Hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda vətəndaşların özünüdərk etməsi və özünü tanıması

Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun uğurlu şəkildə reallaşmasını, həm də vətəndaşların özünü dərk edə bilmə səviyyəsindən asılıdır. Özünü dərk etməyi bacaran insan, əslində özünü həm də tərbiyə edə bilir. Bu baxımdan AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovun bir fikri olduqca təqdirəlayiqdir: "Özünü dərk etmək, özünü tanımaq, həyatını öz meyarlarına uyğun şəkildə qurmaq heç də bütün insanlara qismət olmur. Neçə-neçə insan bu dünyada həyat sürüb, başqaları ilə ünsiyyətdə olub, başqalarını tanıyıb, onlarla iş birliyi qurub, amma bir dəfə də olsun özü ilə görüşmək, özünü tanımaq və öz seçimi ilə nə isə bir iş görmək şansı olmayıb. Daha doğrusu, bu şans bəlkə də olub, amma o, bu şansdan istifadə etmək cəsarətini özündə tapmayıb".

İ.Göte yazırdı: "İnsan özünü ancaq dünyanı dərk etdiyi dərəcədə dərk edə bilər". Hegel isə "Tarixin fəlsəfəsi" əsərində özünüdərk haqqında belə yazırdı: "Mən o-yam ki, olmuşam, varam və olacağam: heç kim mənim pərdəmi götürməmişdir". Şərqin böyük mütəfəkkiri Əbu Turxan isə özünüdərki müdriklik kimi qələmə verərək göstərir: "Müdriklik insanın özünə kənardan, başqalarının gözü ilə baxa bilmək qabiliyyətidir".

Azad insan dünyadakı bütün münasibətlərin əsasıdır. Hər bir insanın azadlığı da, əslində başqası tərəfindən açılır. Başqası olmasa insanın azadlığı gizli qalmış olar. Varlığa məna verən də insandır. İnsanla təmasda olmayan hər hansı bir şeyin mənasından danışmaq olmaz. Hər hansı bir insan da başqa insanla münasibətdə məna kəsb edir. Bir insanın təbii varlığının ancaq başqa bir insanın şüur müstəvisində məna kəsb etməsi fikri ondan irəli gəlir ki, Sartr ilahi başlanğıcı qəbul etmir. Dini ekzistensializmin nümayəndəsi olan Orteqa-i-Qasset isə həyatın mənasını başqa bir insanın şüuruna daxil olmaqda yox, həqiqi reallığa - ilahi və fövqəl reallığa qatılmaqda görür. Orteqa-i-Qasset insanın həyatını, yaşamasını dini hissdən mədəniyyətlə, "ikinci təbiətlə" vasitələnmiş reallığa keçid kontekstində araşdıraraq belə qənaətə gəlir ki, insan özünü gələcəyə atılmış vəziyyətdə hiss edir.

Hegelin fikrinə görə, fikir yalnız özünü doğurarkən, özünü tapır və yalnız o zaman özünü tapır ki, onda mövcuddur və fəaliyyətdədir. Hegelə görə, fikrin özünü tapması fərdi miqyasda mümkün olduğu kimi ümumbəşəri miqyasda da mümkündür. Bütövlükdə bəşəriyyət üçün bu proses fəlsəfə tarixindən ibarətdir. İnsan ümumisinin, böyük hərflərlə insanın intellektual müstəvidə özünüdərki ayrıca götürülmüş bir insanın deyil, bütövlükdə bəşəriyyətin missiyasıdır. Fərdin özünüdərki isə fikir müstəvisində yox, hissi təcrübənin bir məqamı kimi həyata keçir. Sadəcə olaraq burada təcrübənin obyekti insanın öz Mən-i, mənəvi dünyasıdır. Təkcə intellektlə yox, instinktlə, nəfslə səciyyələnən konkret, spesifik və unikal bir mənəvi dünya!

M.Merlo-Ponti özünün "Qavrayışın fenomenologiyası" əsərində R.Dekartın məşhur "düşünürəmsə, - demək mövcudam" fikrinə işarə etməklə yazırdı: "Mən düşünürəm" tezisi indiyədək başqasının qavranmasını dəyərdən salırdı; o, mənə deyirdi ki, "Mən" ancaq onun özü üçün əlçatandır. Belə ki, "Mən" bir fikir kimi təyin olunduğundan, mənim özüm haqqımdakı fikrimlə eyniləşdirilirdi".

