Azərbaycan-Türkiyə mədəni inteqrasiyası tarixi (milladdan öncə VII-I minilliklərdən XVI əsrə qədər)

Tarixlər yaradan türk xalqları eyni kökdən olan millətlərdəndir. Azərbaycan və Türkiyənin mədəni inteqrasiyası tarixi eramızdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır. Professor Vəli Əliyev yazır ki, Azərbaycanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri sayılan Naxçıvanın qonşu Anadolu ilə miladdan əvvəl VII-I minilliklərdə olan mədəni əlaqələrinin öyrənilməsi üçün qayaüstü rəsmlər xüsusi elmi əhəmiyyət kəsb edir.

Avropa və Asiya ərazisində qayaüstü rəsmlər geniş miqyasda yayılmışdır. Qafqaz, Anadolu, Orta Asiya, Ural, Sibir, Altay və Kareliya ərazisindəki qayaüstü rəsmlər daş dövründən başlayaraq, orta əsrlərədək uzun tarixi dövrləri əhatə edir. Zaqafqaziyada qayaüstü rəsmlərə ən çox Azərbaycanda, Qobustanda, Abşeronda, Kəlbcər yaylaqlarında və Ordubad bölgəsindəki Gəmiqaya ərazisində rast gəlinir.

Kiçik Qafqazın ən hündür zirvəsi olan Qapıcıq dağı (dəniz səviyyəsindən 3906 metr hündürlükdə) Naxçıvan MR-ın Ordubad rayonunun şimalında yerləşir. Xalq arasında bu dağ Nuh peyğəmbər haqqındakı əfsanə ilə əlaqələndirilərək Gəmiqaya adlandırılır.

Gəmiqayada dəniz səviyyəsindən 3500-3700 m. hündürlükdə qeydə alıb tədqiq etdiyim (1968-1991-ci illərdə) qədim yurd yerləri, qayaüstü rəsmlər və orta əsr abidələri Naxçıvanın minillik tarixindən xəbər verir. Burada qayaüstü rəsmlərin həkk olunduğu Qaranquş yaylağında qaya parçalarından qurulmuş oval və yanı dairəvi plana malik tikinti qalıqları-yurd yerləri aşkara çıxarılmışdır.

Qayaüstü rəsmlər, əsasən, həmin tikintilərin yaxınlığındakı qayalar üzərindədir. Tikintilərin divarları iri və orta həcmli qaya parçaları ilə hörülmüşdür. İri hörgü daşları Naxçıvanın qədim memarlığı üçün səciyyəvidir. Gəmiqayadakı dairəvi planlı tikintilərin divarlarının kənar cərgələrinə iri qaya parçaları düzülmüş, onların arasında qalan boşluq xırda daşlarla doldurulmuşdur. Bu qədim yurd yerlərinin yaxınlığında, 4-5 ha sahədə yüzlərlə iri qaya parçaları üzərində sxematik və realist üslublarda insan, keçi, tur, maral, it, canavar, quş, araba rəsmləri, eləcə də, müxtəlif şərti işarələr həkk olunmuşdur.

Spiralvari rəsmlər, yazı işarələrini xatırladan təsvirlər xüsusi maraq doğurur. Gəmiqayada maraqlı ov və rəqs səhnələri kamil kompozisiyalı rəsmlər olub diqqəti cəlb edir. Gəmiqaya qayaüstü rəsmləri Naxçıvanın mezolit, neolit, eneolit, və tunc dövrü mədəniyyəti üçün səciyyəvidir.

Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Kür və Araz çayları vadilərindəki geniş düzən ərazilərdə eramızdan əvvəl V-I minilliklərdə yaşamış əkinçi-maldar tayfalar Kiçik Qafqazın Alp çəmənliklərindən yaylaq kimi istifadə etmişlər. Azərbaycanda qədim maldarlığın, qoyunçuluğun və atçılığın inkişafı Göycə mahalından Kəlbəcərdən başlayıb Naxçıvana qədər uzanan Kiçik Qafqazın silsilə yaylaqları ilə bağlı olmuşdur. Odur ki, Göycə, Kəlbəcər və Ordubad yaylaqlarında neolit dövrü ovçularının və eneolit, tunc və ilk dəmir dövrləri əkinçi-maldar tayfalarının mədəniyyət izləri olan qayaüstü rəsmlər vardır.

Professor Hidayət Cəfərovun fikrincə, tədqiqatlarla subut edilmişdir ki, ən qədim dövrlərdən Azərbaycan tayfaları müxtəlif ərazilər, o cümlədən, Kiçik Asiya ilə sıx əlaqələrdə olmuşdur.

Paleolit dövründə Hemrut-dağ, Bayazitdən obsidian, eneolit dövründə xələf- obeyt mədəniyyəti tipli saxsı qablar (Van gölü rayonu, Tülkü-təpə), nikel qatışıq mis alətlər (Anadolu) ilk və orta tunc dövründə müxtəlif tunc baltalar və s. Azərbaycana mübadilə vasitəsi ilə gətirilmişdir.

Miladdan əvvəl II minilliyin əvvəllərində Kiçik Asiyada mövcud olmuş beynəlxalq ticarət faktoriyasının (Kaniş-indiki Kültəpə) fəal iştirakçıları içərisində Azərbaycan tayfaları da olmuşdur. Orta və tünc dövründə geniş yayılmış boyalı qablar mədəniyyətinin inkişafında Azərbaycan və Kiçik Asiya tayfaları mühüm rol oynamışlar.

Paralellik başqa faktlarla da sübut olunur. Məsələn, tünc dövrü kurdanlarının (Türkiyədə Alaca-Höyük, Azərbaycanda Borsunlu) quruluşu, dəfn mərasimi və avadanlıqlarının oxşarlığı diqqəti cəlb edir.

Troyanın müvafiq təbəqəsi Borsunlu kurqanındakı (m.ə. XIV-XIII əsrlər) şəxsi qabların eyniliyi isə təəccüb və heyrət doğurur. Bütün bunlar hər iki ərazi əhalisinin qədim əlaqələrin sübut edən dəlillərdir. Atropatenanın (qədim Azərbaycanın ərazisində mövcud olmuş dövlət) xarici siyasət tarixində Kommagena (qədim Türkiyə ərazisində mövcud olmuş dövlət) ilə əlaqədar maraqlı səhifələr vardır. Təqdim olunmuş yazıda bu iki dövlət arasında mövcud xarici əlaqələrdən sadəcə, e.ə. I əsrin son rübündə baş vermiş bir epizodu nəzərinizə çatdırmaq istərdik. Bu araşdırmanın başlıca mənbələri rolunda isə Strabon və Dion Kassi kimi antik müəlliflərin qısa məlumatları çıxış edir.

Nəzərdən keçirilən dövrün xarici əlaqələri istər Atropatena, istərsə də Kommagena üçün Roma imperatoru Avqustun təsiri altında formalaşmışdır. Sülalələr arasında bağlanmış nigahlar Avqust siyasətinin ayrılmaz bir hissəsi idi. Çünki o, Roma dövlətinin şərq sərhədlərində əmin-amanlığı və təhlükəsizliyi təmin edə biləcək hökmdarların olmasında çox maraqlı idi. E.ə. 20-ci ildə Avqustun vasitəçiliyi ilə Atropatena şahzadəsi İotape Kommagena çarı III Mitridata ərə gedir. Tarix Kommagenalı III Mitridatın atasının adını qoruyub saxlaya bilməsə də, məlumdur ki, onun babası Kommagena çarı I Antiox olmuşdur. Atropatenalı İotape isə Atropatena çarı I Artavazdın qızı və Atropatena çarı I Ariobarzanın nəvəsi idi.

