Yapon vətəndaş cəmiyyətində insan haqları məsələsi

Şərqin sivilizasiyası sayılan Yaponiyada da insan haqları konsepsiyasının maraqlı özəlliyi vardır.

Tarixin başlanğıc dövrlərində yapon monarxı hakim aristokrat ailə klanının (udzi) vəzifəyə qoyulmuş adamı idi. İlkin olaraq bu Soqanın evi idi. Burada gələcək tennolar (Yaponiya imperatoru) üçün gəlinlər tədarük edirdi. Beləliklə, Tenno Anna Soqa evi sahibinin qızı, ya da qardaşı qızı idi. O, həm də imperatorun çox yaxın qohumu ola bilərdi. Hətta onun qeyri-rəsmi müşahidəçisi olması da istisna edilmirdi.

Hakim Udzi hökumətinə qarşı daim təzyiqlər olurdu. Suikonun imperatoruğu dövründə Syotoku şahzadəsi irəli çəkildi ki, o da Soqa klanından asılı olmadan ölkəni idarə edərək yapon milləti qarşısında böyük xidmətlər göstərdi. O, ilk dəfə yapon tələbələrindən ibarət Çinə ekspedisiya təşkil etdi. Bu tələbələrdən bəziləri Tayka islahatının üzvləri oldu. Bu islahat torpaq məsələsində Soqa evinin hegemonluğuna son qoyaraq dövlət xəzinəsinin yeni sistemini yaratdı.

Yapon cəmiyyətində xüsusi və yüksək yeri olanlardan biri də qadındır. Yapon nümunəsində qadın emansipasiyasının əmək nəzəriyyəsinin həqiqiliyini mifoloji mənbədə də aydın şəkildə görmək olar. Həddən artıq əməksevər olan tanrı Amaterasu günəşin himayədarı olmaqla 1945-ci ilədək yapon imperatorlarının rəsmi əcdadı hesab edilirdi. Amaterasunun keyfiyyətləri, ümumiyyətlə yapon qadınlarının davranış normaları hesab edilirdi. Biz bunu geyşanın nümunəsində izah etməyə çalışacağıq. Əvvəlcə "geyşa" anlayışı haqqında danışaq. Yaponiyanın sərhədələrindən kənarda onun analoqlarının axtarılmasındakı cəhdlər həmişə boşa çıxır. Məsələn, qərbdən olanlar "geyşa" anlayışını sözsüz ki, yapon ekzotik fahişə cərgəsində yerləşdirməyə cəhdlər göstərirlər.

Əslində geyşa - eyni vaxtda sənət və istedaddır. O, kommunikativ və psixoloji maneələrin aradan qaldırılması üçün istiqamətləndirilmiş istedaddır. Əgər Amaterasu ilahəsi konfliktlərdən uzaqlaşmaq kimi davranış normalarını tərənnüm edirsə, real geyşalar daha irəli gedərək bu funksiyanı üzərinə götürüb kommunikasiya prosesinin bu və ya digər üzvləri arasında ziddiyyətlərin aradan götürülməsinə xidmət edir. Bununla əlaqədar geyşa ensiklopedik biliklərin səviyyəsinə malik olmalı, müxtəlif həmsöhbətlərlə müxtəlif mövzularda söhbət etməyi bacarmalıdır.

Yaponiyada qadın insanlararası münasibət sferalarında harmoniyanı, tarazlığı bərpa etməyə yönəldilir. Yapon qadınının bu istedadı ailə hüquqlarının bir çox ənənələrində möhkəmləndirilib. Yapon qadını üçün emosional komfortun ən etibarlı mənbəyini onun uşaqları, övladları təşkil edir. Statistikaya görə yapon nikahı az hallarda məhəbbət, sevgi zəminində qurulur, bunun üçün qarşılıqlı simpatiya kifayətdir. Qadının mövcudluğunun başlıca səbəbi onun uşaq dünyaya gətirməsi faktıdır ki, buradan da Yaponiyada qadın hüquq və haqları, vəzifələrinin məzmunu bəlli olur. Bu həmin ölkədə "maariflənmiş ana" anlayışının meydana gəlməsinə səbəbdir. Kiçik yapon vətəndaşlarının sosiallaşmasının əsas qarantı məhz ana - yapon qadınıdır. Hüquq və insan haqlarının ümumyapon etikası üçün konfutsiçilik və xüsusilə də, daos motivlərinin yaradıcı şəkildə yenidən işlənilməsi səciyyəvidir. Nəticədə hüquqi vəzifələrin tamamilə unikal sistemi yaradılmışdır. Bunlardan bəzilərini nəzərdən keçirək.

Milli identikliyi mütləq şəkildə qorumaq. Bu hüquqi vəzifə mütləq səciyyə kəsb edir. Bu, ona görə mütləqdir ki, bu millət öz "yaponluqlarını" təkcə xaricdən deyil (xaricilərə qarşı), həm də daxili (etnik və sosial-mədəni azlıqlar) mühafizə etməlidirlər.

Qrupdaxili loyallıq və həmrəvlivin saxlanılması. Bu hüquqi vəzifə konfutsiçiliyin "jkn" (humanistlik) prinsipinə istinad edir. Bu, yapon versiyasında "yuxarınıe qayğısı" ilə (yəni müdriyyətin tabeçiliyində olanlara qayğısı), "aşağıdakıların loyallığı"ndan (yəni aşağıdakıların sədaqətliliyi) ibarət sosial müqaviləni xatırladır. Bu qrupdaxili ziddiyyətlərdən qaçmağın hər vəchlə vacibliyini ifadə edir.

