Vətəndaş cəmiyyətinin və hüquqi dövlətin dərketmə mənbəyi və fərdiyyətçilik

Vətəndaş cəmiyyəti ideyası Con Lokkun təfəkküründə ilkin müasir mənşələrindən tutmuş, onun on səkkizinci və on doqquzuncu əsrlərdə nəzəri cəhətdən parçalanmasına qədərki yolu təhlil olundu. Bu pozulma üçistiqəmətli hücum formasında idi ki, orada da hər bir istiqamət özündən əvvəlkinə yerləşsə də, analitik baxımdan ondan fərqlidir. Burada biz vətəndaş cəmiyyəti ideyasındakı məntiqliyin artmasına doğru aparan yolda göstərici nişanlar kimi Hyum, Hegel və Marksın adlarını çəkə bilərik A.Seliqman göstərdi ki, Hyum "ol" və "olacaq" ifadələri arasındakı fərqi göstərdi və beləliklə də vətəndaş cəmiyyəti ideyasının əsasını təşkil edən mənəvi hisslər və təbii rəğbətin sadəlövh antropologiyasından əl çəkdi. Vətəndaş cəmiyyətinin daxilindəki ziddiyyətlərdən, yəni "ol"un əsl mahiyyətindən agah olan Hegel onu dövlətin etik qurumunda aradan qaldırmağa çalışdı. Yaxşı məlumdur ki, vətəndaş cəmiyyətinin "inkarını" on doqquzuncu əsrin mövcud olan siyasi dövlətində deyil, insanın "əsl" mahiyyətinin açılacağı gələcək metatarixi bir qurumda postulat kimi irəli sürərək, Marks Hegelin vetəndaş cəmiyyəti barədə tənqidi fikrini dəstəklədi.

Vətəndaş cəmiyyəti ənənəsi ilə bağlı apardığımız təhlildə bir sıra mövzular ortaya çıxıb ki, onlar da mərkəzi problemlər kimi vətəndaş cəmiyyəti barədə müzakirəyə qoşulmuş yazıçıları maraqlandırır. Mövzulardan biri həm kişilərin, bir qədər sonra həm də qadınların müstəqilliyini və vasitəçi xasiyyətini dəstəkləyən və eyni zamanda, "ictimai" amilin, yəni əsas ideyaları, idealları və dəyərləri bölüşən fərd qrupunun görüntüsünü təqdim edən bir fərdin müəyyən görüntüsünü açıqlamaq idi. Yadda saxlanılmalı olan mühüm amillərdən biri odur ki, bu ictimai amili başqaları ilə bağlayan, bu müstəqil fərdləri birləşdirən tellər sadəcə bazar münasibətlərinin və ticarət mübadiləsinin müvafiq əlaqələri kimi düşünülmürdü. Əksinə, dəfələrlə gördüyümüz kimi, bu, on səkkizinci əsr yazıçılarının bu qarşılıqlığı ifadə etmək üçün müraciət etdiyi mənəvi mənbələrin, hisslərin və rəğbətin ümumi toplusu idi.

Bununla yanaşı, sözügedən mövzu ilə əlaqəli olan mövzulardan bir başqası, sosial normalar və qarşılıqlıq dəyərlərinin göstəricisi olan idrakın səciyyəvi görüntüsündə sosial quruluşun kök atması ilə bağlı problem idi. Məhz bu bölüşülən idrakla həm fərd, həm də sosial varlığın ictimai aspektləri, xüsusən də İmmanuel Kantın təfəkküründə (o xəbərdarlıqla ki, əsl mənəviyyət şəxsi sfera səviyyəsinə kiçildilib, ictimai səhnə isə öz etik xarakterini itirib) qorunub saxlanılmışdı. Nəhayət, orada bütün dövrlərdə bütün insanlar üçün qüvvədə olan ümumbəşəri prinsiplərin təcəssümü kimi idrakın artan ifadəsi də vardı (Bu vəziyyət elmi təfəkkürün artması və təbiətdəki problemlərin həllində rasional prinsiplərin tətbiqi ilə bağlı idi).