I İotape ilə III Mitridatın nigahı Atropatena ilə Kommagena arasında möhkəm əlaqələr quraraq, onların xarici siyasətində həlledici rol oynamışdır. Bu qədim Şərq dövlətlərinin sonrakı əlaqələri haqqında antik müəlliflər heç bir məlumat verməsələr də, aydındır ki, nikahın səbəbkarları və eləcə də, onların varisləri Atropatena ilə münasibətlərdə daima xoşməramlı olmuşlar. Romanın regionda böyük təsirinə baxmayaraq, durumun belə olması, öz növbəsində, dövlətlərin qədim Şərqin beynəlxalq, arenasında mövqeyinin güclənməsinə səbəb olmuşdur.

Məlum faktdır ki, I İotape ilə III Mitridatın varisləri yalnız Kommagenada deyil, eyni zamanda, Emessa, Kilikiya və İudeyada da hökmranlıq etmişdirlər. Bu da Atropatena ilə adları çəkilən və aralarında müxtəlif dərəcəli qohumluq bağları mövcud olan dövlətlərin əlaqələrinin genişliyinə dəlalət edir. Bir şeyi də qeyd edək ki, I İotape ilə III Mitridatın qadın varislərinin hamısının adı "İotape" olmuşdur. Və bu faktın özü də qohumluqda I İotapenin böyük rolu olmasından xəbər verir.

Sonda bir faktı da nəzərinizə çatdıraq: Türkiyədə, Alanya şəhərinin ətrafında antik liman şəhəri İotapenin (müasir Aytap) qalıqları vardır. Bu şəhər öz adını Kommagena çarı IV Antioxun həyat yoldaşı VI İotapenin adından almışdır. Beləliklə, bu şəhərin adında tarix "İotape" adının birinci sahibəsi olmuş öncə Atropatena şahzadəsi, sonradan isə Kommagena kraliçasi olmuş I İotapenin adını qoruyub saxlamışdır. Tarix elmləri namizədi Elvira Lətifovanın fikrincə, XVI əsrin II yarısından 1844-cü ilə qədər İlisu (Saxur) sultanlığı Azərbaycanın şimal-qərb torpaqlarında mövcud olmuşdur. Ərazisi böyük olmasa da, bu feodal dövlət qurumu Qafqazda cərəyan edən siyasi hadisələrdə mühüm rol oynamışdır.

İlisu (Saxur) hakimləri 1562-ci ildən etibarən Səfəvilər dövlətinin vassalı idilər. Onlara səfəvi şahları tərəfindən dövlətin uc torpaqlarını qorumaq kimi vacib məsələ həvalə olunmuşdu. Lakin XVI əsrin sonlarında Səfəvilər dövləti daxili böhran keçirirdi. Daxili ağır vəziyyət Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin xarici siyasətinə də öz mənfi təsirini göstərdi. Bu şəraitdə Osmanlı imperiyası öz Qafqaz siyasətini daha da fəallaşdırır. 1590-cı ildə imzalanmış İstanbul müqaviləsinə əsasən Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti altına keçdi.

Yaranmış şəraitdə Saxur hakimliyi (gələcək İlisu sultanlığı - E.L.) də avtomatik olaraq, Osmanlı imperiyasının vassallığını qəbul etdi. Sultan II Osmanın Saxur hakimi Adı-Görklü bəyə 1591-ci ildə verdiyi fərmana əsasən ona Saxur hakimliyindən əlavə Qax və Meşəbaş kəndləri verilirdi.