Şəxsi qüvvə ilə qrupun inkişafına kömək etmək. Hüququn ümumyapon etikasına əsasən qrupun çiçəklənməsi işində şəxsi güc, qüvvə və səylərdən məqsədyönlü istifadə edilməlidir. Ona görə də yapon cəmiyyətinin ictimai şüurunda fərdiyyət üzərində korporativ eqoizmin üstünlüyündən söhbət açmaq qəbulediləndir. Yapon şəxsi humanitar kapitalını şəxsi nailiyyət kimi deyil, mənsub olduğu qrupun ümumi kapitalı kimi dərk edir.

Nəyin bahasına olursa olsun, "şəxsi sima"nı qorumaq. Qərb ictimai şüuru nöqteyi-nəzərinə əsasən, bu, hüquqi vəzifə mübahisəli səciyyə kəsb edir. Qərb sahibkarları yaponların öz səhv və uğursuzluqları ilə barışmaqlıqları ilə razılaşmadıqlarına görə bu işə müdaxilə etməyə məcbur olurlar. Bu vəziyyət yaponun korporativ şüuru nöqteyi-nəzəri ilə izah olunur. Yapon bu zaman seçim qarşısında qalmır, avropalının şəxsi günah, səhv hesab etdiyi bir hadisə fərdi xarakter daşıyırsa, bu yapon üçün qrupun səhvi kimi başa düşülür. Ona görə də yapondan "öz səhvlərini" tanımağı tələb etmək mənsub olduğu qrupu şübhə altına almağa sövq etmək kimi qəbul edilir.

Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu sahəsində konsepsiyaları diqqətlə öyrənən yaponlar milli konsepsiya yarada bilmişlər. Unikal bir ölkə olan Yaponiya zəngin insan ehtiyatlarına malikdir. Vətəndaş cəmiyyəti hüquqi dövlət quruculuğu və insan haqlarının müdafiəsi sahəsində yapon modeli bütün dünyada şöhrət qazanmışdır. Demokratik idarəetmə sistemi sayəsində yapon iqtisadiyyatı yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu yaponların unikal etnopsixoloji əsaslarına söykənir. Yaponlar məlum vətəndaş idarəetmə konsepsiyalarını öyrənərək, onları əxz etmiş və öz xüsusi yapon cəmiyyəti və dövlətini qurmuşlar. Yaponlar insan ehtiyatlarını öz ölkələrinin əsas sərvəti hesab etdiklərindən onların hüquqlarını qoruyurlar.

Yapon vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət modelinin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

- uzunmüddətli strategiya;

- vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğunun formalaşmasında tədricilik və bu prosesdə yapon özünəməxsusluğunun qorunub saxlanması və köhnə ünsürlərin yeni məzmun kəsb etməsi;

- dünyanın ən qabaqcıl vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu, texniki, informasiya, təhsil, sosial texnologiyasının sürətlə mənimsənilməsi və onlardan öz vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət quruculuğunda və mədəni mühitində istifadə edilməsi;

- vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlətin modernləşmə və inkişaf aliminin inkişafının üstün ehtiyatlarının keyfiyyətinin artırılması;

- vətəndaş cəmiyyəti hüquqi dövlət mədəniyyətinin əxlaqi normalarının qorunub saxlanması cəmiyyətin modernləşməsi və islahatında onlardan fəal istifadə olunması.

Müxtəlif ölkələrdə qadınların həyat tərzi və sosial vəziyyəti onların iqtisadi və siyasi həyatda fəal iştirak etmədiyi, qadına yalnız həyat yoldaşı, ana və ev sahibi kimi baxılan yerlərdə mürəkkəb xarakter daşıyır. Müxtəlif etiqadlı Şərq ölkələrində qadınların həyat tərzini və vəziyyətini nəzərdən keçirsək görərik ki, yapon qadınları kişilərin "hökmranlıq və idarə etdiyi" cəmiyyətlərdə yaşayırlar. Başqa Şərq ölkələrində olduğu kimi Yaponiyada da kişilərin üstün rolu tarixən qədim dövrlərdən formalaşmış və demək olar ki, bütün sahələrdə özünü işgüzar mühitdə, incəsənət sahəsində və siyasət sahəsində göstərir. Elə görünür ki, yapon qadınları patriarxat zülm və kişinin təzyiqi altında yaşayır.

Həqiqətdə isə belə deyildir. Məhz yapon qadını başqa Asiya və Şərq ölkələrindəki qadınlara nisbətən daha çox hüquqlara malikdir. Yapon qadınlarına uşaqların tərbiyəsi və onların taleyinin həll edilməsi etibar edilir. Ona ərinin əmək haqqını necə və nəyə xərcləmək üçün tam hüquq verilir. Yapon qadınları işləyirlər və maddi cəhətdən özlərini təmin edə bilirlər.

Yapon qadını öz hisslərini gizlətməyi bacarır, ərilə münasibətlərini diplomatik tərzdə qura bilir, Avropa qadınına nisbətən ərindən daha çox şey tələb edə bilir. Lakin çoxlu hüquqlara malik olmasına baxmayaraq, sivilizasiyanın təsiri altında daha müstəqil təhsilli və özünə inamlı olsa da, indiyədək ərini qapının ağzınadək ötürür, hörmət, ehtiram və itaətlə ərinin arxasınca başını aşağı əyir.

Beləliklə, aparılan müqayisəli təhlillərdən məlum olur ki, bəşər yarandığı gündən bu günədək insan öz hüquq və vəzifələrinin dərkinə çalışaraq buna xidmət etmişdır. İnsan haqq və hüquqlarının qorunması və reallaşması dünya ölkələri, mədəniyyətlərində həm oxşar, ümumi, həm də fərqli xüsusiyyətlərlə təzahür tapır.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2014.- 31 oktyabr.- S.15.