses ATƏT-də də sona çatdırılmalıdır. ATƏT münaqişə zonasında müəyyən iş təcrübəsi qazanmışdı, münaqişəyə cəlb olunmuş tərəflərlə təmaslar qurmuşdur, sülhə nail olmaq üçün onun öz mövqeyi vardır.

ATƏT-in yeni keyfiyyətə keçməsi, onun bundan sonra strukturlaşması iştirakçı dövlətlərin ərazisində münaqişə və böhranların nizamlanmasında onun imkanlarını daha da artırır. Eyni zamanda, BMT ilə ATƏT arasındakı münasibətləri heç bir zaman rəqabət, mübarizə kimi qəbul etmək düzgün deyil. Məhəlli təşkilat kimi ATƏT-in fəaliyyəti BMT nizamnaməsinin səkkizinci fəslinə uyğun olaraq qurulmuşdur. Bu iki təşkilat, beynəlxalq və məhəlli qurum kimi bir-birini tamamlayır və müdafiə edir. ATƏT ona daxil olan ölkələrin ərazisində münaqişələrin nizamlanmasında üstünlüyə malikdir. Lakin böhran ATƏT-in səlahiyyətlərini aşan mərhələyə çatdıqda, o, kömək üçün BMT Təhlükəsizlik Şurasına müraciət edə bilər. Bu halda BMT və ya digər səlahiyyətli təşkilatlar nizamlama prosesinə qoşula bilərlər.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 14 may.- S.15.