Azərbaycan-ABŞ əlaqələri kontekstində Dağlıq Qarabağ problemi

Azərbaycan-ABŞ əlaqələrinin tədqiqi üzrə görkəmli mütəxəssis professor Ə.Həsənov yazır ki, ABŞ-ın rəsmi siyasəti 90-cı illərin ortalarından başlayaraq "Amerikanın maraqları" çərçivəsində bütün dünya ölkələrini dörd qrupa bölmüş və müvafiq olaraq hər birinə fərqli yanaşma nümayiş etdirir. Bu ölkələrlə münasibətə görə onlar 1) Amerikanın müttəfiqlərinə; 2) müttəfiqliyə doğru düzgün yolla irəliləyənlərə; 3) rəqiblərə, yaxud antiamerika siyasəti yürüdənlərə və nəhayət, 4) heç bir əhəmiyyət kəsb etməyən, problemlərin içində boğulan ölkələrə bölünüb.

Azərbaycan-ABŞ əlaqələrində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsinə münasibət o qədər də rəvan olmamışdır. Məlum olduğu kimi, 1993-cü ilin aprel-may aylarında Bakıda və Vaşinqtonda iki ölkənin səfirlikləri fəaliyyətə başladı. Bunun ardınca konqresmen Qreq Laflinin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin və Demokrat Partiyasından Konqresin üzvü Riçard Lemanın rəhbərliyi ilə bir qrup konqresmenin Azərbaycana səfərləri oldu. Kəlbəcərin Ermənistan tərəfindən işğalı ilə bağlı ABŞ prezidenti Bill Klinton Azərbaycan Prezidentinə məktub göndərərək, ermənilərin Kəlbəcəri işğal etməsini pislədi. Eyni zamanda, həmin dövrdə ABŞ Türkiyə və Rusiya ilə birlikdə erməni silahlı qüvvələrinin işğal edilmiş ərazilərdən çıxarılması və münaqişənin ATƏM çərçivəsində danışıqlar yolu ilə aradan qaldırılması planının hazırlanmasında və onun həyata keçirilməsi istiqamətində səylər göstərdi. 1993-cü ilin may-iyun aylarında ABŞ-ın Dövlət Departamentinin Dağlıq Qarabağ problemi üzrə danışıqlarda nümayəndəsi Con Mareska və yeni müstəqil dövlətlərlə əlaqələr üzrə müşaviri Stroub Talbott Bakıya səfər etdi. Lakin bütün bunlar ABŞ-ın münaqişəyə tam fəallıqla yanaşması, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə düzgün qiymət verməsi və Dağlıq Qarabağ problemini aradan qaldırmaq üçün malik olduğu imkanlardan maksimum istifadə etməsi demək deyildir. Hələlik, ABŞ-ın rəsmi dairələri Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi və Dağlıq Qarabağ probleminin mahiyyəti, təcavüzkar və təcavüzə məruz qalmış tərəflər, münaqişənin həllinin prinsipləri və yolları haqqında tam obyektiv və prinsipial mövqedən çıxış etmirdilər.

Ə.Həsənov yazır: "Bir tərəfdən, Ə.Elçibəy hökumətinin passiv xarici siyasəti, digər tərəfdən, Ermənistanın və Amerikada yaşayan erməni lobbisinin anti-Azərbaycan təbliğatı və tədbirləri rəsmi Vaşinqtonu Azərbaycandan çox uzaq bir qütbə salmışdı. Məhz elə bunun nəticəsi idi ki, 1993-cü ilin sonuna qədər Vaşinqton Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi və Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı dəfələrlə Ermənistanın mövqeyini əks etdirən, onu münaqişədə haqlı hesab edən bəyanatlar yaymış, bu ölkəyə həm mənəvi, siyasi, həm də maddi yardım göstərmişdir. Azərbaycana münasibətdə isə, əksinə, müxtəlif sanksiyalar tətbiq etmiş, haqq işi uğrunda ədalətli mübarizə apardığı halda, onu günahlandırmışdır. Ermənilər bu dövrdə istədiklərinə qismən nail olsalar da, Azərbaycanda 1993-cü ilin yayında baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər və bunun nəticəsində, Heydər Əliyevin yenidən rəhbərliyə qayıtması onların çirkin əməllərinin qarşısına sipər çəkdi. Ermənistanın anti-Azərbaycan siyasətinə qarşı Azərbaycan rəhbərliyinin daha uzaqgörən və çevik siyasəti qoyuldu. Heydər Əliyev hələ Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri vəzifəsində işləyərkən, dəfələrlə o zamankı Azərbaycan rəhbərliyini xəbərdar etmişdi ki, ermənilərin 1988-ci ildən beynəlxalq aləmdə Azərbaycana qarşı yeritdikləri təbliğat və informasiya müharibəsi çox təhlükəlidir və bu, ağır nəticələrə gətirə bilər.

