Vətəndaş cəmiyyəti və ənənəvi müasir tərbiyə

Vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda təkcə ənənəvi milli tərbiyə deyil, müasir tərbiyə qarşılıqlı vəhdətdə əsas rol oynayır. Bu gün vətəndaş cəmiyyəti ilə yanaşı, S.Xəlilovun təbirincə desək, Qərb bizə azadlıq, insan hüquqları və demokratik dəyərlər transfer etmək istəyir. Biz bunu prinsipcə qəbul etsək də, rəsmən buna razılıq versək də, bu ideyaların reallaşması bir çox çətinliklərlə qarşılanır. Ən əsas maneə ictimai şüurdur. Tərbiyə sisteminin özünün fərqli istiqamətdə olmasıdır. Buna görə yeni təhsil sisteminə keçidin əsasında yeni tərbiyə sisteminə keçid dayanmalıdır. Lakin əvvəlcə bunun mahiyyətini dərk etmək lazımdır.

Bir var, kənardan verilən tövsiyələr, bir də var, özünüdərk və daxildən gələn istəklərin səviyyəsi, daxili nəzarətin olub-olmaması. İnsan o zaman həqiqətən xoşbəxt olar ki, o, məhz özünü realizasiya edir. Hər bir varlıq kimi insanın da təbiəti vardır. Bu, obyektiv bir mahiyyətdir. Dünyada təbiət qanunları olduğu kimi, fəzilət qanunları da vardır. "Təbii hüquqlar" da əslində bu qanunların tərkib hissəsidir.

S.Xəlilovun fikrincə, nə qədər paradoksal görünsə də, Qərb fəlsəfəsində "təbii qanunlar" konsepsiyasının müəlliflərindən biri Con Lokkdur. Həmin Con Lokk ki, sovet pedaqogikası ondan yalnız "ağ lövhə" təlimini götürə bilmişdir. Guya insanın öz təbii başlanğıcı, təbii meyilləri nəzərə alınmaya da bilər. Hər şey tərbiyədən, tərbiyə verənlərdən asılı imiş. Lakin bu, Con Lokk təliminin bayağılaşdırılmış, vulqar formasıdır. "Ağ lövhə" təlimi ancaq biliklərə aiddir. Yəni insan anadangəlmə biliklərə malik deyil. Lakin bu, bilikləri mənimsəmək potensialı, duymaq-qavramaq qabiliyyəti, instinktlər, heyvani nəfs, hətta əqli potensial belə əvvəlcədən verilmişdir. Hər bir fərdi "tərbiyə etməzdən" əvvəl, onun təbii keyfiyyətlərini, özünəməxsus cəhətlərini öyrənmək lazımdır. Yəni tərbiyə öyrətməkdən yox, öyrənməkdən başlanır. Özü də təkcə insanın yox, bütövlükdə təbiətin, kainatın öyrənilməsindən. Belə ki, mənəvi qanunlar həm insan, həm də dünya miqyasında bərqərardır.

Con Lokk "insan təbiəti"ni də "təbiətin təbiəti"nə aid edir. Təbii qanunları insana, onun mənəvi dünyasına şamil etməklə "tale" anlayışını da qəbul edir. Con Lokk Hippokrata istinadla yazır ki, hər bir şey öz taleyini yaşayır və ən kiçik və ən böyük varlıq da onun üçün müəyyənləşmiş qanundan kənara çıxmır. İnsan da istisna deyil. O öz təbiətinə uyğun davranış üsullarına malikdir.

S.Xəlilov yazır: "Tale qabaqcadan müəyyənləşibsə, insanı necə istəsən, elə də tərbiyə etmək mümkündürmü? "Tərbiyəçinin" əsas funksiyası məhz bu taleyi oxumaqdan ibarət olmamalıdırmı? Onun funksiyası insanın təbii-potensial imkanlarını aşkara çıxarmaq və ancaq onların realizasiyasına yardımçı olmaq deyilmi? Yoxsa bəlkə kimdən nə istəsən düzəltmək mümkündür? Fərdi-təbii imkanları nəzərə almağın vacibliyini anlasaydılar, bəzi naşı pedaqoqlar və təhsil qurucuları qəhrəman olmaq üçün yaranandan "buyruq qulu", alim olmaq üçün yarananlardan şair, şair olmaq üçün yarananlardan isə mühəndis hazırlamaq məsuliyyətini üzərlərinə götürməzdilər (İndi bizdə ixtisas seçilməsi ancaq "istək" əsasındadır. Bu istəyin yönəldilməsi, təbii istedad yönümünün müəyyənləşdirilməsi və ona bu istiqamətdə peşəkar tövsiyələr verilməsi işi isə təşkil olunmamışdır. Halbuki millətin ən böyük potensialı fərdlərin təbii-intellektual və mənəvi potensialının düzgün yönəldilməsindən asılıdır)".

