Hüquqi dövlətdə siyasi partiyaların hüquqi tənzimlənməsi və funksiyaları

Bir çox hallarda avtoritar partiya sistemi faşist partiya sistemi ilə eyniləşdirilir. Əslində isə, onların arasında müəyyən oxşarlığın olmasına baxmayaraq, bu sistemlər bir-birindən ciddi surətdə fərqlənirlər. Belə ki, avtoritar partiya sistemində həm doktrinada, həm də siyasi praktikada hakim amil kimi dövlət əsas götürülür; burada hakim partiya, bir qayda olaraq, rəhbər dövlət orqanlarının siyasətinin kütləvi müdafiəsini təşkil edən geniş ictimai hərəkat formasında mövcud olur; partiya sonradan yaradılır, dövlət onu öz rəhbərliyinin idarəetmə bazasını genişləndirmək məqsədi ilə yaradır, o, hakimiyyətin həyata keçirilməsində ikinci dərəcəli rol oynayır. Burada partiya elitası siyasi hakimiyyət elitası deyildir; burada başqa partiyalar da mövcud ola bilir. Lakin həmin partiyalar məhdud dairədə fəaliyyət göstərir və dövlət hakimiyyətini ələ almaq uğrunda partiyalararası mübarizədə iştirak edə bilmirlər.

"Politologiya" kitabında göstərilir ki, sosialist partiya sistemi çox vaxt hegemon partiya sistemi adlandırılır. SSRİ dünyada birinci və ən qüdrətli sosialist dövləti olsa da, sosialist partiya sistemi burada təşəkkül tapmadı. Oktyabr çevrilişindən sonrakı ilk aylarda Sovet Rusiyasında sol eserlərlə partiya bloku fəaliyyət göstərsə də, bu, uzun sürmədi; bolşeviklər bütün müxalifətçi partiyaları qadağan etdilər.

Yalnız İkinci Dünya müharibəsindən sonra sosialist partiya sistemi formalaşdı. Onun səciyyəvi əlaməti ondan ibarət idi ki, burada mövcud olan digər partiyalar, bir qayda olaraq, Kommunist Partiyasının siyasi sistemdəki aparıcı rolunu qəbul edir, sosializm qurmağı ali məqsəd kimi qarşıya qoyur və beləliklə də ikinci dərəcəli rol oynayırdılar. Bu mənada sosialist partiya sistemi əslində real çoxpartiyalılıqdan kənar olmuş, burjua-demokratik partiya sisteminə xas olan demokratik prinsiplər burada olmamışdır.

Partiyaların və partiya sistemlərinin fəaliyyəti ilə bağlı mühüm məsələlərdən biri siyasi sistemdə onların yerinin qanunvericilik yolu ilə müəyyən edilməsidir. "Politologiya" kitabında qeyd edilir ki, partiyaların fəaliyyətinin hüquqi tənzimetmə (başqa sözlə, partiyaların hüquqi təsisatlandırılması) müasir siyasi sistemlərdə onların oynadığı mühüm roldan irəli gəlir. Təsadüfi deyildir ki, partiyaların mövcud olduqları uzun illər ərzində onların fəaliyyətini hüquqi tənzimetmə mexanizmi olmamış, sözün əsl mənasında, bu proses yalnız İkinci Dünya müharibəsindən sonra başlanmışdır. Əvvəllər isə hüquq sistemləri siyasi sistemdə hər bir vətəndaşın fərdi yolla iştirakını nəzərdə tutan liberal prinsipə üstünlük verirdilər. Keçən əsrin sonu və əsrimizin əvvəllərində ilk dəfə ABŞ-da bu prinsipdən geri çəkilmə müşahidə olunur. Məhz orada ilk dəfə partiyaların fəaliyyəti çoxsaylı qanunlarla tənzim olunmuşdur. Sonralar İtaliyada və Almaniyada faşist rejimləri partiyaların fəaliyyətinin hüquqi yolla tənzim etməyə başladılar. Onların qəbul etdikləri qanunlar faşist partiyasından başqa yerdə qalan bütün partiyaları qadağan etdilər. Həmin qanunlarda dövlət orqanları funksiyalarının partiya orqanlarına verilməsini nəzərdə tutan normalar öz əksini tapmışdı.

Hazırda dünyanın əksər ölkələrində konstitusiyalar ictimai və siyasi həyatda partiyanın yerini müəyyən edir, siyasi sistemdə onun fəaliyyətinin şərtlərini aydınlaşdırır, dövlət hakimiyyəti orqanlarında partiyanın təmsil olunması qaydasını, seçkilərdə partiyanın iştirak mexanizmini, partiyaların dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsini rəsmiləşdirir və s.