Artıq Devid Hyumun əsərlərindən hiss olunurdu ki, bu ideyalardan sonuncu ikisi arasında barışmaz bir ziddiyyət var. İdrakın ümumbəşəriliyinin özü onun normativ elementlərini aradan götürürdü (Biz yenə də bu problemin Kantsayağı həllini və cəmiyyət ideyasının etik bir qurum baxımından törəmələrini xatırlayırıq). Bir çox hallarda, vətəndaş cəmiyyəti ideyasının on doqquzuncu əsrin sonu və iyirminci əsrdəki trayektoriyası da bu ziddiyyətlə (liberal-fərdçilik ənənəsində) barışmaq, ya da (sosialist ənənəsində) onu aradan qaldırmaq cəhdlərinə əsaslanmışdı. Bu ənənələrdən hər biri öz uğur və uğursuzluqlarının uzun siyahısını göstərə bilər. Lakin vətəndaş cəmiyyəti ideyasının bu ənənələr və onların sosial təcəssümləri baxımından son dövrlərdəki təzahürlərinə keçməzdən əvvəl biz mütləq vətəndaş cəmiyyətinin ilkin ideyasının tarixi və analitik əsaslarını daha da dərindən öyrənməliyik. Konkret olaraq, ədalət və mənəviyyatın ümumbəşəri prinsiplərinin təcəssümü baxımından fərd və idrakın həmin ideyalara qayıtmalarını, həm onların tarixi inkişafını, həm də onların vətəndaş cəmiyyəti ideyasında tutduğu yeri təhlil etməliyik.

Araşdırmalıyıq ki, məsələn, bu ideyalar on səkkizinci əsrdə vətəndaş cəmiyyəti ideyası ilə eyniləşdirdiyimiz cəmiyyətin həmin səciyyəvi görüntusü üçün əsası necə təmin etdilər? Sosial quruluş üçün bir model kimi, vətəndaş cəmiyyəti transendental (və bundan əvvəl transendent) ölçüyə malik, məhz bu amilin birləşdirici gücü ilə birləşən və (bir qədər sosial - elmi dillə desək) vətəndaş cəmiyyətini onun qanuniliyi ilə təmin edən bu ideyalara əsaslanırdı. Belə olan halda, ümumbəşəri idrak və fərd ideyaları transendent ölçünü necə əldə etdilər? Onlar tarixdən, mühitdən və zamandan asılı olmayan həqiqətlər kimi necə görünməyə başladılar?

Bu fəsil sözügedən sualların bəzilərinə, fərd ideyalarına xristian, xüsusən də asketik protestantlıq baxımından və onların erkən müasir dövrün təbiət qanunu barədə mülahizələrini məlumatlandırmaq tərzinin təhlili ilə təxmini cavablar verməyə həsr olunub. Protestant fərdçiliyi və təbiət qanunu doktrinalarının sintezi vətəndaş ideyası üçün əsas təmin etmək baxımından, çoxlarının iddia etdiyi kimi, vətəndaş cəmiyyəti ideyasının ən dolğun şəkildə təcəssüm olunduğu on səkkizinci əsr Amerikası kontekstində öyrəniləcək.

A.Seliqmanın fikrincə, əslində, ABŞ istər vətəndaş cəmiyyəti ideyası, istərsə də onun hazırkı problemləri, yəni hər ikisinin mənbələrinin tədqiqatı üçün mükəmməl bir nümunə olardı. Beləliklə, biz vətəndaş cəmiyyəti ideyasının mənbələrinə dair təhlilimizdə on yeddinci və on səkkizinci əsr Amerikasında baş vermiş hadisələrə xüsusi diqqət yetirəcəyik. Çünki əgər vətəndaş cəmiyyətinin "nəzəriyyəsi" özünün tam ifadəsinə şotland maarifçiliyində nail olmuşdusa da, bu nəzəriyyənin tarixi modeli, görünür, Atlantik okeanın o tayında mövcud idi. Orada başqa yerlərdəkindən daha bariz şəkildə, transendental keyfiyyətlərə malik fərdin yeni ideyası sosial quruluşun əsası kimi formalaşmışdı. Bundan başqa, on səkkizinci əsr Amerikasında bu fərdlər arasındakı münasibətlər vətəndaş cəmiyyəti ideyasının şotland maarifçiliyindəki anlamında mühüm rol oynadığını gördüyümüz həmin təbiət qanunu doktrinasının nümunə olduğu səbəbin qanunlarına göstərilən ümumi marağın təməlində qurulmuşdu.