Əlbəttə, Con Lokk Hippokratın tale haqqında fikirlərini mütləqləşdirmir. O, ictimai mühit və tərbiyəçilər üçün də yer qoyur: "Biz demirik ki, bu təbiət qanunu bizim ürəyimizdə cədvəl şəklində yazılmışdır və onu oxumaq olar". Daha sonra Con Lokk insana təbiətən verilmiş qabiliyyətlərin düzgün istifadə olunmasından, insanın ictimai həyatda təbii potensialının çox olduğu istiqamətə yönəldilməsindən danışır.

Əlbəttə, hər bir xalqın adət-ənənəsi, əsrlər boyu formalaşmış əxlaqi-mənəvi dəyərlər sistemi vardır. Xalq pedaqogikasına üstünlük verənlər gənc nəslə ilk növbədə məhz milli dəyərlər sistemini mənimsəməyi tövsiyə edirlər; bu halda milli zövq, milli əxlaq, adət- ənənə ön plana çıxır. Lakin sənaye inqilabı və elmi-texiniki tərəqqi şəraitində xalq pedaqogikası nə dərəcədə yetərlidir? İnsanlararası münasibətlər, davranış formaları ictimai-iqtisadi həyatın fövqündə, "dibçəkdə" qorunub saxlana bilməz. Yeni texnoloji sistemlər iş şəraitini dəyişməklə yanaşı məişətə, təhsilə və istənilən birgəyaşayış sahələrinə müdaxilə edir və canlı insani münasibətlərin texnika ilə vasitələnməsinə səbəb olur. Belə bir şəraitdə yeni mühitə daha çox adekvat olan müasirlik amillərini ənənəvi əxlaqi dəyərlərlə uyğunlaşdırmağa imkan verən yeni tərbiyə sisteminə keçid zərurəti yaranır. Qərbdə rasionalizm və ona alternativ olan modernist və postmodernist cərəyanlar yeni insan tərbiyəsinin əsasında dayanır. Rasioanlizmə alternativ axtarmaq cəhdləri də məhz Qərb cəmiyyəti üçün səciyyəvidir. Postmodernist təmayüllər üçün isə Şərqdə obyektiv zəmin yoxdur. Lakin bununla belə, müasir görünmək istəyən bir sıra insanlar Qərb incəsənətini, Qərb düşüncə tərzini mənimsəməyə çalışarkən klassik Qərbdən daha çox, əslində ona reaksiya, alternativ kimi yaranmış istehlakçı "kütləvi mədəniyyət"ə meyil saldıqlarının fərqində olmurlar. Televiziya və internet də bu sahədə mühüm rol oynayır. Nəticədə rasionalizmin yüksək dərəcədə inkişaf etdiyi Qərb ölkələrində yaranmış alternativ düşüncə tərzi axtarışları, böhrandan xilas cəhdləri zəminində yaranmış yeni "kütləvi mədəniyyət" bizə transfer olunur. Gənclik bu "müasirliyi" qəbul etməyə çalışır. Halbuki əsl müasirlik inkişafın zəruri mərhələsi kimi obyektiv surətdə, təbii yolla yaranmalıdır.

S.Xəlilov göstərir ki, indi Azərbaycanda mədəni-mənəvi mühit yekcins deyil, o, bir tərəfdən, milli-əxlaqi dəyərlərə, digər tərəfdən, Qərbdən transfer olunmuş "kütləvi mədəniyyət"dən, habelə müasir texniki inkişafın həyat tərzindəki obyektiv izlərindən təşkil olunmuşdur. Həm də burada sintezdən daha çox, qarışıq, eklektik bir cəm vardır. Tərbiyə sisteminin strukturu da buna bənzərdir. Daha doğrusu, burada sistemdən daha çox, qarşıdurmadan, gizli mübarizədən söhbət gedə bilər. Gənclərimiz, bir tərəfdən gerçəkliklə uzlaşmayan konservativ təlimlər vasitəsilə sovet stilində, "milli ruhda", digər tərəfdən, Qərbdən transfer olunan "modern mühitin", "kütləvi mədəniyyətin" təsiri altında başqa istiqamətdə, başqa ruhda tərbiyə olunurlar. Hansı təsir daha güclüdür? Daha doğrusu, məktəblərimiz, məqsədli tərbiyə prosesi mühitin qeyri-aşkar tərbiyəsini kompensasiya edə bilirmi? Bu kənar təsiri neytrallaşdırmaq üçün tərbiyənin məzmununda nə kimi yeniliklər edilir?

