Avropaya inteqrasiyada Azərbaycan-Avropa İttifaqının rolu

Regionlaşma siyasətini dəstəkləmək, getdikcə təkmilləşdirmək və "milli dövlətlərə" qarşı strukturlaşmış real region hakimiyyəti qoymaq məqsədilə Avropa İttifaqının tərkibində fəaliyyət göstərən "Beynəlxalq sərhədsiz əməkdaşlıq birliyi" adlı xüsusi bir qurum yaradılıb. Bu birlik milli hökumətlərlə region birlikləri arasında səlahiyyətlərin, vergi artırmalarının tənzimlənməsi, öz səlahiyyətləri çərçivəsində beynəlxalq sazişlərin, müqavilələrin bağlanması ilə məşğul olur.

İlk beynəlxalq regionlar, əsasən, Avropa İttifaqının sərhədləri çərçivəsində İtaliyadan Hollandiyaya qədər olan böyük azad ticarət koridorunu təşkil edən ərazidə, daha sonra Belçika, Almaniya, İsveçrə, İtaliya, Lüksemburq sərhədlərinin qovşağında, Avropanın tarixi vilayətləri hesab olunan Limburq, Saar, Elzas, Lotaringiya ərazisində yaranmış və Strasburq, Maastrixt kimi Avropanın inteqrasiyası mərkəzlərinin inkişafına təkan vermişdir. Az sonra Mərkəzi və Şərqi Avropanın mühüm əhəmiyyət kəsb edən 300-ə qədər regionunda belə birliklər yaranmış və müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirlər. İndi regionlaşdırma Avropa sərhədlərini aşaraq Asiyanın, Latın Amerikasının, Afrikanın, Rusiya, Ukrayna, Orta Asiya, Qafqaz və Xəzər regionunun əlvərişli geosiyasi məhəllələrində həyata keçirilir. Yaxın gələcəkdə Avropa İttifaqı bu ərazilərdə qlobal iqtisadiyyat, ticarət, nəqliyyat-kommunikasiya və b. proqramlarını həyata keçirmək üçün özünün bütün maliyyə və texnoloji imkanlarını işə salmaq fıkrindədir. Hazırda Avropa İttifaqı daha geniş ərazidə öz siyasətini yeritməyə can ataraq, müxtəlif cəlbedici proqramlar həyata keçirir. Bunların içərisində birliyin genişlənməsi, onun qonşulan ilə əlaqələrin intensivləşdirilməsi və s. proqramlar qeyd oluna bilər. Avropa İttifaqı XXI əsrin qloballaşma hərəkatında vahid strategiya ilə çıxış edərək, ABŞ üçün əsil rəqabət şəraiti yaradır, onun qloballaşmada hegemon roluna mane olmağa çalışır. İndi bütün dünyada ABŞ, yoxsa Avropa İttifaqının vasitəsi və yolu ilə qloballaşmanın daha cəlbedici və əhəmiyyətli olduğu müzakirə edilir.

İqtisadi və siyasi potensiahna görə beynəlxalq aləmdə mühüm təsir gücünə malik olan Avropa İttifaqı dünya ölkələri ilə çoxşaxəli əməkdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Səviyyəsinə və xarakterinə görə fərqlənən bu əlaqələr üçüncü qrup Avropa ölkələri ilə (Avropa Şurasma daxil olan dövlətlərlə) hələ ki, xüsusi proqramlar çərçivəsində həyata keçirilir. Həmin proqramlar əməkdaş ölkələrlə iqtisadi, sosial, mədəni əlaqələrin geniş spektrini əhatə edir və daha çox bu ölkələrin daxili həyatında struktur islahatlarının aparılmasına yönəlib.

Əli Həsənov göstərir ki, Azərbaycanla birlik arasındakı əlaqələr də məhz belə proqramlar çərçivəsində müxtəlif sahələr üzrə: iqtisadi və sosial islahatlara yardım, Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunikasiya (TRASEKA) dəhlizinin yaradılması, infrastrukturların inkişafı və s. istiqamətlərdə aparılır. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə münasibətlərdə maraqlı olduğunu bəyan etmiş və bu qurumla müxtəlif sahələrdə əlaqələr qurmağa başlamışdır.