XVII əsrin əvvəllində I Şah Abbas Azərbaycanı öz hakimiyyəti altına qaytarmağa müvəffəq oldu. 1607-ci ildə Saxur hakimi Əli-Sultanın adına yenə türk sultanı tərəfindən fərmanın verildiyini müşahidə edirik. Bu fərmana əsasən Qax, Meşəbaş, Zərnə, Ləkit, Qum və Alagöz kəndləri irsi mülkiyyət hüququnda Əli Sultana verilirdi. 1617-ci ildə Əli Sultanın adına Sultan Osman tərəfindən yeni fərman verildi. Lakin bir müddət sonra, XVII əsrin sonlarına qədər Səfəvilər Azərbaycanı öz əllərində saxlaya bilirlər. Bu şəraitdə İlisu sultanları Səfəvi şahlarına meyil göstərirdilər.

Vəziyyət XVIII əsrin əvvəllərində dəyişdi. Bu zaman Səfəvilər dövləti siyasi və iqtisadi böhran içində idi. Şah Sultan Hüseynin höküməti böhrandan çıxmaq üçün vergiləri artırırdı. Bu, xalqın narazılığına səbəb olurdu. Nəticədə Səfəvilər dövlətinin müxtəlif vilayətlərində xalq üsyanları başlandı. Tədricən bu üsyanlar azadlıq hərəkatına çevrilməyə başladı. 1707-ci və 1711-ci illərdə şimal-qərbi Azərbaycanda Əli Sultanın rəhbərliyi altında Səfəvi administrasiyasına qarşı üsyanlar qaldırıldı.

Professor Şahin Fazil Fərzəlibəyli yazır ki, İran alimi doktor Məhəmməd İoinin "Fərhənge-farsi" ("Fars lüğəti") adlı 6 cilidlik kitabının birinci cildində "islam" sözünün mənası belə açıqlanır: "Məhəmməd ibn Abdullah sələvatullahın şəriətini qəbul etmək; Məhəmməd ibn Abdullah səlvətullahın dini."

Elə həmin kitabda "kafər" və "müsəlman" istilahları barədə də müxtəsər izah verilmişdir. Məhəmməd Moinə görə, kafər o şəxsdir ki, Allahın dinini qəbul etmir, dinsiz və imansız olur. Belə olan halda, hər hansı müsəlman bir padşahın islam dininə mənsub olmayan hər hansı bir şəxsi "kafər" adlandırması təbiidir. Amma təəssüf ki, biri-digərinə düşmən olan müsəlman feodal dövlət başçılarının əksəriyyəti müəyyən səbəblərdən bir-birlərini "kafər" adlandırmış, müsəlman olmamaqda təqsirləndirmişlər. Məsələn, Qara Yusif Qaraqoyunlu Osmanlı hökmdarı İldırım Bayazidə böyük fateh Teymurun Azərbaycana yürüşü barədə yazır: "... Məğlubiyyətə uğramış Teymur... Turandan İrana keçərək Hülaku xan kimi elxanlıq iddiasına düşmüş və islam əhalisini və onların döyüşçülərinədək təngə gətirmiş... indi də Azərbaycana hücuma keçmişdir. Mən sənin tərəfdarın kimi onunla döyüşəcəyəm və can-başla islama kömək edəcəyəm. Sultan Bayazid öz cavab məktubunda Əmir Teymurun müsəlman olduğunu inkar etmirsə də, lakin ona qarşı olan kin və qəzəbini də gizləmir: "İnsaflı qeyri-müsəlman övladı insafsız müsəlman övladından daha yaxşıdır".

Məşhur Osmanlı hökmdarı II Sultan Məhəmmədin fikrincə, əgər bir müsəlman başqa müsəlmana hücum edərsə, o, dövlətin və şəraitin düşməni sayılır, yəni müsəlman olsa belə kafərdir.