Məhz bu səbəbə görə, Amerika Birləşmiş Ştatları on səkkizinci və on doqquzuncu əsrlərin filosofları (və onlardan sonra gələn bir çoxları) üçün özünün könüllü birlikləri, kilsənin dövlətdən ayrılması, federalist (steytist konsepsiyanın əksinə olaraq) konsepsiyalar və fərdi azadlıqları müdafiə etməsi ilə vətəndaş cəmiyyətinin modelini təmin edirdi. Ən əhəmiyyətlisi isə odur ki, on doqquzuncu və iyirminci əsrlərdə orada hər hansı mühüm sosialist hərəkatın sadəcə olmaması faktı vətəndaş cəmiyyətinin "uğuruna" və ya onun əldə olunmuş sintezinə işarə ola bilərdı. Sosialist hərəkatı on doqquzuncu əsr Avropasında, məhz vətəndaş cəmiyyəti ideyasının uğursuzluğundan - onun anadangəlmə (sinfi) xüsusiyyətlərinə qarşı bir etiraz kimi və onun əvəzinə yeni (ehtimala görə) ümumbəşəriliyi (fəhlə sinfinin) postulat kimi irəli sürülərək yaranmışdı. Belə bir hərəkatın Amerika Birləşmiş Ştatlarında olmaması orada vətəndaş cəmiyyəti ideyasının klassik anlamına nail olunmasını təsdiqləyə bilərdi.

O vaxtlar Amerikada idrak və apokalipsisin sintezi vətəndaş cəmiyətinin əsasını həm mühüm, həm də nadir bir tərzdə canlandırırdı. Vətəndaş cəmiyyəti ideyasının mənbələrini daha tam şəkildə qiymətləndirmək üçün yaxşı olardı ki, onları çoxlarına bir sivilizasiya kimi, müasirliyin modeli və paradiqması olmuş həmin sosial formasiya çərçivəsində nəzərdən keçirək. Sözügedən fəslin yekun hissəsində biz bu sintezin daha analitik və ya nəzəri təsirlərini, eyni zamanda, bu şərtlər baxımından son vaxtlar cəmiyyəti yenidən təqdim etmək cəhdlərində onunla bağlı problemləri tədqiq edəcəyik.

"Ən geniş mənadə, idrakın (və fərdin) müasir anlamının nəzərdə tutduğu şey, on yeddinci əsrin sonu və on səkkizinci əsrdən etibarən, hər hansı transendent, təqvalılıq mühitində deyil, məhz cəmiyyət daxilində yerləşmiş kimi görünən mənəvi quruluşun dərk olunan mənbəyinin yerdəyişməsi idi. Əslində, biz liberal-fərdçilik ənənəsi üçün bu qədər mühüm olan idarəetmənin müqavilə ənənəsinin vacibliyini nəzərdən keçirəndə, mənəvi quruluş ideyasının bu yeni ifadəli anlamının son iki yüz əlli ilin siyasi ənənələrində nə dərəcədə mühüm rol oynadığını dərk edirik.

A.Seliqman yazır: "Mənəvi addımın mənbəyi barədə olan bu mülahizələr, əslində, Qərbin xristian sivilizasiyasından yaranmış əsas müasir intellektual ənənələrin bəziləri ilə bağlıdır. Məsələn, onun intellektual yozumları baxımından, biz Vikonun təbii ədalət və ümumbəşəri yurisprudensiyanın immanent tarixçilik konsepsiyaları və ya mülki humanizmin respublikaçı ənənəsi barədə düşünə bilərik". Bu misallara baxmayaraq, hər hansı fərdlər cəmiyyətindən qidalanması və Qərb ənənəsində siyasi təfəkkürün bir meyili olması baxımından, mənəvi quruluş məfhumu bir sıra səbəblərə görə müəyyən sorğu aparılməsını tələb edir. Birincisi, bu ənənə, müxtəlif sahələrdə mənəvi səlahiyyətin yerini müəyyənləşdirmiş bir sıra siyasi ənənələrdən biri olmaqda davam edir. Bu kontekstdə Burkun ənənəçiliyi, Hegelin Ümumdünya Ruhu və Marksın tarixi dialektikası mənəvi addım mənbələrinin alternativ məfhumlarına nümunələrdir (əlavə edə bilərdik ki, bunların hamısı araşdırdığımız vətəndaş cəmiyyəti ənənəsinə xas problem və ziddiyyətlərdən baş qaldırıb). İkincisi, icmaya əsaslanmış mənəvi quruluş konsepsiyası müqavilə ənənəsinin özündən fərqləndirilməlidir. Yəni etik baxımdan cəmiyyətin postulat kimi qəbul edilməsinin özündə belə bir mənəvi ölçü var ki, Devid Hyumun utilitar davamçılarının hazırladığı müqavilə ideyasında ona rast gəlinmirdi (Yenə də Hyumun tənqidindən sonra vətəndaş cəmiyyəti ideyasına xas olan problemləri xatırlayırıq). Nəhayət, bu məfhum, özlərinin müxtəlif formalarında Qərb siyasi təfəkkürünü təxminən iki min il ərzində səciyyələndirmiş təbiət qanunu konsepsiyaları hüdudlarından kənara çıxır.

