Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqımızın şərəf və ləyaqət tarixidir

Müsahibimiz Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru Fəzail İbrahimlidir

- Fəzail müəllim, Şərqdə ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 95 illik yubileyini qeyd edirik. Tarixçi alim olaraq necə hesab edirsiniz, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tariximizdəki yeri və rolu nədən ibarətdir?

- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqımızın şərəf və ləyaqət tarixidir. Cümhuriyyətin yaranmasını təkcə əsrin və illərin müstəvisindən yanaşmaq olmaz. 1918-1920 illər Azərbaycan tarixində özünəməxsus yer tutan bir tarixdir. O vaxt tarix məsələni xalqımızın qarşısında çox kəskin qoymuşdu: Ya ayağa qalxıb bu millətin şərəfini qorumaq, itirilmiş dövlətçiliyini bərpa etmək, dünya dövlətləri sırasına qoşulmaq, ya da susaraq parçalanıb ayrı-ayrı dövlətlərinin içərisində məhv olmaq. Belə bir şəraitdə Rusiyanın, Avropanın qabaqcıl düşüncəsinə yiyələnmiş ziyalılarmız bu tarixi məsuliyyəti dərk etdi. Onlar ayağı qalxaraq Şərqdə ilk dəfə olaraq belə bir demokratik cümhuriyyət yaratdılar.

Bu hadisə demək olar ki, Azərbaycan tarixində millətimizin taleyüklü məsələlərinin həll olunmasında atılan mühüm addımlardan biri idi. Təsəvvür edin ki, bu hadisələr baş verməsə idi, Azərbaycanın taleyi necə olardı. O zaman Qərb və Rusiya imperialist mövqeyindən əl çəkmək istəmirdi. Məsələnin mahiyyəti onda idi ki, millətin yenidən bölünmək ehtimalı vardı. Buna görə də, Azərbaycanın mövcudluğu sual altında idi. Rusiya Bakı neftini ələ keçirmək istəyirdi, ermənilər torpaqlarımızı işğal etmək məqsədi güdürdü və s. Bu qədər prosesin qabağında ayağa durub müstəqilliyini elan etmək şərəf və ləyaqəti xilas etmək idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ən ümdə vəzifəsi milli dövlətçiliyi bərpa etmək idi və bunu da etdi. Demokratik Cümhuriyyət yaranmasaydı, 114 min kv. metr əraziyə malik olmasaydı, Bakını paytaxt elan etməsəydi, Azərbaycan hansı formada Rusiya tərkibinə qatıla bilərdi: tamamilə xırda bir vilayət kimi.

Azərbaycan xalqı uzun illər çar Rusiyasının tərkiğbində olsa da, məcazi mənada bu imperiyanın mədəsində ərimədi. Xanlıqlara parçalanaraq Rusiya tərəfindən istila olunmuş Azərbaycan xalqı münbit şərait yaranan kimi öz dövlətini qurdu. Daha sonra keçmiş SSRİ 70 il ərzində xalqımıza müəyyən zədələr vursa da, bu imperiya da çökdükdən sonra müstəqilliymiz bərpa olundu və biz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi olduğumuzu bəyan etdik. Bu hadisə bizim ən böyük uğurumuz idi. Tarixdə cümhuriyyətin yeri və rolu həm də bu amil ilə əlamətdardır. Ümumiyyətlə, Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu 23 ay ərzində 23 il müddətində görülməsi mümkün olmayan işlər həyata keçirildi.

Mən burada bir məqama da toxunmaq istəyirəm. Bəzən müəyyən şəxslər tərəfindən cümhuriyyətin süqutunun səbəbləri sırasında ölkədaxilindlə gedən proseslər də göstərilir. Ancaq mən deyərdim ki, Xalq Cümhuriyyətinin taleyini müəyyən edən iki məqam var idi. Birinci məqam Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsidir. Bolşeviklər vətəndaş müharibəsində qalib gəldikdən sonra dövlətimizi işğal etdilər. İkinci amil isə budur ki, dünyanın siyasi xəritəsi Vilsonun 14 sülh prinsipi əsasında müəyyən olunurdu və həmin 14 sülh prinsipinə Qafqaz respublikaları daxil deyildi. Yəni onların siyasi taleyi orada öz əksini tapmamışdı, bu məsələyə laqeyd münasibət varidi. Ona görə də bolşeviklər hakimiyyətdə möhkəmlənən kimi cümhuriyətimizi işğal etdilər.

- Xalq Cümhuriyətinin yaradıcıları olan şəxslərin mövqeyi barədə fikirləriniz maraqlı olardı. Bu insanları nə birləşdirirdi?