Ə.İsmayılov və Q.Əliyev yazırlar ki, Ulu Öndər Heydər Əliyev geniş diapazonda düşünən mütəfəkkir kimi problemin bu aspektini də nəzərdən qaçırmamışdır. Bununla yanaşı, onun nəşrlərinin təhlili, ümumiyyətlə tərbiyə sisteminə və xüsusilə də milli ləyaqət hissinə spesifik təsir göstərən amillər sisteminin qurulmasına müxtəlif tərəflərdən olduqca orijinal yanaşmanı üzə çıxarır. Birincisi, Azərbaycan millətinin, mədəniyyətinin, siyasi tarixinin qüruru olan görkəmli şəxsiyyətlərdən, həmçinin Azərbaycan tarixinin şərəfli səhifələrindən ibarət milli qürurumuzun ruhunu, özəyini təşkil edən bir-birini ardıcıl davam etdirən müsbət yönümlü nümunələrdən ibarət məntiqli sistem qurur. Dahi şəxsiyyətlərin elm və mədəniyyətin, görkəmli nümayəndələrinin adlarını və qəhrəmanların cəsarətlərini birləşdirən bu sistemdə hər şey bütövlükdə və yarıca götürülən tarixi fakt bir məqsədə, bir ideyaya-insanların tərbiyəsi, fərdi, etnik və ictimai şüurun humanistləşdirilməsi, sabit milli ləyaqət və milli qürur hissinin formalaşdırılması ideyasına tabe etdirilmişdir. Teatrlarda, konsertlərdə olduğu zaman, yubiley təntənələrində çıxış edərkən, o, ziyalılara, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinə onların başlıca missiyasını - insanları tərbiyə etmək, onların mədəni və təhsil səviyyəsini qaldırmaq borcunu dönmədən xatırladır. Çünki təhsilsiz və mədəniyyətsiz, müvafiq intellektual potensial olmadan müasir dövrdə, yəni ikinci minilliyin sonunda milli ləyaqət məsələsinin özünün qoyuluşu predmetsiz məsələyə çevrilmək riski ilə üzləşə bilər, açığı desək, karikatura görkəmi ala bilər və diqqətsizlik obyektinə çevrilər. Axı məsələ heç də bununla bitmir ki, meydana çıxıb döşümüzə döyək: "Baxın, görün, mən millətəm! Məni tanıyın və hörmət edin!" Xeyr, Heydər Əliyev heç zaman problemi bəsitləşdirmir. Burada da o, belə bir məqamı vurğulayır ki, qədim tarixə və özünəməxsus mədəniyyətə, güclü intellektual potensiala, yaxşı inkişaf etmiş fəaliyyət sahələrinə və iqtisadiyyata, demokratik institutlara və sivilizasiyalı formada təşəkkül tapmış ictimai, ailəvi və fərdi həyat qurumlarına malik olan Azərbaycan xalqı bununla belə, tədricən müasir beynəlxalq iqtisadi, mədəni, informasiya və digər strukturlara inteqrasiya edə bilər və etməlidir, beynəlxalq əmək bölgüsündə hamı ilə bərabər və ləyaqətlə iştirak etməli, özünü müasir, yüksək mədəniyyətli, yüksək intellektual, sivilizasiyalı millət kimi təsdiq etdirməlidir.

Professor Z.Qaralov tərbiyə sistemindən danışarkən göstərir ki, Ulu Öndər Heydər Əliyevin tərbiyə sisteminin üstünlüyü də ondadır ki, insanı düz yoldan azdıra bilən təsir vasitələrini zəiflədir, insanları düzgün yola yönəldir. Tərbiyə sistemi o zaman qiymətli olur ki, onu idarə etmək mümkündür. İdarəolunmaz sistemlər həyati deyil, mifdir. İdarə olunan düzgün ideologiya və tərbiyə sisteminin məhsulu sayılan əxlaq, nümunəvi əxlaqlı davranış cəmiyyət tərəfindən həmişə qəbulolunandır.