Müəllifin qeyd etdiyi kimi, bu təhlükənin reallığı 1992-ci ilin sonunda tam təsdiqləndi. Məlum oldu ki, əvvəla, keçən dörd ildə ermənilər bütün dünyada Azərbaycan xalqını qaniçən, fundamentalist, sivil dünya dəyərlərindən çox uzaq, erməniləri, xristianları soyqırımına məruz qoyan, məhv edən vəhşi bir millət kimi tanıtmış; ikincisi, öz irticaçı və işğalçı sifətlərini məharətlə gizlədərək və dünya ictimai rəyində müsəlmanların əhatəsində məhv olan, yazıq erməni siması yaradaraq, Azərbaycan dövlətinə və xalqına qarşı əsil nifrət oyada bilmiş; üçüncüsü formalaşmış anti-Azərbaycan beynəlxalq rəyindən məharətlə istifadə edərək, bir tərəfdən, Azərbaycan torpaqlarını işğal etmiş, yüz minlərlə əhalini öz torpağından didərgin salmış, digər tərəfdən isə, ABŞ və başqa böyük dövlətlərin beynəlxalq himayəsinə və güclü yardımına nail olmuş; dördüncüsü, aparılmış təbliğat və formalaşmış beynəlxalq rəyə əsaslanaraq, ABŞ-da və onun Avropa müttəfiqlərində Azərbaycana nifrət hissi oyatmış, onun tam təcrid olunmasına və müxtəlif dövlətlərin ona qarşı sanksiyalarının tətbiq edilməsinə nail ola bilmişdir.

Beləliklə, Ə.Elçibəy iqtidarının, bir tərəfdən, Azərbaycanın ABŞ üçün kəsb etdiyi əhəmiyyəti düzgün qiymətləndirməməsi, bu fövqəldövlət üçün "Azərbaycan maraqları" anlayışının, hələlik, adi mülahizədən başqa bir şey olmadığını dərk etməməsi, digər tərəfdən, ABŞ-da etibarlı dayaq və güclü təsir mexanizmlərinə və təşkilati strukturlara malik olan erməni lobbisinin fəaliyyətinə lazımi əhəmiyyət verməməsi Azərbaycanı 1992-ci ilin sonunda çox ağır vəziyyətə saldı. Hərtərəfli iqtisadi və siyasi yardıma ehtiyacı olan Azərbaycan, o zaman həyata keçirilən xarici siyasət nəticəsində təkcə ABŞ-ın deyil, eyni zamanda, Vaşinqton ilə bağlı olan və bütün beynəlxalq məsələlərdə onun rəyini nəzərə alan digər ölkələrin də dəstəyindən məhrum oldu. Bununla da Azərbaycan nəinki təkcə bölgədə, eyni zamanda, beynəlxalq aləmdə təkləndi, yalan və iftira dolu təbliğatı sayəsində bir çox dünya dövlətlərinin dəstəyini qazanmış irticaçı erməni qüvvələrinə qarşı apardığı ədalətli mübarizəsində tək qaldı. Həmin vaxt Türkiyə istisna olmaqla, Azərbaycanın regionun bütün dövlətləri ilə gərgin dövlətlərarası münasibətləri, bəzi dövlətlərin müstəqil respublikamıza qarşı yönəlmiş təzyiq və təxribatları, eyni zamanda, daxildə baş alıb gedən özbaşınalıq və hərc-mərclik də nəzərə alınsa, Ə.Elçibəy hakimiyyətinin Azərbaycanı hansı təhlükə ilə üz-üzə qoyduğu bir daha aşkarlanır.

Həmin vaxt ABŞ-ın Azərbaycan dövlətçiliyi üçün əhəmiyyətini, müstəqilliyimizin və təhlükəsizliyimizin təmin olunmasında rolunu və yaranmış gərginliyin doğura biləcəyi təhlükəli vəziyyəti obyektiv qiymətləndirən Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyev 1993-cü ilin yanvarında ABŞ prezidenti Bill Klintona məktub göndərdi. Məktubda yenicə prezidentlik fəaliyyətinə başlayan Bill Klintonu təbrik edən Heydər Əliyev ümidvar olduğunu bildirirdi ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasına xoş və xeyirxah münasibət bəsləyəcək, dünyanın bir çox regionlarında baş verən silahlı konfliktlərin həllinə nail olmaq, Naxçıvanın Ermənistan tərəfindən blokadaya alınmasını aradan qaldırmaq üçün Amerika dövlətinin bütün imkanlarından istifadə edəcəkdir.

Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyevin məktubu Ağ evdə dərhal reaksiya doğurdu. 1993-cü ilin yanvar ayında ABŞ və Rusiya prezidentləri Dağlıq Qarabağ problemi və Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə bağlı birgə bəyanat verərək, münaqişəni nizama salmaq üçün tezliklə ATƏM-in Minsk konfransının çağrılmasına tərəfdar olduqlarını bəyan etdilər.

