Çoxpartiyalılıq sistemi və insan hüquq və azadlıqları

Politoloqlar dünyada mövcud olan partiyaların ümumi və fərqli cəhətlərini təhlil etmək əsasında onları tiplərə ayırmağa çalışırlar. Partiyaların ilk təsnifatını XVIII əsrin ortalarında ingilis filosofu D.Yum vermişdir. Onun fikrincə, ümumi mənafe zəminində "mənafe partiyaları", bu və ya başqa liderə bağlılığına görə "affekt partiyaları" və ümumi prinsiplər əsasında yaranan "prinsip partiyaları" bir-birindən fərqləndirilməlidir.

"Politologiya" kitabında göstərilir ki, müasir politologiyada partiyaların klassik təsnifatı Dyuverje tərəfindən onun "Siyasi partiyalar" adlı əsərində verilmişdir. Onun işləyib hazırladığı binar təsnifata kadr və kütləvi partiyalar daxil idi. Onun fikrincə, kadr partiyaları "aşağıdakılarda"kı elektoral komitələrin və "yuxarılarda"kı parlament qruplarının təkamülünün məhsuludur (onun inamına görə, bu proses XIX əsrin ortalarından başlanmışdır). Deməli, bunlar notabl (cəmiyyətdəki vəziyyəti onlara siyasi həyatda nüfuzu təmin edən adamların) partiyalarıdır. Kadr partiyaların əksi olaraq, kütləvi partiyalar, Dyuverjenin təsnifatına görə, ikinci nəsil qurumlarıdır, onlar ümumi seçki hüququnun məhsuludurlar.

Dyuverje bu iki partiya növünü, həmçinin onların daxili strukturuna, o cümlədən vətəndaşı partiyaya bağlayan əlaqələrin tipinə görə də fərqləndirir. O, burada üç əsas konsentrik dairə görür: partiyanı özü üçün həyatın mənası, kilsə kimi bir şey hesab edən fəallar dairəsi; üzvlük haqqı verən və qeydiyyat vərəqləri olan, partiyanı özü üçün təşkilat hesab edən partiya üzvləri dairəsi; tək-tək hallarda mitinqlərdə iştirak etməklə və partiyanın namizədlərinə səs verməklə kifayətlənən təəssübkeşlər və seçicilər dairəsi. Əgər bir tərəfdən partiya üzvləri və onun seçiciləri, digər tərəfdən isə fəallarla partiya üzvləri arasındakı riyazi nisbəti nəzərdən keçirsək, onda seçicilərin sayına münasibətdə partiya üzvlərinin və aydındır ki, fəalların partiya üzvlərinə münasibətdə nisbəti nə qədər çox olsa, partiya bir o qədər kütləvi şəkil alır və əksinə, partiyaya səs verənlərlə müqayisədə partiya üzvlərinin sayı nə qədər az olursa, partiya bir o qədər kadr partiyası xarakteri alır.

Sonradan Dyuverje öz təsnifatını bir qədər təshih edərək, daha bir partiya tipini ora əlavə etdi. Bu, orijinal struktura malik olan "bilvasitə" partiyalardır. (Britaniya leyborist partiyası belə bir partiyadır. Belə ki, müvafiq həmkarlar ittifaqının üzvü olan şəxs, əgər etiraz etmirsə, onda avtomatik olaraq həmin partiyanın üzvü olur).

Daha sonra Dyuverje partiyaları başqa əlamətinə görə də təsnif etməyi tövsiyə etdi. Onun fikrincə, güclü və zəif struktura malik partiyaları bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. O yazır ki, məsələn, Britaniya Mühafizəkarlar Partiyası kadr partiyası, Leyboristlər isə "bilavasitə" partiyadır. Lakin hər iki partiyanın daxili intizamına əsasən onun parlamentdəki deputatları həmin partiyanın deputat qrupunun direktivlərinə tabe olmalıdırlar. Deməli, bu partiyalar güclü struktura malik olan partiyalardır və ya əksinə: ABŞ-da Demokratlar və Respublikaçılar Partiyasının deputat üzvləri Konqresdə demək olar ki, tam səsvermə azadlığına malikdirlər. Bu mənada, onlar zəif struktura malik partiyalardır (Burasını da qeyd etməliyik ki, ciddi daxili intizamın olmaması, hətta prezident Konqresdə əksəriyyətə malik olmadığı hallarda da rejimin normal fəaliyyət göstərməsini təmin edir).

Bir sıra nüfuzlu politoloqlar (La Palombara və b.) hələ 60-cı illərdə Dyuverjenin öz binar təsnifatına etdiyi əlavələrlə razılaşmayaraq, belə hesab edirdilər ki, XX əsrin sonlarında kadr partiyalarını arxaik, kütləvi partiyaları isə mütərəqqi modelə aid etmək olmaz.