Siyasi proseslərdə partiyaların iştirakı onların yerinə yetirdikləri funksiyalarında öz əksini tapır. Siyasi partiyalar cəmiyyətdə aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirirlər:

- siniflərin, sosial qrupların, bütövlükdə cəmiyyətin mənafelərinin üzə çıxarılması, bəyan edilməsi və əsaslandırılması;

- böyük ictimai qrupların fəallaşdırılması və birləşdirilməsi;

- ideologiyanın və siyasi doktrinaların formalaşdırılması;

- siyasi sistemlərin, onların ümumi prinsiplərinin, komponentlərinin və i.a. formalaşdırılmasında iştirak etmək;

- dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək;

- ictimai rəyin formalaşdırılması;

- bütövlükdə cəmiyyətin, yaxud onun müəyyən bir hissəsinin siyasi cəhətdən tərbiyə edilməsi;

- dövlət aparatı, həmkarlar ittifaqları və i.a. üçün kadrların hazırlanması və irəli sürülməsi.

Politoloqların müşahidələrinə görə, XX əsrinə sonlarında bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə ənənəvi siyasi partiyalardan müəyyən bir narazılıq özünü göstərməkdədir. Bu onda ifadə olunur ki, qeyri-mütəşəkkil siyasət mütəşəkkil siyasəti (partiya siyasətini) getdikcə daha çox sıxışdırır (başqa sözlə desək, onu tamamlayır). Cəmiyyətin sosial strukturunun mürəkkəbləşməsi, vətəndaşların təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi və ictimai inkişafın digər mütərəqqi meyilləri nəticəsində iri partiyalar ictimai həyatda oynadıqları mühüm rolu tədricən itirməyə başlayırlar.Ayrı-ayrı ölkələrdə müntəzəm keçirilən seçkilər zamanı bu və ya başqa partiyanın namizədlərinə səs verənlərin sayının azalması bunu bir daha sübut edir.

Təsvir olunan vəziyyət bir çox cəhətdən partiyaların öz daxilində baş verən proseslərlə də əlaqədardır. Bununla əlaqədar olaraq, siyasi partiyaların klassik tədqiqatçısı olan Robert Mixelsin (1876-1936) fikirləri diqqəti cəlb edir. Almaniyada partiya quruculuğu təcrübəsini öyrənmək əsasında o, "oliqarxiyanın dəmir qanunu"nu işləyib hazırlamışdır. Bu qanuna görə, partiya vəzifəsində olan şəxs bu zaman texniki inzibati vərdişlər əldə edir, təşkilatın təcrübəsini mənimsəyir, komitələrin fəaliyyətinə, onların iş prosesinə bələd olur. Tədricən o, partiya aparatının bir hissəsi, həyati cəhətdən mühüm əlaqələr zəncirinin əvəzedilməz vəsiləsi, qərarların qəbul edilməsi sisteminin bir komponenti olur. O, hakimiyyət əldə edir. Çətinliklə əldə edilmiş fəaliyyət qabiliyyəti həmin aparat olmadıqda unudulur, onun hərəkətlərində ardıcıllıq və varislik itir. Belə bir insan partiyanın daimi mənsubiyyətinə çevrilir. Nominal cəhətdən o, hətta yenidən öz yerinə seçilirsə də, bununla belə yaxşı müdafiə olunur. Onun nəinki vəzifədən getmək qorrxusu yoxdur, əksinə, o öz təsirini gücləndirmək məqsədilə istefaya getməklə hədələyə bilir (hakimiyyətinin son dövrlərində M.Qorbaçovun və A.Mütəllibovun hərəkətlərini xatırlayın!). Partiyanın maliyyə vəsaiti üzərində nəzarət, aşağı rütbəli məmurları təyin etmək hüququ onun əlinə keçir. Bütün bunlar çoxsaylı yaltaqlar və vəzifəbazlar tərəfindən onun müdafiə olunacağına təminat verir. Nəticədə, hətta ilk öncə demokratik yolla təşkil olunmuş partiyalarda oliqarxiya nəzarəti hökm sürməyə başlayır. Fəal azlığın işləyib hazırladığı siyasət, getdikcə daha çox nəzərdə tutulduğunun əksinə olaraq, əksəriyyətin deyil, azlığın mənafeyini əks etdirir. Bütün bunlara baxmayaraq, siyasi partiyalar müasir dünyanın siyasi həyatında mühüm rol oynamaqda davam edirlər. Tədqiqatçıların əksəriyyəti güman edir ki, uzaq gələcəkdə də onlar siyasi sistemin ayrılmaz komponenti kimi mövcud olacaqlar.

Totalitar rejimin dağılması və müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması respublikamızda yeni-yeni siyasi partiyaların təşəkkül tapması və onların gündəlik siyasi həyatımızın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilməsinə gətirib çıxarmışdır. Respublika Ədliyyə Nazirliyində artıq 20-yə yaxın siyasi partiya rəsmi qeydiyyatdan keçmişdir. Bununla belə, respublikamızda mövcud olan partiyaların yaranması və onların fəaliyyəti ilə bağlı bəzi mülahizələrimizi oxucularla bölüşməyi məqsədəuyğun hesab edirik.

