Hüquqi dövlət ideal sosial sistem kimi

Sosial sistemlər həm təbii, həm də idraki sistemlərdir. Bu sistemlər ona görə təbii sistemlərdir ki, onun elementləri insandır və insan özü təbii sistemdir. Eyni zamanda, bu sistemlərin yaranmasında müəyyən hallarda təbii amillər daha mühüm rol oynayır. Misal üçün, bu sistemlərin yaranmasında ekologiya, coğrafi mühit və müxtəlif aspektli energetik qüvvələr mühüm rol oynaya bilər. Amma eyni zamanda bu sistemlər ona görə idraki sistemlərdir ki, hər bir sosial sistemin yaranmasında insanın özünün də fəaliyyəti əhəmiyyətli və mühüm rol oynayır. Müxtəlif sosial sistemlərdə bu "təbii" və "idraki" amillərin nisbəti müxtəlif şəkildə ola bilər. Sosial sistemlər daha çox halda açıq sistem olurlar. Amma müəyyən hallarda nisbi qapalı sistemlər də ola bilərlər. Məsələn, dini sektalar və s.

Ə.Qəşəmoğlu göstərir ki, elmdə ilk dəfə sosial sistemləri geniş şəkildə Amerika sosioloqu T.Parsons araşdırmışdır. Onun tədqiqatlarında sosial sistem - iki və daha çox sosial varlığın məhdud mühitdə az və ya çox dərəcədə dayanıqlı qarşılıqlı əlaqədə olması kimi müəyyən olunur. Diqqətlə fikir versək, bu tərif və izahın çox da mükəmməl olmadığını görmək olar. Əvvəla, bugünkü Qərb fəlsəfəsində, sosiologiyasında, ümumiyyətlə Qərb elmində "sosial varlıq", "sosial xadim" anlayışlarının özü aydın şəkildə izah oluna bilmir. Çünki bu anlayışları lazımınca izah etmək üçün əvvəlcə insanın öz mahiyyəti insan idrakının imkanları daxilində aydın olmalıdır. Təəssüf ki, bugünkü Qərb elmi insanın mahiyyətini düzgün olaraq təsəvvür edə bilmir. İkincisi, "məhdud mühit" dedikdə nə başa düşülür, yəni nə qədər məhdud? İnsanlar istənilən cür əlaqədə olması zamanı əmələ gələn sistemə sosial sistem demək olarmı? Misal üçün insanlar qeyri-şüuru olaraq qarşılıqlı əlaqədə olduqları zaman sistem əmələ gətirirlərmi?

Hüquqi dövlətin "sosial sistem" kimi mahiyyətinin daha elmi, daha doğru şəkildə aydınlaşdırılmasına olduqca böyük ehtiyac vardır. Sosial sistemin mahiyyətinin daha düzgün izah olunması cəmiyyətdə gedən prosesləri daha yaxşı başa düşməyə, mövcud problemləri ortadan götürməyə, cəmiyyətdəki, ümumiyyətlə yer üzündəki problemləri daha uğurla həll etməyə kömək elə bilər. Ə.Qəşəmoğlu yazır: "Sosial sistemlərin düzgün dərk olunması bu sistemlərdə idarəetməni daha səmərəli həyata keçirmək üçün vacibdir. Bu anlayışı düzgün izah etmək üçünsə əvvəlcə bir sıra başqa anlayışların izahına, dəqiqləşməsinə ehtiyac vardır. Bu anlayışlar ilk növbədə aşağıdakılardır: "sistem", "insan" və "sosial". "Sistem" anlayışını əvvəlki fəsildə kifayət qədər aydınlaşdırmışıq. İnsan isə "insan" və "sosial" anlayışlarını dəqiqləşdirməyə çalışaq. Dini kitatabların, bir çox mütəfəkkirlərin dediyi kimi, dünyanın dərki, insanın özünü dərk etməsindən başlayır. Allahın yaratdığı mükəmməl bir varlıq olan insanı dərk edib, insanla o biri varlıqların müqayisəsini apardıqca kiçik bir hissəciyin də, planetlərin də, kainatın da bir çox sirləri aydınlaşmağa başlayır. Ən qədim zamanlardan da insan öz mahiyyəti barədə düşünməyə başlayıb. İnsan problemi hər zaman bədii yaradıcılığın, ədəbiyyatın diqqət mərkəzində olub. İnsanın mahiyyətini daha yaxşı sezə bilən istedadlı yazıçıların əsərləri daha bəşəri xarakter daşımış, daha uğurlu olmuşdur".

