Hüquqi dövlət və qadın şəxsiyyəti

Azərbaycanın öz dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ölkənin gələcək inkişaf yollarını seçmək, iqtisadiyyat, siyasət və mədəniyyət sahəsində üstün istiqamətləri müəyyənləşdirmək imkanı vermişdir. Bu gün respublikamız müstəqil dövlət quruculuğu yolunda özünün kövrək addımlarını atmaqdadır. Dövlət müstəqilliyimizin qazanılması ölkənin ictimai-siyasi və mədəni həyatında fəallıq göstərən Azərbaycan qadınlarının da qarşısında yeni üfüqlər açmışdır. Zəminə Əsgərova yazır ki, qadın şəxsiyyətinin ahəngdar inkişafı, onun ictimai rolunun yüksəldilməsi demokratik cəmiyyət qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biridir. Çünki hər bir cəmiyyətin inkişafin əsrlər boyu qadın şəxsiyyətinin kamilliyinə söykənib.Hal-hazırda qadının sosial vəziyyətinin dəyişməsi özünü cəmiyyətin bütün fəaliyyət sahələrində büruzə verir. Yeni iqtisadi münasibətlərə keçidlə əlaqədə qadının sosial statusu da dəyişmiş və o, əvvəllər rastlaşmadığı bir sıra sosial çətinliklərlə rastlaşmalı olmuşdur.

Qadınların ailədə, cəmiyyətdə rolunun gücləndirilməsi, onların həyat tərzinin yaxşılaşdırılması və sosial problemlərin həlli tərəqqinin zəminidir. Şəxsiyyətin zənginliyi, ilk növbədə, onun ictimai əlaqələrinin genişliyi, cəmiyyətin müxtəlif fəaliyyət sahələrindəki fəal, yaradıcı iştirakı ilə müəyyən edilir. Elə buna görə də qadının cəmiyyətlə əlaqələrinin xarakterini əks etdirən sosial rolları (ailə-məişət professional, ictimai-siyasi) qadın şəxsiyyətinin formalaşmasının mühüm göstəriciləri kimi çıxış edir.

Qadını sosial fəaliyyətin subyekti kimi nəzərdən keçirərkən onun təhsilini, mədəni peşə hazırlığını və tərbiyəsini hökmən nəzərə almaq lazımdır. Şəxsiyyətin strukturu çox rola malik olduğundan qadim şəxsiyyətini formalaşdırılması prosesi, onun cəmiyyətin bütün sahələrində yaradıcı iştirakını nəzərdə tutur.

Bu gün bəşəriyyət özünün ən keşməkeşli və ən maraqlı dövrlərindən birinı yaşamaqdadır. Bu, ilk növbədə, dünyanın siyasi xəritəsində baş vermiş dəyişikliklər yeni müstəqil demokratik dövlətlərin yaranması ilə əlaqədardır. Müstəqil Azərbaycan Respublikası bu ölkələr içərisində layiqli yerlərdən birini tutmaqla dövlətçilik tariximizin ən parlaq səhifələrindən birini yaşamaqdadır. Bu tarixi səhifələrin yazılmasında Azərbaycan qadınlarının rolu əvəzsizdir. Əsrlər boyu əzab vo işgəncələrə, hüquqsuzluqlara məruz qalmış Azərbaycan qadınları vətənə sədaqətləri, mərdlikləri və azadlıq arzuları ilə tariximizin inkişafının bütün mərhələlərində mühüm rol oynamışdır.

Hələ eramızdan 800 il əvvəl sərkərdə qadın Tomris Azərbaycana hücum etmiş işğalçıları məğlub etmiş, Nizami Gəncəvinin müasiri olan Məhsəti xanım dövrünün ictimai-siyasi fikirlərini ifadə etmiş, XVIII əsrdə Azərbaycan xanlıqlarının birləşdirilməsində Qubalı Fətəli xanın xanımı Tuti Bikə ərinin fəaliyyətində misilsiz rol oynamış, məşhur Zəncam üsyanının başçılarından biri olan Rüstəm yadellilərə qarşı amansız müharibə aparmış, XIX əsrin gözəl sənətkarlarından biri olan Xurşidbanu Natəvan isə dövrünün məşhur ictimai-siyasi xadimlərindən biri olmuşdur.