"Politologiya" kitabında qeyd edildiyi kimi, əksər müasir partiyalar kütləvi partiya deyildirlər (hərçənd ki, seçkilər zamanı kifayət qədər səs toplayırlar), onların həm üzvlərinin, həm də fəallarının sayı azdır. Bunu nəzərə alaraq, La Palombara və Vayner (ABŞ) üçüncü partiya tipini ayırdılar və onu "hamını əhatə edən partiya" adlandırdılar. Bu, ideologiyasızlaşdırılmış proqramın köməyi ilə müxtəlif sosial və peşə mənsubiyyəti, yaxud etnik mənşəyi olan daha çox seçicini səfərbər etməyə can atan "beynəlsinfi partiyalardır" (Fransa Demokratiyası Uğrunda İttifaq, italyan demoxristianları). Belə partiyaları "seçici partiyaları" da adlandırırlar. Buradan çıxış edən fransız J.Şarlo amerikalı C.Sartori ilə birlikdə partiyaların öz təsnifatını təklif edir: notabl (kadr) partiyaları; kütləvi partiyalar; seçici partiyaları.

S.Koen isə tamamilə başqa ölçülərdən çıxış edərək, partiyaların öz təsnifatını irəli sürür: 1. Siyasi avanqard olan partiya; 2. Seçki kampaniyasında iştirak etmək üçün yaradılan partiya; 3. "Parlament" partiyası; 4. "icma-partiya" (yaxud "klub-partiya"). Ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, siyasi partiyaların təsnifatını verməyə çalışan müəlliflərin sayını daha da artırmaq olar. Bunu nəzərə alaraq, ayrı-ayrı müəlliflərin fikirlərini ümumiləşdirmək əsasında siyasi partiyaların təsnifatını aşağıdakı əlamətlərə görə təqdim edirik:

1. Sinfi əlamətə görə: sinfi, siniflərarası partiyalar, sosial qrupların partiyaları.

2. Təşkilati strukturuna görə: kadr partiyaları və kütləvi partiyalar. Bu əlamətə görə, bəzən "sərbəst üzvlüyü olan partiyaları" da ayırırlar. Burada bu və ya başqa partiya mənsubiyyəti seçkilər zamanı onun namizədinə səslərin verilməsinə əsasən müəyyən olunur. Buna əsasən Qərbdə açıq və qapalı partiyaları bir-birindən fərqləndirirlər. Bundan əlavə, burada təşkilati quruluşuna görə mərkəzləşdirilmiş (vahid rəhbər mərkəzi, proqramı, partiya intizamı olan) mərkəzləşdirilməmiş partiyaları ayırırlar.

3. Siyasi sistemdəki yerinə görə: leqal və qeyri-leqal partiyalar.

4. İdeoloji əlamətinə görə: inqilabçı, islahatçı, mühafizəkar, irticaçı partiyalar.

Deyilənlərdən əlavə, partiya rəhbərliyi təsisatına görə aşağıdakı partiyaları ayırmaq olar: 1. Kollektiv rəhbərliyi olan; 2. Lider başda olmaqla kollektiv rəhbərliyi olan; 4. Harizmalı rəhbəri olan partiyalar.

Yaxın keçmişimizin təcrübəsini əsas götürmüş olsaq, onda Qərb alimlərinin daha bir təsnifatı ilə də tanış olmaq pis olmazdı. Qərbdə bəzi alimlər demokratik və totalitar partiyaları fərqləndirməyi təklif edirlər. Bu zaman aşağıdakı üç əlamət əsas kimi götürülür:

1. Partiyadaxili həyat. Partiya üzvlüyünü rəsmiləşdirən, ciddi intizamı olan, heç bir fraksiyası olmayan, fikir ayrılığına, azlıq və çoxluq bölgüsünə yol verməyən, öz fəaliyyətində ideoloji amilə böyük əhəmiyyət verən partiyalar bu halda totalitar partiya hesab olunur.

2. Partiyanın cəmiyyətə münasibəti. Totalitar partiyalar, bir qayda olaraq, siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə dövründə mövcud quruluşdan narazı olanların hamısını birləşdirir, hakimiyyəti ələ alandan sonra isə başqa partiyaları siyasi səhnədən götürür, bütün sinifləri və qrupları öz məqsədlərinə tabe etməyə can atırlar.