Vətəndaş cəmiyyətində özünüdərketmə və özünütanıma özünü tərbiyənin tərkib hissələri kimi çıxış edir. Özünütərbiyə ilə təlim-tərbiyəyə daxildir. S.İ.Hison özünün məşhur "Pedaqogikanın əsasları. Tətbiqi fəlsəfəyə giriş" əsərində yazır: "Tərbiyə" dedikdə, elə anlayışın özündəcə fəal tərəf olan subyektin - tərbiyəçinin, müəllimin aktual iştirakı nəzərdə tutulur. Yəni kim isə kimi isə tərbiyə etməlidir, onu müəyyən normalara, ədəb-ərkan qaydalarına, davranış tərzinə dəvət etməlidir. Bunun üçün isə əvvəlcə həmin normaların, meyarlar sisteminin ilkin müəyyənliyi tələb olunur. Lakin intellektual, əxlaqi və mənəvi dəyərlər sisteminin bütün dövrlər və bütün xalqlar üçün standart forması və normativləri yoxdur. Yəni əvvəlcə tərbiyəverənin özünün meyar seçdiyi və təlqin etdiyi dəyərlər sistemi düzgün seçilməlidir. Bu isə artıq tərbiyə prosesinin miqyasından kənara çıxır və pedaqogikanın deyil, fəlsəfənin predmetinə daxildir. Təsadüfi deyildir ki, bəzi müəlliflər pedaqogikanı fəlsəfənin tətbiq sahələrindən biri hesab edir.

S.Xəlilov S.İ.Hessenin fikirlərini şərh edərək göstərir ki, təlim və tərbiyə ilə bağlı problemlər, anlayışlar, kateqoriyalar hər bir dövrdə fəlsəfənin qalxmış olduğu yeni inkişaf səviyyəsindən bir də nəzərdən keçirilməlidir. Fəlsəfənin və psixologiyanın açdığı yeni imkanlar bütövlükdə düşüncə tərzini dəyişməklə insanın mənəvi-intellektual inkişafının da yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir. İstər-istəməz bir sıra suallar yenidən aktuallaşır.

Əvvəla, kim isə tərbiyə vermək haqqını necə qazanır? Sadəcə müəllim və ya tərbiyəçi kursunu (bakalavrdan tutmuş elmlər doktoru dərəcəsinədək) bitirib müvafiq diplom almaqlamı? Yoxsa doğrudandamı o, indiki gəncliyin necə olmalı olduğunu da və üstəlik buna necə nail olmağın yollarını da bilir? Həm də nəzərə alınmalıdır ki, bu bilgilərdən birincisi fəlsəfənin, ikincisi isə pedaqogikanın predmetinə aiddir. Deməli, tərbiyəçi bu fənlərin hər ikisini mükəmməl bilməlidir. Fəaliyyətinin nəticəsini yoxlamaq və düzəlişlər etmək üçün üstəgəl eksperimental psixologiyanı da mənimsəməlidir. Yəni tərbiyəçi olmaq missiyası məsuliyyətli olduğu qədər də böyük bilik və hazırlıq tələb edir. Müəllim isə üstəlik müəyyən bir fənni də yüksək səviyyədə mənimsəməli və üstəlik onu başqalarına mənimsətməyin yollarını da bilməlidir. Həm də sadəcə bilmək azdır. Bunun üçün böyük entuziazm, böyük daxili emosional enerji lazımdır. Maraqlandırmaq, heyrətləndirmək, sevdirmək səriştəsi lazımdır. Bəli, müəllimlik zirvəsinə qalxmaq bütün bu labirintlərdən keçməyi intellektual səviyyənin və mənəviyyatın yüksək zirvəsini fəth etməyi tələb edir. Bax, buna görə də, müəllim adı ucadır, mənəviyyat və idrak yolunun zirvəsində qərar tutur. Lakin rəsmi təhsil müəssisələrimizin müəllim diplomu verdiyi şəxslər bu zirvənin heç olmasa ətəyinə qədəm qoya bilirlərmi? Bəs bu müəllimləri hazırlamalı olan ali məktəb müəllimləri necə? Onların elmi dərəcəsinə alim-pedaqoq statusuna imza atanlar necə?