1996-cı ildə Prezident Heydər Əliyev İttifaqın hazırladığı "Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında saziş"ə imza atmış və Azərbaycanın bu qurumla rəsmi əlaqələrini yaratmışdır. Proqram çərçivəsində Avropa İttifaqının Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatı münasibətlərini inkişaf etdirməsi məqsədilə bəzi struktur islahatlarının apanlmasına, özəlləşmə proqramına, infrastruktur layihələrinin reallaşmasına maddi və texniki yardımlar nəzərdə tutulmuşdur. Təkcə 2001-ci ilə qədər Avropa İttifaqı bu proqram çərçivəsində 100 milyon avrodan çox vəsait qoymuşdur.

SSRİ dağıldıqdan sonra, 1991-ci ildə Avropa İttifaqı yeni, müstəqil dövlətlərdə iş aparmaq, demokratik islahatlar keçirmək, bazar iqtisadiyyatı infrastrukturları yaratmaq, ölkələrarası ticarət, nəqliyyat, gömrük-keçid işlərini inkişaf etdirmək üçün xüsusi TASİS proqramı hazırlayıb və onu maliyyələşdirir. Məhz elə bu proqram çərçivəsində 1993-cü ildə Brüsseldə Avropa İttifaqının təşəbbüsü ilə "Avropa-Qafqaz-Asiya Transqafqaz nəqliyyat dəhlizi" (TRASEKA) layihəsi irəli sürülmüş və Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə onun müzakirəsi keçirilmişdir. Müzakirənin nəticəsi olaraq "Brüssel bəyannaməsi" adlı iki rəsmi sənəd imzalanmış və qədim Şərq-Qərb "İpək yolu" dəhlizinin yeni şəraitdə bərpası, nəqliyyat-kommunikasiya infrastrukturlarının yenidən qurulması və inkişaf etdirilməsi qərara alınmışdır.

Ə.Həsənov yazır ki, 1993-1998-ci illərdə TRASEKA-nın işçi qrupu Almatı, Vyana, Venesiya, Afina və Tbilisidə beş iclas keçirmiş, layihədə iştirak edən ölkələrin nəqliyyat infrastrukturlarının müəyyənləşdirilməsi və yenilərinin tikilməsi məqsədilə bəzi proqramlar qəbul etmiş və görülən işlərə qiymət vermişdir.

TRASEKA üzrə ən mühüm tədbir-beynəlxalq konfrans 1998-ci ilin sentyabr ayında Bakıda keçirilmişdir. Avropa İttifaqı Komissiyasının təşkilatçılığı ilə keçirilən bu tədbirdə TRASEKA proqramının iştirakçısı olan 32 dövlətin ən yüksək dərəcəli nümayəndə heyəti ilə yanaşı, 13 beynəlxalq və regional qurumların da nümayəndələri iştirak etmişdir. Konfransın sonunda Avropa İttifaqı Komissiyası, iştirakçı ölkələrin rəhbərləri "Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizinin inkişafına dair çoxtərəfli saziş" adlanan mühüm bir sənəd imzalamışlar. Bundan başqa iştirakçılar adından Avrasiya ölkələri arasında hərtərəfli əməkdaşlıq və regional inteqrasiyanın əsas prinsiplərini əks etdirən "Bakı bəyannaməsi" də qəbul edilmişdir. Beynəlxalq konfransda TRASEKA layihəsinin işlərini planlaşdırmaq və həyata keçirilməsini koordinasiya etmək məqsədilə Bakı şəhərində xüsusi "mənzil-qərargah"ın yaradılması qərara alınmışdır.

TRASEKA sammitində səsləndirilən məruzələrdə həm Avropa Komissiyasının, həm də üzv ölkələrin Avrasiyada - Cənubi Qafqaz, Orta Asiya və Qara dəniz bölgəsində regional əməkdaşlığı və iqtisadi inteqrasiyasının əhəmiyyətindən, qarşılıqlı maraqları ifadə etməsindən və beynəlxalq inteqrasiya proseslərinə verəcəyi töhfələrdən bəhs edilmişdir.