Heydər Əliyev hesab edirdi ki, Azərbaycan xalqının ən böyük kapitalı onun əxlaq keyfiyyətidir. Cəmiyyətdə tarixən formalaşmış sağlam əxlaqa əsaslanmadan sağlam siyasət yeritmək qeyri-mümkündür. Sağlam siyasətdən isə saf əxlaq yaranır. Əgər hər bir fərd saf əxlaqın mənasını dərk edərsə və öz davranışını milli mənəviyyat normalarına uyğunlaşdırarsa, ölkədə həmişə əmin-amanlıq, din-bərəkət olar. İnsanların elmə, mədəniyyətə marağı yüksələr. Bütün problemləri yalnız ağılın gücü ilə həll etmək mümkün olar. Cəmiyyət bütünlükdə ağıllılar, kamallılar, tədbirlilər, təmiz qəlbli insanların nümunəvi insanlıq məskənidir.

S.Xəlilov daha sonra göstərir ki, ənənəvi tərbiyə formalarının səmərəsini azaldan, onu sıxışdıran hadisələrdən biri də qloballaşmadır. İndi daha heç bir xalq öz milli-mənəvi mühiti ilə məhdudlaşa bilmir; istəsə də, istəməsə də kənardan mədəni-mənəvi müdaxilələrə məruz qalır. Nəzərə alınmalıdır ki, qloballaşmanın əsas silahı texnikadır. Əsasən Qərbdə icad edilən və bütün dünyaya ixrac olunan yeni texnika və texnologiyalar özü ilə bərabər fərqli ideologiya, fərqli mədəniyyət və fərqli mənəviyyat da gətirir. Bu prosesləri dərindən araşdırmadan, gənc nəslin formalaşmasında məqsədyönlü milli tərbiyədən heç də az rol oynamayan bu yeni amilləri nəzərə almadan prosesi nəzarətdə saxlamaq mümkün deyildir. Ona görə də, tədqiqat zamanı diqqət ən çox mədəni-mənəvi mühitin elmi-texniki və intellektual inkişaf kontekstində hansı istiqamətdə dəyişildiyini müəyyənləşdirməyə və tərbiyə prosesində bu yeni ictimai şəraitin təsirlərini nəzərə almağa yönəldilməlidir.

Nəsihətlər və tövsiyələr üzərində qurulmuş tərbiyə sistemi ancaq ənənəvi mühit üçün faydalı ola bilər; o da əgər vərdişə çevrilərsə. Standartdan kənar, ekstremal vəziyyətlərdə məhz həmin vəziyyətə uyğun optimal qərar çıxarmaq üçün mənəvi prinsipləri dövlətçilik təfəkkürü və ixtisas maraqları ilə eyni müstəviyə gətirmək, çıxarılacaq qərarın strukturana daxil etmək üçün ən əsas amil sərbəst düşüncə, yaradıcı təfəkkürdür. Ayrı-ayrılıqda mənəvi prinsipləri bilmək, müəyyən bir ixtisasa yiyələnmək, siyasi və hüquqi bilikləri mənimsəmək olar: lakin ən başlıcası, hər bir şəraitdə onları əlaqələndirmək optimal sintezini yaratmaqdır.

Müəllif yazır ki, ənənəvi cəmiyyətdə, orta əsrlərdə formalaşmış dəyərlər sistemi sənaye inqilabından sonra daha yüksək dərəcədə təşkilatlanmış və yeni məzmun kəsb etmiş cəmiyyətlərdə özünü doğrultmur, daha doğrusu, yetərli deyil. Bəs yeni texnogen mühitdə, informasiya cəmiyyətində, ixtisas biliklərinin maksimum diferensiallaşdığı bir şəraitdə əməli fəaliyyətin mənəvi prinsiplərlə uzlaşdırılmasına dair nə kimi normativlər, pedaqoji prinsiplər vardır?

Bizcə, müasir şəraitdə tərbiyə məsələlərinə mədəniyyət kontekstində baxılmasına böyük ehtiyac vardır və hər şey təkcə davranış mədəniyyəti ilə bitmir. Biz tərbiyə problemini həm də siyasi mədəniyyət, hüquqi mədəniyyət, idarəetmə mədəniyyəti və ən başlıcası, təfəkkür mədəniyyəti kontekstində araşdırmalıyıq. Digər tərəfdən, mühit, ictimailəşmiş nümunə sözdən daha təsirlidir. Müəyyən bir ideyanın əməli daşıyıcısı olan mühit və insanın bu mühitlə əks əlaqəsi isə elə mədəniyyətdir. Başqa sözlə, mədəniyyətin fərdi proyeksiyası da var. Amma onun mahiyyəti yalnız ictimai prizmadan keçdikdə, insan-mühit münasibətləri şəklində təcəssüm olunduqda üzə çıxır.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2014.- 2 dekabr.- S.15.