Mənəvi addımın əsasını təşkil edən təbiət qanunu Hyumun empirizminə qədər transendent bir quruluşdan qidalanırdı. Otto Qirkenin qeyd etdiyi kimi, "dünyəvi hakimiyyəti üstələyən bir prinsipdən yayılan" Lex Naturalis, hər hansı ümumxalq ali hakimiyyətinin və təmsilçiliyinin (Möminlər İcmasına hər hansı bir Ümumi Şuranın verdiyi hakimiyyətin tətbiqi) bütün məfhumlardan yüksəkdə dururdu. Onun on səkkizinci əsrin sonu və on doqquzuncu əsrdəki təkmilləşdirilməsi onu bütün "transendental dəyərindən" məhrum etsə də, xristian erasında o, "lex aeterna" və "lex divina" konsepsiyalarından, stoiklər arasında isə loqosların dünyəvi immanentliyindən qidalanırdı".

Beləliklə, biz tarixi perspektiv baxımından görürük ki, Qərb sivilizasiyasında mənəvi xeyirin ən son forması və mənbəyi kimi həm cəmiyyətin, həm də onun dayağı olan vasitəçi və müstəqil fərdin "ilahiləşdirilməsi" problemsiz deyil. Növbəti bəndlərdə biz məhz bu, yəni həm mənəviyyatın və etikanın bir mənbəyi kimi cəmiyyətə geyindirilmiş "transendent" aurası, həm də sosial quruluşun normativ görüntüsünün problemləri ilə məşğul olacağıq. Lakin bunun üçün cəmiyyətin transendent mənəviyyatın bir yeri qismində postulat kimi irəli sürülməsinə xas ziddiyyətdə bir qədər ətraflı danışmalıyıq.

Yaxşı olardı ki, bu işə transendent mənəviyyat ideyası altında nəyi başa düşdüyümüzü araşdırmaqdan başlayaq. Vətəndaş cəmiyyəti ideyasını dünyaya gətirmiş xristian ənənəsi, ən böyük dini sivilizasiyalardan və ya ümumdünya tarixi əhəmiyyətli dinlərdən biri idi. Sivilizasiya və ya ümumdünya tarixi əhəmiyyət daşıyan din deyəndə biz, o sivilizasiyalara istinad edirik ki, orada eramızdan əvvəl 500-cü və eramızın 600-cı ili arasındakı dövrdə: "... transendental və dünyəvi quruluşlar arasındakı başlıca gərginliklərdən birinin konsepsiyası, yəni bütpərəst sayılan dinlərdə, bu postaksial sivilizasiyaların cəmiyətlərində üstünlük təşkil edən bu iki quruluşun arasındakı sıx paralelizmdən və ya onların bir-birinə qarşılıqlı girişlərindən çox fərqlənən bir konsepsiya yarandı və bərqərar oldu".

Bu aksial sivilizasiyaların yaranması kosmoloji simvolizmin oxşar parçalanması ilə səciyyələnən təsisatçılığın parçalanması dövründən sonra baş verdi. Erik Voeqlin təbirincə, "kosmoloji ayrılmanın" bu dövrü müxtəlif "çətin zamanlarda" fərd, cəmiyyət və kosmik quruluş arasındakı münasibətlərin yeni bir qiymətləndirilməsi ilə nəticələndi. Bu dəyişiklik, dünyəvi və transendent quruluşlar arasındakı münasibətlərdəki şərtlərin əsaslı surətdə yenidən qurulması ilə əldə olunmuşdu. S.N.Ayzenştadtın və başqalarının qeyd etdiyi kimi, bu konsepsiyanın antik İsrail, xristianlıq, antik Yunanıstan, Çin, hinduizm, buddizm və islam sivilizasiyalarında yaranması kollektiv həyat şərtləri və siyasi qanunilik prinsiplərinin yenidən qurulmasında əsas quvvələrdən birini təşkil etmişdi.