Sultan Səlim Yayuzun Azərbaycan hökmdar I Şah İsmayıl Səfaviyə göndərdiyi ikincı məktubda (1514-cü il) Osmanı-Səfəvi qarşıdurmasının başlanma səbəbinin sünni-şiə münasibətlərində olduğu göstərilir və sünniliyi qəbul edəcəyi halda Şah İsmayılın bağışlanacaği bildirilir: "Mən Allah-Taalanın xəlifəsi... Sultan Səlim şah ... Əcəm mülkünün məliyi, zülm və sitəm ölkəsinin sahibi... Əmir İsmayıla... zəfər möhürlü bu naməni göndərib bildirirəm ki... O, pak müsəlman millətini öz yanlış əqidəsinə tabe etmiş mətin dinin əsasını sarsıtmış... islamın uca minbərlərini zülm əlı ilə dağıtmış... adını bədnam etmişdir.... Əgər sən uca və pak sünni məzhəbinə qoşulsan, öz məmləkətini... Tanrının qoruduğu Osmanlı dövlətinin bir hissəsi etsən bizim şahid iltifatımıza layiq görülərsən".

N.B.Məmmədova yazır ki, 1517-ci ildən sonra Osmanlı imperiyasının Şimali Afrikada və Aralıq dənizi hövzəsində möhkəmlənməsi Türkiyənin Portuqaliya ilə münasibətlərini gərginləşdirdi. Qırmızı dənizdə türklərin öz donanmasını qurmağa başlaması isə Fars körfəzi və Hind okeanında möhkəmlənmək uğrunda rəqabəti gücləndirdi, çünki Hörmüzü ələ keçirmiş portuqallar Fars və Oman körfəzlarinin strateji məntəqələrində artıq möhkəmlənmişdilər və öz mövqelərini güzəştə getmək istəmirdilər.

Portquqalların Fars körfazi sularında 100 ildən çox hakimiyyəti dövründə Hörmuz onların inzıbatı-siyasi, hərbi və ticarat mərkəzi olmuşdur. Bu bölgədə portuqallar öz hakimiyyətlərini qeyri-bərabər müqavilələr bağlamaqla da möhkəmləndirirdilər. Lakin portuqal hakimiyyəti dəfələrlə yerli əhalinin üsyanlarına sabəb olmuşdu. Səfəvi dövlətində şah hakimiyyətinin dəyişməsi isə əhalinin vəziyyətinə dəyişiklik gətirməmişdi. Belə ki, 1524-cü ildə taxta çıxan şah Tahmasib (1524-1576) portuqallara qarşı mübarizəni təşkil edə bilmədi. Belə olan surətda Osmanlı imperiyası Fars körfəzinin müsəlman hakimlərinin yeganə ümidi oldu.

Portuqal-türk qarşıdurması Səfəvilərin portuqallarla yaxınlaşması üçün şərait yaratdı. Portuqaliyanın Fars körfəzində güclənməsi ilə barışan Səfəvilər Osmanlı imperiyasına qarşı bu dövlətlə hərbi ittifaq bağlamağa çalışırdı. Səfəvilərin Portuqaliya ilə yaxınlaşması Səfəvi-Venesiya əlaqələrinin zəifləməsinə və Venesiyanın Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərinin normallaşmasına gətirib çıxardı. Aydındır ki, bu yaxınlaşmanın daha mühüm səbəbi var idi: Hindistana dəniz yolunu açmış Portuqaliya Şərqlə ticarətdə Venesiyanın mövqeyini xeyli zəiflətmişdi. Bu bölgədə Türkiyənin apardığı siyasət isə Venesiyanın maraqlarına uyğun gəlirdi.

Fars körfəzi ilə bağlı Sultan Süleymanın əsas məqsədi Portuqaliyanı körfəzdən sıxışdırmaq, Səfəvi dövlətini aradan çıxarıb Hind okeanı, Cənubi Qafqaz, İran, Orta Asiya ölkələri ilə Aralıq və Qara dəniz sahilləri arasında ticarət əlaqələrini yenidan canlandırmaq idi. Başqa sözla desək, Fars körfəzini ələ keçirməklə Osmanlı imperiyası ipək və ədviyyat ticarəti problemini birdəfəlik həll etmək istəyirdi. Beləliklə, XVI əsrin 20-30-cu illərində osmanlı-portuqal ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi baş verdi ki, onun da özülündə Fars körfəzi uğrunda mübarizə dururdu. Səfəvilərin Osmanlı imperiyası ilə müharibə vəziyyətində olması isə körfəzdə Avropanın digər müstəmləkəçi dövlətlarinin möhkəmlənməsi üçün şərait yaratdı.