Azərbaycan tarixinin elə bir dövrü olmayıb ki, Azərbaycan qadını öz zəkası, hünəri və qeyrəti ilə həmin dövrün rəmzi kimi parlayıb bu günə işıq saçmasın. Zövhər xanım Qacar, Həmidə xanım Cavanşir, Nigar xanım Şıxlinski, Məsmə xanım Talışınski, Xədicə xanım Əlibəyova, Səltənət xanım Əhmədova, Zərifə xanım Məlikova, Rübabə xanım Qasımova və başqaları qadın hüquqları uğrunda mübarizələrin ön sıralarında getmişlər. Beləliklə, bəşəriyyətin mütərəqqi inkişafı qadın azadlığı, onun real bərabərhüquqluluğunun təmin edilməsi ilə bağlıdır.

Adilə Abassova yazır: " Biz müstəqil ölkə olaraq çox gəncik. Lakin Azərbaycanın dövlətçilik ənənələri çox qədimdir. Dövlət quruculuğu baxımından 20 il uzun bir dövr təşkil etməsə də, bu illərdə ölkəmiz demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu yolunda misilsiz uğurlara nail olmuş, dünyanın nüfuzlu dövlətlərindən birinə və bölgədə böyük nüfuz sahibinə çevrilmişdir.

Müstəqilliyin ilk illərində ölkədə baş verən daxili proseslər, siyasi sabitsizlik, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi respublikanın müstəqilliyi üçün ciddi təhlükə yaratmış, bir dövlət kimi yaşamasını sual altına almışdı. Yalnız 1993-cü ilin iyun ayında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin xalqın tələb və təkidi ilə siyasi hakimiyyətə gəlişindən sonra daxili münaqişələr, müstəqilliyimizi təhlükə altına alan separat meyillər aradan qaldırıldı, irimiqyaslı dövlət quruculuğu prosesinə başlanıldı."

Heydər Əliyev Milli Məclisin 15 iyun 1993-cü il tarixli iclasında Azərbaycan parlamentinə sədr seçilərkən xalq qarşısında bəyan etdi: "Azərbaycan xalqının tarixi nailiyyəti olan Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini qorumağı, möhkəmləndirməyə, inkişaf etdirməyi özüm üçün ən əsas vəzifələrdən biri hesab edirəm... Heç kəsin şübhəsi olmasın ki, ömrünün bundan sonrakı hissəsini harada olursa-olsun, yalnız və yalnız Azərbaycan Respııblikasının miistəqil dövlət kimi inkişaf etdirilməsinə həsr edəcəyəm..."

Sevindirici haldır ki, Ulu Öndərin bu ideyaları Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla həyata keçirilir. 1994-cü il 20 sentyabrda Ulu Öndərin təşəbbüsü və iradəsilə imzalanan və sonradan tarixə "Əsrin müqaviləsi" adı ilə həkk olunan beynəlxalq neft müqavilələri müstəqilliyimizin, ölkəmizin iqtisadi inkişafının qarantı oldu. Azərbaycanın neft strategiyasının reallaşması sonrakı illərdə ölkəmizə milyardlarla maliyyə vəsaitlərinin daxil olmasına zəmin yaratdı və bu gün də həmin vəsaitlər daxil olmaqdadır.

Ulu Öndərin rəhbərliyi ilə yaradılan və 1995-ci il noyabrın 15-də referendumla qəbul edilən müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ictimai-siyasi həyatın bütün sahələrində dövlət quruculuğu və qanunvericiliyin, formalaşdırılması üçün mühüm hüquqi baza təşkil edir. Bu çıxışda ailə, qadın və uşaq məsələlərinin milli qanunvericilikdə tənzimlənməsi məsələlərini diqqətinizə çatdırmaq istərdim. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev qadına, xüsusilə, Azərbaycan qadınına daim yüksək qiymət vermiş, onun cəmiyyətdə olan şərəfli yerini qeyd etmişdir. Heydər Əliyev deyirdi: "Qadınsız nə bu gün var, qadınsız nə həyat var, qadınsız gələcək də ola bilməz", "Qadın Azərbaycan cəmiyyətinin ən şöhrətli, ən hörmətli üzvüdür."