A.Seliqman qeyd edir ki, hazırkı araşdırmanın konteksti baxımından, xristianlığın bir aksial sivilizasiya kimi yaranması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki aksial parçalanma (və başqa kontekstlərdə böyük sivilizasiyalar və ya tarixi dinlər kimi adlandırılan amillərin yaranması) cəmiyyət və kosmosu idarə edən qüvvələr arasındakı münasibətlərin xarakterinin əsaslı surətdə yenidən qurulmasını nəzərdə tuturdu. Onların bir-birinə qarşılıqlı girişlərini qıraraq, aksial dövr sosial quruluşun kosmik (buna görə də transendent kimi dərk olunan) sferadan müstəqil olmaqla yanaşı, onunla gərginlikdə olan yeni bir konsepsiyasını postulat kimi irəli sürdü. Dünyəvi və transendent quruluşlar (cəmiyyət və kosmos) arasındakı böyük fərqlərdən birinin bu konsepsiyasının təsdiqlənməsi və ən vacibi bu fərqi aradan qaldırmaq yollarının axtarışı, Veberin təbirincə, "qurtuluşa" nail olma, ümumilikdə, aksial sivilizasiyalarda və xüsusən də xristianlıqda, sosial və siyasi fəaliyyətin anlaşıldığı həmin sosial görüntülərin forması oldu.

Ən ümumi mənada, cəmiyyətin transendent dünyagörüşünə tərəf istiqamətləndiyi, monistik dünyabaxışları isə öz yerini "rasional metafizikaya və dini etikaya" verən andan etibarən mənəvi quruluşun mənbələri həmin dünyagörüş ilə sıx bağlandı. Dünyanın dəyişməyən "sehrli bağını" transendent və dünyəvi quruluşlar arasındakı böyük fərqin konsepsiyası sıxışdırıb çıxarandan sonra etika, mənəviyyət və eyni zamanda, cəmiyyətin ideal obrazı bu iki sfera arasındakı münasibətləri tənzimləyən dini dünyagörüşün məxsusi növü ilə bağlandı.

Transendent sferanın özəl yaradıcı Allahın postulat kimi irəli sürüldüyü ümumdünya tarixi əhəmiyyətli dinlərdə mənəvi səlahiyyətin mənbəyi transendent sferadan qidalanan kimi dərk olunurdu. Halbuki konfusianizm kimi daha immanent, ümumdünya tarixi əhəmiyyətli dində mənəvi göstərişləri mənəviyyatı mövcudluğun dünyəvi sferaları ilə əldə olunmuş ahəngdən qidalanan kimi görürdü. Daha təqvalı və transendent olan yəhudi-xristian ənənəsi öz mənəvi əmrlərini yaradıcı Allahın loqoslarından qidalandırırdı.

Bu sivilizəsiyalar daxilində, beləliklə, insanın tələbkar və dəyişkən dünyası ilə transendent quruluş arasında dixotomiya postulat kimi irəli sürülmüşdü. Həm mənəviyyatın, həm də sosial səlahiyyətin ən əsas mənbələri bundan sonra bu transendent quruluşdan qidalanan kimi dərk olunurdu. Qərbi Avropa tarixində sözügedən konsepsiyanın bu və ya digər formada 1500 ildən artıq bir müddətdə mövcudluğunu nəzərə alaraq, mütləq soruşmalıyıq ki, mənəvi göstərişlərin yeri on səkkizinci əsrdə cəmiyyətin daha dünyəvi sferasına doğru yenidən necə istiqamətləndirilmişdi? Necə oldu ki, cəmiyyətin və xüsusən də vətəndaş cəmiyyətinin dünyəvi sferası əvvəllər transendent amilin səlahiyyət sahəsinə aid mənəvi nəsihətvermə ilə təmin olunmuşdu? Bundan başqa, on yeddinci və on səkkizinci əsrlərdə xristian Qərbində mənəvi addımın bu əsaslı yenidən qurulmasını hansı tarixi dinamika canlandırmışdı? Bu suallara cavab vermək və beləliklə də həm vətəndaş cəmiyyəti ideyasının mənəvi mənbələrini, həm də bu mənbələrlə hazırda bağlı problemləri başa düşmək üçün mütləq Maks Veber və Ernst Troelçin xristian sivilizasiyasnın təhlilinə açdığı, öz dünyagörüşümüzün mənbələri kimi hesab etdiyimiz həmin "dünya obrazlarını" göstərən cığırla getməliyik.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2014.- 17 sentyabr.- S.15.