- Cümhuriyyət liderlərinin hər biri öz taleyini, həyatını bu millətin yolundu qurban verən insanloar idilər. Mənim qəbul etmədiyim bir məqam var ki, bəzən cümhuriyyət liderlərini boy sırasına düzüb onları təhlil edən, bir-birlərindən fərqləndirən fikirlər mövcuddur. Amma bütövlükdə bu şəxslərin hər biri dünyaya nümunə olan şəxsiyyyətlər idi. Məsələn, Əlimərdan bəy Topçubaşov o vaxt Rusiyada böyük nüfuza malik hüquqşünas idi. Fətəli xan Xoyski haqda da bir fikir demək istəyirəm ki, ingilislər o vaxt Bakıya gələndə Üzeyir Hacıbəylinin ifadəsi ilə desək, sanki vəhşi ovun üzərinə ovçular gəlmişdi. General Tomson Azərbaycan bayrağını endirmişdi və belə bir bəyanatla çıxış etmişdi ki, «bu hökuməti mən tanımıram, bu, bir qrup Azərbaycan ziyalılarının və türk intriqantlarının qurduğu dövlətdir». Amma Fətəli xan Xoyski və digər həmkarlarının timsalında qısa müddətdən sonra o bəyan etdi ki, Azərbaycan hökuməti qanunidir və biz onu tanıyırıq. Yəni bu ingilis generalı Fətəli xan Xoyski kimi şəxsiyyəti və hökumətdə təmsil olunan digər liderləri qəbul etdi.

Digər tərəfdən, cümhuriyyət böyük əxlaq məktəbidir. O vaxt Əlimərdan bəy Topçubaşov heç Azərbaycanda deyildi, amma müstəqil dövlətimiz yarananda vətənə gəldi və parlamentə sədr seçildi. O, Paris Sülh Konfransı ilə daha çox məşğul olduğu üçün parlamentin işini müavini Həsən bəy Ağayev apardı.

Digər bir misal da göstərim: Nəsib bəy Yusifzadə cümhuriyyətin baş naziri ola-ola atasına məktub yazaraq maddi durumu ilə bağlı problem yarandığını, məvacibinin qurtardığını demişdi və buna görə də atasından ondan maddi kömək istəmişdi. Yaxud da Milli Şura yaradılanda onların arasında ali təhsili olmayan Məmmədəmin Rəsulzadə milli şura sədr seçilmişdi. Yəni bu prosesdə həmin şəxslər siyasi mövqe, maddi durum yox, əxlaq, azərbaycançılıq, türkçülük ideyalarını ortaya qoydular. Və insanların yerini müəyyən edən əxlaq normaları yaratdılar ki, hansı ki, 23 ay ərzində həmin əxlaq normaları üzərində bu hökumət dayana bildi.

Amma məsəl var ki, məzlumun başı qarışanda zalım bildiyini edir. Bolşevik Rusiyası vətəndaş müharibəsindən qalib çıxandan sonra keçmiş çar Rusiyası sərhədləri boyunca hərəkət etdilər və beləliklə də, Azərbaycan işğal olundu.

- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dünyada tanınması üçün nə kimi addımlar atılırdı və bütövlükdə, hökumət xarici siyasət məsələlərində hansı uğurlar qazana bildi?

- Cümhuriyyət dövründə xarici siyasətdə əsas uğur onda oldu ki, müstəqillik 1920-ci ilin yanvarında de-fakto tanındı. Xarici siyasətdə ilk addım olaraq Azərbaycan Respublikasının yaranması barədə dünya ölkələrinin Xarici İşlər nazirliklərinə məlumat verilməsi oldu. Lakin paytaxtın Gəncədə yerləşməsi və xarici dövlətlərdə nümayəndəliklərin yaradılması ilə əlaqədar olan çətinliklər Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin bu məsələ ilə bağlı Osmanlı dövlətinə müraciət etməsinə səbəb oldu.

Paris Sülh Konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşov ABŞ-ın İstanbuldakı diplomatı Naesklə görüşərək, ABŞ prezidenti V.Vilsonun 14 maddəlik prinsiplərinin Azərbaycana şamil edilməsi və müstəqilliyimizin ABŞ tərəfindən tanınmasına köməklik göstərməyi xahiş etmişdi. Hollandiya, İsveç və İngiltərənin İstanbuldakı nümayəndələri ilə görüşündə Azərbaycanın hazırkı vəziyyətinə dair memorandumu təqdim etmiş və öz ölkələrini bu barədə məlumatlandırmasını razılaşdırmışdılar. Azərbaycan nümayəndə heyətinə yalnız mayın əvvəlində Parisə gəlmək mümkün oldu. ABŞ prezidenti V.Vilsonun təşəbbüsü ilə ilk dəfə Azərbaycan məsələsi ABŞ, Fransa, İtaliya və Böyük Britaniya hökumət başçılarından ibarət Dördlər Şurasının iclasında müzakirə olundu.

- Bəs Azərbaycan parlamentinin fəaliyyəti haqqında nə deyə bilərsiniz? Fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində qanunverici orqan respublikanın həyatı üçün vacib olan hansı sənədləri qəbul etdi?