Tarix elmləri namizədi Tofiq Nəcəflinin fikrincə, tarixi keçmişi sıx qarşılıqlı əlaqə şəraitində cərəyan edən Azərbaycan və türk xalqlarının orta çağlar tarixinin daha dərindən araşdırılması üçün tədqiqatçıların qüvvələrinin birləşdirilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Bunun üçün uzun tarixi dövr ərzində müxtəlif mövqelərdən yazıb-yaratmış tarixçilər arasındakı fikir ayrılıqlarının obyektiv elmi təhlili, ilk mənbələr əsasında yenidən nəzərdən keçirilməsi, daha doğrusu, qarşılıqlı əlaqə yollarının bir-birinə qarşı ittihamlardan və əngəllərdən təmizlənməsi olduqcı vacibdir. Bu baxımdan, Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinin müasir Türkiyə tarixşünaslığında tədqiqi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Burada məqsədimiz tarixşünaslığımızda ətraflı tədqiq edilməmiş olan 1473-cü il Ağqoyunlu-Osmanlı sülhünün Türkiyə tarixşünaslığındakı tədqiqi səyviyyəsini aydınlaşdırmaqdır.

XV yüzilliyin ortalarında Osmanlı Sultanı II Mehmedin mühüm strateji, hərbi-siyasi və iqtisadi əhəmiyyətə malik olan Bosfor və Dardanel boğazlarını ələ keçirməsi, ardınca da Şərqi Anadolunun fəth olunması nəticəsində "Osmanlı iqtisadiyyatının şah damarı olan Təbriz-Toqat-Bursa ipək yolu"nun ələ keçirilməsi nəticəsində Təbriz- Hələb, Təbriz-Bursa tranzit ticarət yolları Osmanlı dövlətinin nəzarətinə keçdi. Bursanı Yaxın və Orta Şərqin ən böyük ticarət mərkəzi olan Təbrizlə birləşdirən bu ipək yolu Osmanlı fəthlərini Şərqə doğru istiqamətləndirən əsas amil oldu. Sultan II Mehmedin Təbriz-Bursa ipək yolu üzərində hakim olmaq təşəbbüsü Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərini daha da kəskinləşdirdi. "Qaraman böhranı" iki dövlət arasındakı münasibətləri gərginləşdirərək müharibə vəziyyətinə çatdırdı.

Avropa xristian dövlətlərinin, xüsusən də, Venesiyanın qızışdırdığı Ağqoyunlu sultanı Uzun Həsən 1472-ci ilin baharında osmanlılara qarşı müharibəyə başladı. Müvəffəqiyyətli döyüş əməliyyatı nəticəsində Ağqoyunlu ordusu Toqatı, Qeysəriyyəni, Ağsarayı və Ağşehri ələ keçirərək, Qaramana daxil oldu. Lakin son nəticədə 1472-ci ilin hərbi əməliyyatları Ağqoyunlu ordusu üçün uğursuz oldu.

Türkiyə tarixşünaslığında 1472-1473-cü illərin Ağqoyunlu-Osmanlı hərbi əməliyyatları hərtərəfli tədqiq edilmişdir. Ağqoyunlularla bağlı tədqiqatlarında İ.H.Uzunşarşılı, M.X.Yınanç, B.S.Baykai, F.Sümer, S.Tansel, Ş.Turan, Y.Yücel və M.Ərəndil Osmanlı qaynaqlarına əsaslanaraq bu iki dövlət arasındakı qarşılıqlı münasibətləri aydınlaşdırmağa çalışmışlar.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 18 oktyabr.- S.15.