Avropa İttifaqı Azərbaycanla əlaqələrini təkcə TRASEKA layihəsi və "Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq sazişi" çərçivəsində deyil, həm də Cənubi Qafqazda həyata keçirilən ümumi regional əməkdaşlıq layihəsi, Avrasiya bölgəsində sülhün, sabitliyin və iqtisadi tərəqqinin təmin olunmasına yönəlmiş digər proqramlar çərçivəsində reallaşdırılır. Bu mənada, Aİ Rusiyanın MDB məkanında həyata keçirmək istədiyi "Avrasiya inteqrasiyası" proqramına alternativ kimi çıxış edir. Əslində, Rusiyanın TRASEKA proqramına və Avropa İttifaqının Avrasiyadakı, xüsusən, Cənubi Qafqazdakı digər təşəbbüslərinə qısqanclıqla yanaşması bu mənada başa düşüləndir. Rusiya özünün bu bölgədəki ənənəvi təsir dairəsini qorumağa çalışdığı bir məqamda, Avropa İttifaqı da xüsusi geosiyasi əhəmiyyəti olan bu regionda gedən proseslərə biganə qalmaq fikrində olmadığını açıq-aşkar ortaya qoymuşdur. Odur ki, Avropa İttifaqı region ölkələri ilə həm ikitərəfli, həm də regional inteqrasiya çərçivəsində çoxtərəfli münasibət yaradılması, gələcəkdə onların birlikdə Avropa İttifaqı ilə inteqrasiyası üçün çox ciddi səy göstərir.

Son 10-12 ildə Avropa İttifaqı öz sərhədlərini daha 10 üzv və üç üzvlüyə namizəd ölkə ilə xeyli genişləndirərək inkişaf etmişdir. Sərhədləri genişlənən ittifaq Avropada yeni qonşular qazanmış və bu da onu 2003-cü ildə "Daha geniş qonşuluq: Şərq və Qərb qonşularla yeni çərçivə teşəbbüsü" adlı proqram qəbul etməyə sövq etmişdir. İttifaqın xarici işlər nazirləri 2004-cü ilin yanvarında üç Cənubi Qafqaz respublikasını bu təşəbbüsə qatmaq üçün Avropa Komissiyasına təkliflər hazırlamaq haqqında tapşırıq vermişlər.

Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə "Yeni qonşuluq siyasəti" proqramı çərçivəsində özünün bir çox iqtisadi, siyasi, hüquqi və inzibati islahatlarını həyata keçirmək imkanı qazanır, bu məqsədlə ittifaqın texniki-maliyyə dəstəyini alır. Bundan başqa, Azərbaycan yeni proqram çərçivəsində Aİ-dən onun daxili bazarlarına çıxış kvotası, işçi, əmtəə, xidmət, investisiya-kapital resurslarının sərbəst dövriyyə imkanını əldə edir.

İttifaqla yeni təşəbbüs çərçivəsində həyata keçiriləcək səmərəli əməkdaşlıq həm də Azərbaycana Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin qurulması, güzəştli ticarət və kredit rejiminin yaradılması, əmək, bazar münasibətləri və miqrasiya, narkobiznes və mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizə, investisiyaların təşviqi, yeni maliyyə mənbələrinin cəlb edilməsi, Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına qəbulunun tezləşdirilməsi və s. kimi imkanlar açır.

Ə.Həsənov qeyd edir ki, 1993-2004-cü illər ərzində Avropa İttifaqı Avrasiyada, xüsusən, Cənubi Qafqazda mövcud olan ölkələr arasında əməkdaşlığa yardım çərçivəsində Azərbaycana ayırdığı maddi-texniki yardımdan başqa həm də fövqəladə və humanitar yardım, bərpa, texniki layihə, struktur islahatları və s. proqramlar xətti ilə yüz milyondan çox avro dəyərində işlər görmüşdür. İttifaqın İNOGATE, ECHO və başqa proqramları ölkəmizdə ciddi layihələri maliyyələşdirir.