3. Siyasi həyatın ayrı-ayrı ünsürlərinə partiyanın münasibəti, ilk növbədə dövlətin partiyaya tabe etdirilməsi.

"Politologiya" kitabında göstərilir ki, ictimai quruluşun xarakterindən, sosial-iqtisadi, mənəvi və ən başlıcası, siyasi inkişaf səviyyəsindən, demokratik ənənələrin möhkəmliyindən asılı olaraq, siyasi sistemdə fəaliyyət göstərən partiyalar bu və başqa partiya sistemini əmələ gətirirlər. Partiya sistemi cəmiyyətdə leqal fəaliyyyət göstərən, bir-biri ilə qarşılıqlı asılılıqda və təsirdə olan, hakimiyyəti ələ almağa, onu saxlamağa və həyata keçirməyə çalışan partiyaların birliyidir. Siyasi sistem daxilində partiya sazişləri və partiya koalisiyaları mövcud olur. Partiya sisteminə daxil olan partiyalar ümumi prinsipləri rəhbər tutur və onlara (hətta bəzən onları bəyənməsələr də) əməl edirlər. Bu və ya başqa partiya sistemi ona daxil olan partiyaların mübarizəsinin və əməkdaşlığının ümumi prinsiplərinə görə fərqlənir.

Politologiyada partiya sistemlərinin aşağıdakı dörd əsas tipi qeyd olunur:

1. Burjua-demokratik partiya sistemi;

2. Faşist partiya sistemi;

3. Avtoritar partiya sistemi;

4. Sosialist partiya sistemi.

Qeyd olunan partiya sistemlərinin hər birinin özünün səciyyəvi cəhətləri vardır. Belə ki, məsələn, burjua-demokratik partiya sisteminin əlamətləri aşağıdakılardır; cəmiyyətdə hakimiyyət uğrunda daim leqal mübarizə aparılır; hakimiyyətin mənbəyi ümumxalq seçkiləridir; hakimiyyət parlament əksəriyyəti olan partiya, yaxud partiyalar qrupu tərəfindən həyata keçirilir; leqal müxalifət mövcuddur; sistemin bütün partiyaları arasında elementar qaydalara əməl edilməsi barəsində razılıq əldə edilir.

Qərbin demokratik partiya sistemləri çərçivəsində ikipartiyalı, çoxpartayalı və "iki yarım partiya" sistemlərini ayırmaq olar.

Politoloqlar müasir bipartizmin (ikipartiyalı sistemin) spesifikliyini onun üç cəhətində görürlər: o, birbaşa ümumi seçkilərdə partiyaların birinin parlamentdə yerlərin əksəriyyətinə sahib olmasını avtomatik surətdə təmin edir, öz növbəsində, parlament çoxluğu bütün legislatura müddətində hökumətə fəaliyyət göstərmək imkanı verir, nazirlər kabinetinin sabitliyini təmin edir və dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirir. O, seçicilərin təmsilçiliyini daha tam təmin edir, habelə dövlət başçısı seçmək üçün keçirilən paralel seçkilərə xərclənən vəsaitə qənaət etməyə imkan verir.

Bipartizm ABŞ, İngiltərə, Avstraliya və s. ölkələrə xas olan sistemdir. Bu sistemdə, adətən homogen partiyalar bir-biri ilə bəhsləşirlər.

"Politologiya" kitabında göstərilir ki, çoxpartiyalı (plyuralist) sistemdə neçə partiyanın iştirak etməməsindən asılı olmayaraq, artıq üçüncü partiyanın olması həmin partiyaların hər hansı birinin parlamentdə mütləq əksəriyyətə nail olması və onu uzun müddət öz əlində saxlamasına imkan vermir. Burada hökumət partiyaları adlanan partiyalar, hətta elektoratın xeyli hissəsi üçün məqbul olan proqrama malik olmuş olsalar da, yenə də müstəqil idarə edə bilmir və hökumət koalisiyasında iştirak etməli olurlar. Bu sistemdə elə partiyalar olur ki, onlar heç də hakimiyyəti ələ almağa can atmır və müxalifətdə qalmağa üstünlük verir (bipartizm şəraitində bu cür müxalifətdə qalan partiya dərhal marginallaşır. Çoxpartiyalı sistemdə isə bu, çox səmərəli üsul hesab olunur).

Çoxpartiyalı sistemdə, adətən heterogen partiyalar bəhsləşirlər. Nəhayət, "iki yarım partiya" sistemi, adətən bipartizmlə çoxpartiyalılıq arasında keçid variantı kimi çıxış edir. Onun yalnız özünəməxsus bir xususiyyəti vardır: burada əgər iki əsas partiya ilə yanaşı, üçüncü bir partiya da ortaya çıxırsa, onda o, həmin partiyalardan birinin qələbəsini və deməli, həm də hökumət koalisiyasının konturlarını müəyyən edir.

Qərbdə deputat yerlərinin bölüşdürülməsi göstəricisinə əsasən burjua-demokratik partiya sistemlərinin daha bir təsnifatını verirlər. Bura daxildir: majoritar (parlamentdə mütləq əksəriyyətə malik olub, hökumət təşkil etmək hüququ olan) partiyanın hakim olduğu partiya sistemi; deputat yerlərinin nisbi əksəriyyətinə malik olan əsas partiyanın iştirak etdiyi partiya sistemi; nəhayət, minoritar partiyaların koalisiyasına arxalanan partiya sistemi.

Vahid ÖMƏROV fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 17 dekabr.- S.15.