Çox təəssüf ki, indaki zamana qədər, insan özü özünü hələ lazım qədər dərk edə bilməyib. İndiki dövrdə insan problemlərinin araşdırılması sahəsində dünyada ən tanınmış mütəxəssislərdən biri olan, rusiyalı akademik A.Q.Spirkinin yazdığı kimi "İnsanın həqiqi mahiyyətinin dərk olunması məsələsi bir çox fəlsəfi nəzəriyyələrdə ortaya qoyulsa da, bu sahədə tam, bütöv bir fikir hələ deyilməmişdir. Amma bu mahiyyətin açılması prosesi bir vulkan kimi döyünməkdə, lakin hələ üzə çıxa bilmədiyindən səngiyərək, öz daxili enerjisinin həlledici təkanını gözləməkdədir. Bir vaxt gələcəkdir ki, müxtəlif tellərlə cəmiyyətlə, kainatla bağlı olan insan fəlsəfi biliklərin mərkəzində dayanacaqdır".

Hüquqi dövlətdə bir varlıq kimi insanın öz mahiyyəti nədən ibarətdir? XIII əsrə qədər dünya sivilizasiyasında aparıcı rol oynayan Şərq elmi, dinlərin hamısı bu suala cavab verməyə çalışsalar da, bu cavablar elmi baxımdan konstruktiv olmayıb. Dinlərin hamısına məxsus olan kodlarla verilən informasiyaların əksəriyyəti ən məşhur din xadimləri tərəfindən belə sona qədər açıqlana bilməmişdir. Şərq elminin müxtəlif dini cərəyanlara, əsasən buddizmə, sintoizmə, konfusizmə, şamançılığla, islama mücərrəd şəkildə dayaqlanan mühakimələri isə insanın mahiyyətini mifik-bədii şəkildə izah etməyə daha çox meyilli olmuşdur. Dünyadakı bugünkü sivilizasiya isə əsasın XIX əsrdə formalaşmış Avropa elmi dünyagörüşünün təsiri altındadır. Əvvəlki fəsillərdə izah edildiyi kimi, bu elmi dünyagörüşü harmoniya prinsiplərini lazımınca nəzərə ala bilməyib və insan, cəmiyyəti üçün olduqca mühüm olan kosmik amillərdən bəhrələnə bilməyib. Həmin çatışmazlıqlar bugünkü Qərb mədəniyyətində, qərb elmində yenə də davam etməkdədir.

Qədim Şərq və müasir Qərb elmindəki bir sıra önəmli nəticələri də nəzərə alaraq, insan barədə indi elmdə olan baxışları xeyli genişləndirmək olar. Bu sahədəki mülahizələrimizi diqqətinizə çatdırmaq istərdik.