- Parlamentin açılışı 1918-ci il dekabrın 3-ə təyin olunsa da, Bakıda fəaliyyət göstərən rus və erməni Milli Şuraları əleyhinə olduqları Azərbaycan Parlamentinin açılmasına hərtərəfli mane olmaq üçün bu ərəfədə Bakıya gəlmiş Müttəfiq qoşunlarının baş komandanı general Tomsondan istifadə etməyə çalışırdılar. General Tomsonla aparılan danışıqlarla əlaqədar olaraq və qəzalardan bütün deputatların Bakıya gələ bilməsini nəzərə alaraq Parlamentin ilk iclasının açılışı dekabrın 7-ə keçirilir. 1918-ci il dekabrın 7-i H.Z.Tağıyevin Nikolayev (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində yerləşən keçmiş qız məktəbinin binasında müsəlman Şərqində ilk parlamentin birinci iclasının açılışı olur. Ə.Topçubaşov Parlamentin sədri, Həsənbəy Ağayev isə sədrin birinci müavini seçilirlər. Parlamentin 3 nəfərdən ibarət katibliyi də seçilir, Mehdi bəy Hacınski baş katib seçilir.

Azərbaycan Parlamenti yarandığı ilk gündən öz işlərini demokratik cümhuriyyətlərə xas təşkilati prinsiplər əsasında qurur. Artıq 1919-cu ilin axırlarına yaxın Parlamentdə 11 müxtəlif partiya fraksiyası və qrupunu cəmi 96 deputat təmsil edirdi. Bütün partiya fraksiyaları və qrupları öz fəaliyyət proqramları haqqında bəyanatlar verirlər. Bu bəyanatlarda ümumi bir məqsəd var idi - gənc Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli və siyasi hüquqlarını qoruyub saxlamaq, Azərbaycan xalqının və hökumətinin digər xalqlar və dövlətlərlə, xüsusilə, qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələrini yaratmaq və möhkəmləndirmək, respublikada hüquqi-demokratik dövlət quruluşunu bərqərar etmək, geniş sosial islahatlar həyata keçirmək, ölkəni müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq. Cəmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti özünün həyatiliyini və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini sübut etdi. Göstərdi ki, Azərbaycan xalqı, həqiqətən, parlament idarəçiliyi səviyyəsinə yüksəlmişdir. O vaxt Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müsəlman Şərqində yeganə parlamentli respublika idi. Bu dövr ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 145 iclası keçirilib. İlk iclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olub. Fəaliyyət müddətində Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarılıb ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiq edilib. Hazırda demokratik parlamentarizm ənənələri davam etdirilir. Bilirsiniz ki, 2008-ci ildə Milli Məclisdə Azərbaycan parlamentinin 90 illiyi təntənəli şəkildə qeyd olundu.

- Fəzail müəllim, bəs müasir dövrdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə münasibət və onun tarixinin araşdırılması barədə nə deyə bilərsiniz? Xalqımızın şərəfli tarixi olan bu dövr hazırda necə öyrənilir?

- Bu sahədə iki istiqamətdə iş aparılır. Birincisi, dövlət səviyyəsində kifayət qədər tədbirlər həyata keçirilir. Cümhuriyyətimizin şərəfinə abidələr qoyulur, yubileyləri yüksək səviyyədə qeyd edilir. Ulu öndər Heydər Əliyev cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsi və bu dövlətin qurucularının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün mühüm sərəncamlar imzalayıb. Bu siyasət hazırda Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. 28 May tarixi təqvimə qızıl hərflərlə yazılıb. Müasir Azərbaycan Respublikası Ümummilli lider Heydər Əliyevin dediyi kimi, Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Bilirsiniz ki, Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal olunandan sonra SSRİ-nin tərkibində olaraq xalqımızı məhv etmək istiqamətində siyasət həyata keçirilirdi. Bu proses 1960-cı illərədək davam etdi. Heydər Əliyev DTK-nın sədri seçilməsilə ilk dəfə Azərbaycan tarixində millətin taleyi həmin millətdən olan insanın imzasına etibar olundu. Mən bu fikirləri tarixə söykənərək tam səmimiyyətlə deyirəm. Ulu öndər Heydər Əliyevin çox böyük tarixi xidmətləri oldu. Keçmiş SSRİ-nin Siyasi Büronun üzvü olmaqla O, idarə olunan xalqı idarə edən xalqa çevirdi. Ulu öndərimiz üçrəngli bayrağımızı əbədi və əzəli olaraq zirvələrə ucaltdı. Bu gün müstəqil dövlətimiz uğurla inkişaf edir və hesab edirəm ki, Azərbaycanın daha böyük uğurları hələ irəlidədir.

Eyni zamanda, cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsi, elmi cəhətdən araşdırılması da diqqət çəkir. Hazırda ən çox cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsinə önəm verilir. Sovet dövründə Xalq Cümhuriyyəti anti-milli hökumət kimi təqdim olunurdu. Amma bu gün onun tarixdə yeri və rolu kifayət qədər araşdırılıb, tədqiqatlar aparılıb. Həmin dövlətin ayrı-ayrı liderlərinin öyrənilməsi işi bu gün də davam edir. Yəni bu sahədə kifayət qədər uğurlarımız var.

Səs.- 2013.- 28 may.- S. 8-9.