Azərbaycan dövləti Avropa İttifaqı ilə münasibətlərində öz xarici prioritetlərinə uyğun olaraq daha çox ikitərəfli əlaqələrə üstünlük vərir. Aİ-nin regional layihələrində iştirak etməklə bərabər, Cənubi Qafqazdakı çəkisi, ümumi iqtisadi tərəqqidəki payına görə lider dövlət olan Azərbaycan ittifaqın xarici əlaqələrində müvafiq mövqe tutmağa çalışır. Odur ki, Azərbaycan Aİ ilə ikitərəfli əlaqələrin yeni formalarını axtarır, onunla yaxınlaşmaq üçün zəruri olan bütün lazımı təsisatları yaradır, ittifaqın ümumavropa iqtisadi, siyasi və təhlükəsizlik məkanına inteqrasiya olmaq istəyini nümayiş etdirir. Ümumiyyətlə, başqa MDB dövlətləri ilə müqayisədə Azərbaycanın bu quruma üzvlük iddiası və bunun üçün müvafiq potensialı daha yüksəkdir.

Əvvəla, Azərbaycan Aİ-nin Cənubi Qafqazda üç ölkə arasında əməkdaşlığı möhkəmlətmək və gələcəkdə bu dövlətləri ittifaq şəklində birliyə inteqrasiya etmək planlarına həmişə müsbət yanaşıb və öz potensialını bu işə qoymağa hazır olduğunu bəyan edib. İkincisi, bölgədə sülhə, barışa, əməkdaşlığa ən çox meyilli və bu işə yardım edə biləcək ən imkanlı dövlət də məhz Azərbaycandır. Bu ölkə hələ 1918-20-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Cənubi Qafqazda xalqlar arasında qarşılıqlı-faydalı əlaqələrin bərqərar olması uğrunda ən ardıcıl iş apararaq bu yöndə Avropa ilə əməkdaşlığa ciddi səy göstərmişdir. 1992-ci ildən başlayaraq, müstəqil Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətində də Avropa ilə inteqrasiya prioritet istiqamətə çevrildi və Avropa İttifaqı ilə fəal əməkdaşlığa başlandı. Üçüncüsü, Azərbaycanda Avropa İttifaqı standartlarına cavab vərən iqtisadi, siyasi, hüquqi və sosial islahatlar həyata keçirilir, Qərb ölkələri ilə qlobal enerji və nəqliyyat layihələri reallaşdırılır, ölkənin bütün daxili və xarici inkişaf siyasəti Avropa sisteminin çevrəsində aparılır. Avropanın Şərqə doğru genişlənməsində strateji bir ölkə əhəmiyyəti kəsb edən Azərbaycan Şərq-Qərb nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin üzərində yerləşir. Dördüncüsü, Azərbaycan müsəlman ölkəsi olmasına baxmayaraq, Avropa dəyərlərinə yiyələnmiş, savadlı, demokratik təbiətli, inkişafa meyilli, tolerant əhaliyə, təhsilli, mədəni dəyərləri yüksək qiymətləndirilən elitaya malikdir.

Bütün bunlar Azərbaycanın Avropa İttifaqının yeni qonşuluq siyasəti proqramı çərçivəsində mühüm strateji ölkə olduğunu göstərir və Cənubi Qafqaz ölkələrinin birliyə inteqrasiyasında hərəkətverici dövlət statusunu təsdiqləyir. Təsadüfi deyil ki, Gürcüstan dövlətinin neçə illərdir ki, Avropa İttifaqına fərdi şəkildə inteqrasiya olunmaq cəhdləri müsbət sonluqla nəticələnmir və hər dəfə onun birliyə Azərbaycansız qoşulmaq cəhdi uğur qazanmır. Aİ açıq şəkildə bəyan edir ki, Cənubi Qafqaz ölkələri birlikdə, daxili münaqişələri, ərazi iddialarını və etnik separatizmi aradan qaldırdıqdan, öz aralarında mehriban qonşuluq əlaqələri yaratdıqdan sonra birlik sərhədlərinə daxil ola bilərlər. Hətta bunun üçün təxminən 15-20 il vaxt tələb olunduğu da proqnozlaşdırılır.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 18 may.- S.15.