Ə.Qəşəmoğlu göstərir ki, müasir elm insana bir "bio-sosial" varlıq kimi baxır. Əslində isə, dərindən fikir versək, insana "bio-sosial" varlıq deməklə onun mahiyyətini xeyli məhdudlaşdırmış oluruq. Bir çox fəlsəfi təlimlərə görə, bütün kainat bir orqanizm, bir sistem halındadır və insan onun kisicik bir zərrəsidir. Belə olduqda, insan bədənindəki kiçicik bir toxuma insanın bütün bədəni ilə həm fiziki, həm energetik olaraq əlaqədə olduğu kimi, insan öz varlığı, ruhu ilə bütün bu kainat aləmi ilə əlaqədədir və eyni zamanda kainatdan aldığı enerjinin köməyi ilə mövcuddur. İnsanın ruhu onu kosmik vucudla bağlayan, bu vucuddan insanın insan kimi formalaşması üçün yaradıcı əhəmiyyəti olan proqramları daşıyan, bəzən Yaradanın (Allahın) nəfəsi deyilən energetik bir aləmdir. Bu amili nəzərə alaraq insana eyni zamanda bir (kosmo) varlıq kimi də baxmaq tamamilə qanunauyğun bir haldır. İndiki elmin də dediyi kimi, insan doğrudan da, eyni zamanda bir bioloji varlıqdır. Amma insan o biri bioloji varlıqlardan, ruhun təsiri altında formalaşan psixi sistem olmağı ilə seçilir. Bu psixi aləm ruhun təsiri ilə insanın qəlb dünyasını, idrakını formalaşdırır və nəhayət, insan doğrudan da eyni zamanda cəmiyyətin, başqaları ilə ünsiyyətin məhsuludur - bir sosial varlıqdır. Deməli, insana yalnız indiki elmin dediyi "bio-sosial" varlıq kimi yox, "kosmo-bio-psixo-sosial" varlıq kimi baxmaq daha düzgün olar. İnsanın həyatda normal, ahəngdar fəaliyyət göstərə bilməsi üçün o, kosmik bağlılıq içində bioloji cəhətdən sağlam, psixoloji cəhətdən rahat, sosial cəhətdən əhəmiyyətli və mənəvi cəhətdən zəngin, ahəng içində olan bir həyata malik olmalıdır. İnsanların özləri əksər hallarda öz şəxsi həyatlarında, ailələrində belə bu balansı qorumağın fərqinə varmırlar.

Ə.Qəşəmoğlunun fikrincə, vəhdətdə olan yer üzündə insan təkcə yer üzünün varlığı deyil, kosmosun - göy üzünün yer üzündəki varlığıdır. Yer üzü elə özü kosmosda - göy üzündədir. Aydındır ki, yer üzündəki bütün varlıqların hamısı göy üzünün təsiri altındadır. Hər bir insan kosmosla, göy üzü ilə yer üzünün birlikdə məhsuludur. İnsana həm yer qanunları, həm də kainatın qanunları təsir edir. Hər bir konkret adamda göy üzü ilə yer üzünün payı müxtəlif nisbətdədir. Aydındar ki, bədəndə olan müxtəlif orqanların hər biri beyinin, onurğanın müxtəlif nöqtələri ilə daha çox əlaqədədir. Buna bənzər olaraq da insanlar kosmosda müəyyən bir aləmin müxtəlif hissələri ilə əlaqədədirlər.

İnsan göy üzünün - kainatın (kainatlar sisteminin) elə bir aləminin təsiri altındadır ki, yer üzündəki heç bir varlıq həmin aləmlə insan qədər əlaqədə deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, bu aləm bəzilərinin düşündüyü kimi məsafəcə olduqca uzaqda olmaya bilər. Bu aləmin bir tərəfi elə bizim ətrafımızda da ola bilər. Həmin aləmə "insanyaratma aləmi" demək olar. Ancaq yer üzündəki bütün insanlar da göy üzünün həmin aləmi ilə eyni şəkildə, eyni dərəcədə əlaqədə deyillər. Müxtəlif insanların həmin aləmlə əlaqələri müxtəlif şəkildədir. O aləmi bir okeana bənzətsək, kimi o okeanın bir adası, kimisi başqa adası, kimisi suların üzü, kimisi isə suların altı, ya bir qayalıq, meşəlik və s. hissəsi ilə əlaqədardır. Həmin aləmin hər bir hissəsindən axan ruh, insana həmin hissənin xarakterini gətirir. Bir məkanda olan bulaqla meşənin ruhu, energetikası, havası eyni olmadığı kimi həmin "insanyaratma aləmi"nin də müxtəlif yerlərinin ruhu müxtəlifdir. Bu okeanın eyni bir hissəsi ilə daha yaxın olan insanların psixikası, xarakteri, ruhu bir-birinə yaxın olur.