Bunun ardınca, 1993-cü il fevral ayının 4-də ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri Riçard Mayls Naxçıvana yola düşdü. O, Ali Məclisin Sədri Heydər Əliyevlə görüş zamanı ABŞ prezidenti Bill Klintonun bölgədə yaranmış vəziyyətlə bağlı narahatlığını çatdırmaqla bərabər, Naxçıvana təcili humanitar yardım göstərilməsi haqqında Prezidentin qərarı barədə Dövlət Departamentinin humanitar yardımlar üçün proqramının rəhbəri Riçard Armitac tərəfindən göndərilən məktubu təqdim etdi.

Görüşdə Azərbaycanda yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi və Dağlıq Qarabağ problemi, Naxçıvanın blokadası və onun ağır nəticələri haqqında geniş fikir mübadiləsi edilmiş, bütün bu problemlərin həlli yolları aranmışdır.

1993-cü ilin yanvarında Bill Klintonun ABŞ-da yeni prezident vəzifəsinə başlaması dövründə Azərbaycan-Amerika münasibətləri çox gərgin və kəskin qarşıdurma vəziyyətində idi. Çünki ABŞ-da Azərbaycana islam fundamentalizminə yuvarlanan, erməniləri və digər xristianları soyqırımına məruz qoyan, insanları vəhşicəsinə məhv edən, insan hüquqları və demokratiyanı pozan, rəsmi dairələri tərəfindən qeyri-müəyyən siyasi kurs yeridilən, qonşu dövlətlərə qarşı ədalətsiz addımlar atan bir dövlət kimi baxır, onun müstəqil siyasət yeritməsinə, sülh və demokratiyaya can atmasına şübhə ilə yanaşırdılar. Elə Azərbaycanda da xalq ABŞ-ın nə vaxtsa haqq-ədaləti müdafiə edəcəyinə, respublikamızda müstəqil dövlət quruculuğuna, sülhə və demokratiyaya əməli yardım göstərəcəyinə artıq şübhə ilə yanaşırdı.

1993-cü ilin sentyabr ayında Heydər Əliyev tərəfindən qəbul edilən ABŞ dövlət katibinin yeni müstəqil dövlətlər üzrə müşaviri Stroub Talbott prezident Bill Klintonun cavab məktubunu Azərbaycan rəhbərinə təqdim etmişdi. ABŞ prezidenti məktubda Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi və Dağlıq Qarabağ problemindən narahatlıq keçirdiyini bildirməklə bərabər, Azərbaycana edilən son hücumları və bunun nəticəsində bir çox Azərbaycan torpaqlarının işğalını qətiyyətlə pislədiyini qeyd etmiş, münaqişənin aradan qaldırılması üçün Dağlıq Qarabağ ermənilərinə və Yerevan hökumətinə ciddi təzyiqlər göstərilməsi haqqında məlumat vermişdir.

Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi ilə Azərbaycan-Amerika münasibətlərində başlanan isinişmə Azərbaycan diplomatiyasının ilk fəal addımlarının nəticəsi hesab olunsa da, onun qarşısında bu istiqamətdə çox ciddi vəzifələr qoyurdu. İlk növbədə, iki ölkə arasında yenicə yaranan normal münasibətlərin genişlənməsi və inkişafı bütün diplomatik vasitələrlə təmin edilməli və rəsmi Vaşinqtonun beynəlxalq dəstəyinə nail olmağın yolları araşdırılmalı, Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik və təhlükəsizlik problemlərinə bu fövqəldövlətin cəlb edilməsinin forma və metodları düşünülməli idi.

Dövlət başçısı tərəfindən aparılan məqsədyönlü xarici siyasət ölkəmizin dünyanın aparıcı dövlətləri tərəfindən sayılıb seçilməsinə, onun fikirlərinin qəbul edilməsinə imkan yaradır. Bunlar xalqımız üçün ən ağrılı məsələ olan Dağlıq Qarabağ probleminin həllində irəliləyişin əldə olunmasına təkan verir.

Bu gün xalqımız əmindir ki, möhtərəm Prezidentimizin Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması istiqamətində apardığı ardıcıl, məqsədyönlü və prinsipial fəaliyyət müsbət nəticələrini verəcək, işğal olunmuş ərazilərimiz azad ediləcək, ölkənin ərazi bütövlüyü bərpa olunacaqdır.

Böyük qürur hissi ilə qeyd etməliyik ki, möhtərəm Prezidentimizin ikinci dəfə hakimiyyətdə olduğu bu illər ərzində ona kömək edən, daim yardımçı olan siyasətçilərdən, dövlət adamlarından biri, mən deyərdim, birincisi Yeni Azərbaycan Partiyası Sədrinin birinci müavini, Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti, Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti, millət vəkili İlham Əliyev olmuşdur.

Bunu onun Avropa Şurasının Parlament Assambleyasında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı kimi apardığı ardıcıl iş, öz xalqının, dövlətinin mənafeyini ləyaqətlə qoruması, əsas problemimiz olan Dağlıq Qarabağ məsələsinin həlli istiqamətində həyata keçirdiyi tədbirlər bir daha sübut edir.

Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev Ulu Öndərin siyasətini bu gün də uğurla davam etdirir.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 31 yanvar.- S.14.