1997-ci il yanvarın 1-nə olan məlumata görə Azərbaycan Respublikasında qadınların sayı 3 milyon 863 min nəfərdir. Bunlardan 650 min nəfərdən çoxu iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində çalışır. Konkret olaraq 116 minə yaxın, kənd təsərrüfatında, 10 minə yaxın təhsil sistemində, 200 min nəfərdən çox mədəniyyət və incəsənət sahəsində, 37 minə yaxın, elm və elmi xidmət sahəsində, 13 minə yaxın kreditləşmə və dövlət sığortası sistemində, 4 mindən çox səyahət, bədən tərbiyəsi, sosial-müdafiə sahəsində isə 115 mindən çox qadın işləyir. Elmi-texniki işləri yerinə yetirən ali təhsilli mütəxəssis qadınların sayı 9 minə yaxındır ki, bunlardan 2300 nəfərdən çoxu elmlər namizədi, 160 nəfərdən çoxu elmlər doktorudur. Dövlət və təsərrüfat-idarəetmə orqanlarında, eləcə də, ictimai və koperativ təşkilatların idarəetmə orqanlarının aparatında 11 mindən çox qadın işləyir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra qadınların cəmiyyətdəki mövqeyi yeni xarakter almışdır. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası iqtisadiyyat və idarəetmənin müxtəlif sahələrində qadınların yüksək mövqe tutmaları üçün əsaslı hüquqi təminatlar verir. Öz ağıllı, zəkası, sağlam əqidəsi və yüksək səviyyəsi ilə fərqlənən qadınlarımız bərabərhüquqlu vətəndaş kimi dövlət orqanlarında təmsil olunurlar. Bu mənəvi haqqın hüquqi təminatı Konstitusiyamızda və Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu Beynəlxalq Konvensiyalarda öz əksini tapmışdır. Əmək sahəsində qoşulduğumuz 50-dən çox sazişdən 20-yə qədəri qadınların və yeniyetmələrin əmək və məşğulluq problemlərinə aiddir. Bunlardan "Analığın mühafizəsi haqqında" (1952), "Yeraltı işlərdə qadın əməyinin tətbiqi haqqında" (1935), "Əmək və məşğulluq sahəsində diskriminasiya haqqında" (1958) və s. göstərmək olar.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının hakimiyyət strukturlarında qadınların təmsil olunması dövlətimizin dünyəvi və demokratik xarakterini əks etdirir. Qadınların dövlət orqanlarında təmsil olunması əvvəlki dövrlərə nisbətən 1993-cü ildən başlayaraq geniş vüsət almışdır və bu sahədə ən böyük təşəbbüskar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevdir.

Elə buna görə də illərdir ki, qadının sosial vəziyyətini tədqiq edərkən aşağıdakı mülahizələrə də "inkişaf":

Birincisi, qadının professional fəaliyyətlə məşğulluğu onun göstəricisidir.

İkincisi, qadın tərəfindən ailədənkənar əmək fəaliyyətinin həyati tələbatının dərk olunması onun maddi və mənəvi tələbatlarının ödənilməsinə şərait yaradır.

Üçüncüsü, professional fəaliyyət qadını iqtisadi asılılıqdan azad etməklə bərabər, onun şəxsiyyətini formalaşdırır, ailədə və cəmiyyətdə müstəqilliyini təmin edir, azadlıq dərəcəsini yüksəldir, sosial əlaqələr sahəsini zənginləşdirir. Beləliklə, qadının ictimai fəaliyyət sahəsindəki iştirakının səmərəliliyinin artırılmasını təmin etmək, cəmiyyətin normal fəaliyyət göstərməsi, insan artımı üçün ailə sosial statusunu qaldırmaq, qadının şərəfli adına layiq olan sosial şərait yaratmaq cəmiyyət qarşısında duran ən ümdə vəzifəyə çevrilməlidir.

Qadının ictimai statusunun artırılması, onun mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi elə ölkənin mədəni yüksəlişi deməkdir. Con Mill Stüart "Azadlıq haqqında" məqaləsində yazırdı: "İnsan həyatının yalnız fərdin özünə aid hissəsi ilə başqa adamlara aid olan hissəsi arasında qoyduğumuz fərd, şübhəsiz, çoxlu əleyhdar doğuracaqdır. Bizə etiraz edə bilərlər ki, fərdin hərəkətləri heç bir halda onunla bir cəmiyyətdə yaşayan digər fərdlərə çox, yaxud az dərəcədə toxunmaya bilməz, fərd heç bir halda başqa adamlardan tamamilə kənarlaşa bilməz və əgər o özünə pislik edirsə, bu, heç olmasa, ona xüsusilə yaxın olan adamlara da çox, yaxud az dərəcədə ziyan verməyə bilməz. Nəhayət, əgər fərd öz qüsurları, yaxud düşüncəsiz hərəkətləri ilə digər adamlara birbaşa ziyan vurmursa da, hər halda, pis nümunəsi ilə ziyan yetirməmiş olmur, ona görə də o, başqalarını haqq yolundan sapdıra, yaxud aldada biləcək hərəkətlərdən çəkinməyə ədalətli olaraq məcbur edilə bilər... Onlar deyə bilərlər ki, burada söhbət şəxsiyyətin sıxışdırılmasından, yaxud hər hansı yeni, orijinal ideyanın sınaqdan çıxarılmasına mane olmaqdan deyil, çoxdan sınaqdan çıxarılmış və təcrübənin özü ilə rədd edilmiş şeylərin, təcrübə nəticəsində hər hansı fərd üçün şərəfli, yaxud yararlı olmadığı aşkar edilmiş şeylərin qarşısının alınmasından gedir."