İndi tez-tez incə, həssas dünya barəsində mülahizələr eşidilməkdədir. İlbəil daha həssas dalğalar, sahələr barədə məlümat əldə edilir, hətta bu sahələri ölçə bilən, bu sahələrdən istifadə edən müxanizmlər, cihazlar, gündəlik tələbat malları hazırlanır. Kompyuter erası bu istiqamətdə daha sürətli irəliləyişi təmin edir. Bizim hələ ki, əldə etdiyimiz həmin həssas dalğalar, sahələr və s. həmin sirli aləmdəki nisbətən kobud varlıqlardır. Həmin varlıqların arxasındakı sonsuz aləmləri göz qabağıa gətirməklə, hansı bir aləmin içində yaşadığımızı təsəvvür etmək çətin deyildir. İnsan hələ bu aləmin ona, onunsa bu aləm vasitəsi ilə hadisələrə nə dərəcədə təsir edə bilməsi barədə lazımi bilgilərə malik deyildir. Bu bilgilərsizsə insanın mahiyyətini kifayət qədər dərk etmək mümkün deyil.

Ə.Qəşəmoğlu qeyd edir ki, müasir elmin də əsaslandırdığı kimi, hər bir insan yalnız bizim gördüyümüzdən ibarət deyil. Bu sahədəki fikirləri davam etdirərək, aşağıdakıları demək olar. Hər bir insanın xarici görünüşü, fəaliyyəti böyük bir sirli aləmin real həyatdakı əksi, görüntüsüdür. Hər bir insan mahiyyəti etibarilə göy üzünün informasiya daşıyıcısıdır. Hər kəsə obrazlı olaraq həm alıcı, həm də verici antenna kimi də baxa bilərik. Doğrudur, bu "antennalar" müxtəlif gücdədir. Kimi kosmosdan güclü enerji, informasiya qəbul etdiyi halda, digərlərinin bu əlaqəsi olduqca zəifdir. Bu barədə L.Qumilyovun etnogenezlə, passionar enerji ilə bağlı fikirləri olduqca diqqəti çəkəndir.

İnsanın mahiyyəti barədə danışılan zaman ən əvvəl Allah barədə müəyyən bir təsəvvür olmalıdır. Dünyanın bir çox filosoflarının, müdrik insanlarının Allah barədə konkret mülahizələri var. Allah vardır və dünyanın fövqündədir. Allah dedikdə, yer üzündə, kainatda, bütün dünyada hər bir mövcud olanın fəaliyyətinə və sükunətinə rəvac verən, dərk olunmaz bir qüdrət, qüvvə nəzərdə tutulur. Sistem nəzəriyyəsi Allah barədə təsəvvürləri də dəqiqləşdirməyə imkan verir. Yaşadığımız dünya sosuz ölçülü bir sistemdir. Aydındır ki, hər bir sistemin fəaliyyətini tənzimləyən bir qüvvə var. Allah bu sonsuz ölçülü sistemin fəaliyyətini tənzimləyən, onun mövcudluğunu təmin edən qüvvədir. Bu qüvvənin hər bir miqyasda, miqdardakı təsiri İlahi qüvvə adlanır. Allahın varlığını duya bilməmək məhdud, dar düşüncə sahibi olmaqdan xəbər verir. Allahın bir qüvvə kimi yalnız təzahürlərini müşahidə etmək mümkündür: Allahın bir qüvvə kimi özünün dərk olunması insanın imkanları xaricindədir. Allahın yer üzündə, kainatda görünən ən mühüm əlaməti, harmoniya, ahəng qanunlarıdır. Özünüz düşünün, görün Allah nə qədər kamil, qüdrətli bir qüvvədir ki, onun təsiri bütün aləmdə bu qədər ahəng yaranmasına kömək edir. Onun əlamətlərində bu qədər ahəng nümayiş olunur. Bir çoxları sonsuzluq anlayışı qorxuda, qane etməyə bilər. Fikrimcə, sonsuzluq - insan idrakının hüdudlarından sonrakı aləmdir. İnsan idrakı haraya qədər davam edirsə, orada özünün icad etdiyi müxtəlif cihazların köməyi ilə müəyyən ölçmələr apara bilər. Amma edə bir hüdud başlayır ki, ondan o tərəfə insan idrakı davam edə bilmir. İnsan həmin aləmi sonsuzluq adlandırır. Belələri adətən sonsuzluq anlayışı ilə qeyri-müəyyənlik anlayışını qarışıq salırlar.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 28 aprel.- S.15.