Hər şeydən əvvəl, dünya təcrübəsi sübut edir ki, siyasi partiyaların yaranması obyektiv tələbatın ifadəsi olmalı və onlar siyasi sistemin bir hissəsi kimi yaranmalıdırlar. Lakin respublikamızın gerçəkliyi göstərir ki, burada yaranan partiyalar heç də həmişə obyektiv tələbata cavab vermir, onlar dövlət və xalq qarşısında öz məsuliyyətini çox vaxt aydın dərk etmirlər. Buradan da partiyaların fəaliyyəti dövlət quruluşumuzun möhkəmləndirilməsinə deyil, bəzi hallarda onun zəiflədilməsinə xidmət edir. Daha sonra bir qayda olaraq, respublikamızda siyasi partiyalar demokratik yolla deyil, bu və ya başqa bir liderin ətrafında yaranır və onlar bu və ya başqa bir qrupun deyil, ayrı-ayrı liderlərin mənafeyinə xidmət edirlər.

Partiyalar həm kəmiyyət və həm də keyfiyyətcə hələ çox zəifdirlər. Buna görə də onların bir çoxu hakimiyyət uğrunda real mübarizəyə qoşula bilmir. Nəhayət, respublikanın Milli Məclisi müvafiq seçki qanununu qəbul etmədiyindən, burada hansı partiya sisteminin formalaşacağı hələlik sual altındadır. "Siyasi partiyalar haqqında" qəbul olunan qanun isə partiyaların fəaliyyətinin ümumi müddəalarını müəyyən edir və onu hüquqi yolla tənzim edir.

Ulu Öndər Heydər Əliyev kimi görkəmli şəxsiyyətin adı ilə bağlı olan Yeni Azərbaycan Partiyasının yaranması Azərbaycan cəmiyyətində böyük siyasi-tarixi hadisə idi. Heydər Əliyevin siyasi təcrübəsi, şəxsi nüfuzu və müstəqil demokratik dövlətçilik yönündə gərgin fəaliyyəti milli istiqlalını yenicə qazanmış xalqımızın bugünkü və gələcək taleyi üçün mühüm faktora çevrildi. Eyni zamanda, YAP-ın ümumxalq partıyası kimi yaranması onun sosial bazasının və intellektual potensialının möhtəşəmliyini ifadə edirdi.

Heydər Əliyevin siyasi xəttinin məzmun-mahiyyəti YAP-ın Proqramında və onun çıxışlarında açıq və dolğun şəkildə ifadə olunurdu. Ruhən demokrat olan Prezident Heydər Əliyev vaxtilə müxalifətçilikdə də "milli demokratlara" böyük dərs keçməli oldu. Prezident Heydər Əliyev deyirdi: "Yeni Azərbaycan Partiyası o vaxtkı iqtidara müxalif partiya kimi yaranmamışdı. Bu həqiqət məlumdur. Partiyanın nə proqramında, nə qarşıya qoyduğu məsələlərdə hakimiyyətə, o vaxtkı iqtidara müxalif fikirləri olmamışdır. Bu partiyanı yaradan adamlar müxalifət olmaq yox, sadəcə, Azərbaycandakı çoxpartiyalılıq şəraitində respublikamızın ictimai-siyasi həyatında partiya tərkibində iştirak etmək istəyirdilər".

Yeni Azərbaycan Partiyasının Proqram sənədlərində əsas prinsiplərin müəyyənləşməsinə çox məsuliyyətlə yanaşırdı. YAP təsis olunan zaman AXC-Müsavat hakimiyyətinə konkret münasibətini müəyyənləşdirərək həmin dövrdə siyasi hakimiyyətə gəlməyi heç də əsas məqsədi hesab etmirdi. Partiyanın ən böyük amalı Azərbaycanın müstəqil dövlətçiliyini qoruyub saxlamaq, cəmiyyətdə demokratik prinsiplərin bərqərar olmasını təmin etməkdən ibarət idi. Əslində bu fikir yalnız partiya sənədlərində deyil, kütləvi tədbirlərdə də dəfələrlə səsləndirilirdi. Məsələn, partiyanın təsis olunmasından bir qədər sonra Heydər Əliyev deyirdi: "YAP-a belə böyük maraq göstəriləcəyini əvvəlcədən təsəvvürümə gətirmirdim. Görünür, partiyanın Nizamnamə və Proqramı xalqın ürəyindəndir və xalq YAP-da öz gələcəyini görür".

YAP-ın əsas məqsədi Azərbaycanı düşdüyü ağır vəziyyətdən çıxartmaqdır... Azərbaycanın müstəqil dövlət olması böyük tarixi hadisədir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 22 aprel.- S15.