Müasir dövrümüzdə isə qadın və kişi bərabərliyi məsələləri xüsusi məna yükünə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, müsəlman Şərqinin ilk demokratik respublikası olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti 1918-ci ildə Şərqdə ilk dəfə qadınlara səsvermə hüququ vermişdi. Qadın hüquqi məsələsinə toxunularkən, ilk növbədə onların kişilərlə bərabər bütün hüquq və azadlıqlara malik olması, qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması nəzərdə tutulur.

Konstitusiya cinsindən asılı olmayaraq ayrı-seçkiliyi tamamilə aradan götürür, kişi və qadının bərabər hüquqlara və azadlıqlara malik olduğunu təsbit edir. Konstitusiyanın 17-ci, 25-ci, 34-cü və s. maddələri qadın, uşaq, ailə məsələlərinin uğurlu həlli üçün demokratik, ədalətli və bərabər əsasları təmin etmişdir. Belə ki, 17-ci maddə ailəyə cəmiyyətin özəyi kimi yanaşaraq, onun dövlət himayəsində olduğunu, 34-cü maddə qadın və kişi hüquqlarının bərabərliyini təsbit edir.

Lakin qadın-kişi bərabərliyi heç də onların fiziki və mənəvi imkanlarının nəzərə alınmaması demək deyildir. Çünki qadının fizioloji xüsusiyyətləri, ev təsərrüfatı, ailə-uşaq qayğıları, digər spesifik cəhətləri, başqa sözlə, "zərif" cinsin nümayəndəsi olması bəzən onlara daha güzəştli və əlverişli şəraitin yaradılmasını tələb edir. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının əmək, ailə, mülki, cinayət və s. qanunvericiliyində belə şəraiti təmin edən normalar nəzərdə tutulmuşdur.

1999-cu ilin 28 dekabrında qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsində qadın-kişi bərabərliyi, qadınların şəxsi və əmlak hüquqlarının qorunması üçün təminatlar nəzərdə tutulmuşdur. Ailə Məcəlləsi müəyyən edir ki, Azərbaycanda ailə dövlətin himayəsindədir. Atalıq, analıq və uşaqlıq qanunla qorunur. Ailə Məcəlləsinin 29-cu maddəsi qadın və kişi bərabərliyinə uyğun olaraq ər və arvadın ailə münasibətlərində şəxsi və əmlak bərabərliyini təsbit edir. Analıq, atalıq, uşaqların tərbiyəsi və təhsili ər-arvadın hüquq bərabərliyi prinsipinə uyğun olaraq həll edilir. Ailə qanunvericiliyinin əsas vəzifələrindən biri də ana və uşaqların mənafeyinin hərtərəfli müdafiəsi və hər bir uşağın xoşbəxt həyatının təmin edilməsinə nail olmaqdan ibarətdir (maddə 3.04). Ailə qanunvericiliyi nikah müddətində qadının işləyib- işləməməsindən asılı olmayaraq ailənin gəlirlərinə birgə mülkiyyət hüququnu təsbit etməklə, qadının evdarlıq fəaliyyətinə böyük önəmi təmin etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, qadınların əməyinin mühafizəsinin tənzimlənməsi məsələlərinə Əmək Məcəlləsinin ayrıca bir fəsli - 37-ci fəsil həsr olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə əsasən ağır və ya xüsusilə ağır cinayət törətməyə görə qadınlara ömürlük azadlıqdan məhrumetmə cəzası təyin edilə bilməz, habelə onlar azadlıqdan məhrumetmə cəzasını daha yüngül rejimli cəzaçəkmə müəssisələrində çəkirlər. Həmin məcəlləyə əsasən qadının dövlət fəaliyyətində, ictimai və ya mədəni fəaliyyətdə iştirak etməsinə onun hüquq bərabərliyini mühüm dərəcədə pozmaqla mane olmağa (maddə 31), hamilə qadının və ya südəmər uşağı olan ananın əmək hüquqlarının pozulmasına görə cəza tətbiq edilir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 20 fevral.- S15.