İkincisi, "tərbiyə vermək" nə deməkdir: "tərbiyə olunan" tərəfin müəyyən bir standarta, normaya sadəcə dəvət edilməsi, yönəldilməsi, yoxsa onun bu normaya həqiqətən uyğunlaşdığına əminliklə bitən bir fəaliyyət? Belə bir əminlik necə yarana bilər? Təbiət elmləri cismin təsirdən əvvəlki və sonrakı vəziyyətini xüsusi cihazlarla ölçür və prosesin istiqamətini təyin edə bilir. Bəs pedaqogika? Burada belə bir ölçmə imkanı olmadığı üçün müəyyən bir tərbiyəvi təsirin gözlənilən nəticə verəcəyini ancaq güman etmək olar. Axı tərbiyəçi nəinki təsirdən sonra, təsirdən əvvəl də öyrəncinin mənəvi-psixoloji durumunu bilmir. Özü də hər gün bu durum tamamilə başqa səbəblərdən dəyişmiş ola bilər. Hətta təmasda olduğumuz məqamda uşağın könlündən, fikrindən nələr keçdiyin necə bilmək olar? Con Kahat-Zinn insanın mənəvi-psixik halını araşdıraraq yazır: "Əql həmişə fəaliyyətdədir; çox vaxt ya keçmişin xatirələrində, gələcəyin xəyallarında olduğu halda, nadir hallarda indiki zamana yönəlir".

S.Xəlilov daha sonra göstərir ki, dünyada tarixən formalaşmış müxtəlif tərbiyə sistemləri vardır. Hər şey məqsəddən asılıdır: əvvəlcə müəyyənləşdirilməlidir ki, biz icraçı, yoxsa yaradıcı insan hazırlamaq istəyirik? Bunlardan hər birinin öz üsulları vardır. "Böyüklərin buyruğuna əməl edən", "sözə qulaq asan", "deyilənləri qeyd-şərtsiz yerinə yetirən", nizam-intizam qaydalarını pozmayan, qoyulmuş yolla gedən və yoldan sapmayan tərbiyəli şəxs obrazı bizə yaxşı məlumdur. Dikbaş, "bildiyini babasına verməyən", böyüklərin yanında fikir söyləməkdən çəkinməyən, müəllimlərlə mübahisə edən, qaydaları pozan, "ipə-sapa yatmayan" tərbiyəsiz və ya "çətin tərbiyə olunan" uşaq obrazı da yaxşı məlumdur.

Lakin bu ənənəvi tərbiyə meyarlarından fərqli olaraq, Qərbdə ikinci tip uşaqlar özü də iki yerə bölünür. Nəzərə alınır ki, gələcəyin həm cinayətkarları, həm də dahiləri bunların sırasındadır. Liderlik, təşkilatçılıq keyfiyyətləri də məhz ikinci qrup uşaqlarda olur. Dahilik və dəlilik əlamətləri - hər ikisi əvvəlcə standartdan, normadan kənara çıxma kimi müşahidə olunur. Ona görə də, Qərbdə ikinci qrup uşaqlara daha böyük diqqət verilir. Sərbəst düşüncənin, yaradıcılıq potensialının inkişafı üçün maksimum şərait yaradılır. Uşaqlara özünü realizasiya imkanı verilir. Onları "böyüklərin", "avtoritetlərin" qəlibinə salmaq cəhdləri göstərilmir.

Təəssüf ki, biz Qərbdən bu mütərəqqi tərbiyə metodikasını hələ də götürməmişik. Hətta "böyük-kiçik" məsələsinə görə Qərb gəncliyini tərbiyəsizlikdə ittiham edirik və qürrələnirik; Şərq tərbiyə sisteminin üstünlüklərindən danışırıq. Üzdə hər şey, doğrudan da belədir. Lakin təəssüf ki, bu yanaşmanı mütləqləşdirməklə ifrata vardırılan, alternativsiz meyara çevrilən bəzi adət-ənənələrin azadlığı necə buxovladığının fərqinə varmırıq.

Əlbəttə, böyüklərə qulaq asmaq, icraçılıq özü də iki cür başa düşülə bilər. Bir var sənə düzlüyünə qəti əmin olduğun yol göstərələr, bir də var özün düşünə biləcəyin bir məsələdə başqasının buyruğuna əməl edəsən. İslam şərqində icraçılığı mütilik kimi başa düşmək, görünür, islamın mahiyyətinin xeyli dərəcədə düzgün başa düşülməməsi ilə bağlıdır. "İslam", "müsəlman", "müslüm" sözləri "itaət", "mütilik" mənasını verdiyindəndirmi, yoxsa Qurani-Kərimin bəzi ayələrinin düzgün təfsir edilməməsindəndirmi, - deyə bilmərik, amma müsəlman xalqlarının tərbiyə sistemində itaətkarlığın müsbət hal kimi dəyərləndirilməsi çox dərin kök atmışdır. Əslində isə islamda təlqin olunan itaət heç də total itaət deyil. Nisa surəsində deyilir: "Ey iman gətirənlər! Allaha, peyğəmbərə və (onlar tərəfindən) itaəti sizlərə vacib buyrulan ixtiyar sahiblərinə itaət edin".

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2014.- 27 noyabr.- S.15.