Hüquqi dövlət, modrenləşmə və KİV

Hər şeydən əvvəl KİV cəmiyyətin tarixi inkişaf mərhələsində və müasir dövrdə ictimai həyatın siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni-mənəvi sahələrinin modernləşməsinə təsir edərək "dördüncü hakimiyyət" rolunu oynayır.

Sosial münasibətlər strukturunda KİV tipologiyası bütün postsovet məkanında senzuralı vahid partiya - dövlət mediasını müstəqillik və modernləşmə dövründə demokratik, müstəqil, iqtidaryönlü, müxalifətyönlü, dövlət və özəl, senzurasız KİV əvəz etdi. Medianın tipologiyasında kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyi baş verdi, dövri nəşrlərin mövzu-məzmun xarakteristikası genişləndi. KİV liberal-demokratik və milli-mənəvi dəyərlərin təbliğini gücləndirdi. İnformasiya sahəsində plüralizm reallaşdı.

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Bəhruz Quliyev yazır: "Yeniləşən KİV həm üfüqi, həm şaquli təsir gücünə malik olub aşağıdakılardan yuxarılaradək modernləşməni reallaşdırılır. Təbiiliyin, sosiallığın və mənəviliyin vəhdətindən ibarətdir.

Dövlətin modernləşmə siyasəti və ideoloji fəaliyyəti KİV vasitəsilə əhalidə vətənpərvərlik hissləri formalaşdırır, aparılan siyasi, iqtisadi, mədəni islahatların zəruriliyi və obyektivliyini xalq arasında təbliğ edir.

KİV dövlətin modernləşmə siyasətinə və ideoloji fəaliyyətinə ciddi təsir göstərir. Medianın cəmiyyətin əsas siyasi ünsürü olan dövlətlə qarşılıqlı təsiri Azərbaycanın müasir modernləşmə siyasətindən asılıdır.

Azərbaycan liberal-demokratik inkişaf yolu ilə gedir. Azərbaycançılıq ideologiyası hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesində həlledici amillərdən biridir. Bu mərhələdə KİV-in Azərbaycanda vəziyyəti unikaldır, azad, müstəqil və məsuliyyətlidir. Demokratik KİV-in fəaliyyətində azadlıqla məsuliyyət vəhdət təşkil edir. Jurnalist fəaliyyətində peşə etikası onun identikliyinin əsasını təşkil edir. KİV sosial məsuliyyət modelinə uyğun olaraq jurnalistin mənəvi və peşə vəzifələrini yerinə yetirməyə borcludur, massmedia obyektiv, qərəzsiz informasiya yaymaqla yanaşı, hökumət üzərində nəzarəti həyata keçirməlidir.

KİV məlumat verməli, əyləndirməli, lakin şəxsiyyətin hüquqlarının müdafiəsinə riayət etməlidir. İctimai mülkiyyəti hesab olunan informasiyalar mass -media tərəfindən ümumi maraqları naminə obyektiv, qərəzsiz xürafatdan azad şəkildə təqdim olunmalıdır. Hökumət KİV-in azadlığını, sərbəstliyini, demokratikliyini, müstəqilliyini təmin etməklə minimal dövlət müdaxiləsi şəraitində onun fəaliyyətini etik kodeks vasitəsilə tənzimləməlidir.

Özünəməxsus tarixi inkişaf mərhələlərinə malik KİV demokratiya, azadlıq, milli ideya, milli maraqlar və müstəqillik uğrunda mübarizə tarixilə paralel inkişaf etmiş müasir dövrdə modernləşmə siyasətinə öz töhfəsini bəxş edir".

F.ü.f.d. B.Quliyevin fikrincə, vahid ideologiyaya, totalitarizmə xidmət edən senzuralı partiya - sovet KİV-i öz yerini demokratik, müstəqil, iqtidaryönlü, müxalifətyönlü, dövlət və özəl, senzurasız KİV-ə verdi. Ənənəvi yazılı KİV-lə yanaşı, elektron, auidovizual, telekommunikasiya media növləri də meydana gəldi. Yeniləşən KİV idraki inikas, ideoloji, informasiya, şərhedici, qiymətləndirici, sosiallaşdırma, tənqid, nəzarət, səfərbərlik, ictimai rəy yaratma funksiyalarını yerinə yetirməklə bir tərəfdən, dövlət modernləşmə siyasətinin, gerçəkləşməsinə, digər tərəfdən kütləvi şüura təsir edərək mənəvi-əxlaqi, liberal-demokratik, milli və ümumbəşəri dəyərlərin formalaşmasına, milli həmrəylik və tolerantlıq mühitinin yaranmasına kömək edir.

KİV modellərinin bazar iqtisadiyyatına transformasiyası prosesi zamanı media iki ciddi problemlə: mətbuat azadlığı və sosial məsuliyyətsizliklə qarşılaşdı. KİV-in ideal sosial məsuliyyət modeli liberal-demokratik, milli-mənəvi dəyərlər formalaşdırmağı, cəmiyyət qarşısında vəzifələrin yerinə yetirilməsini tələb edir. Söz və mətbuat azadlığından sui-istifadə məsuliyyətsizliyə, qərəzkarlığa, qeyri-obyektivliyə, intriqaya, böhtana, yalana, qarayaxmaya səbəb olur. Bu isə, KİV-ə əxlaqi-mənəvi, inzibati-hüquqi cəhətdən nəzarət edilməsini zərurətə çevirir. Azadlığa anarxiya və özbaşınalıq kimi baxanlar ciddi hüquqi məsuliyyətə cəlb olunurlar.

F.ü.f.d. B.Quliyev göstərir ki, modernləşmə proseslərinə təsir etməklə kifayətlənməyən, özü də modernləşən, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının, rabitə-peykin, internetin nailiyyətlərinin tətbiq olunduğu milli sədləri aşan, ümumdünya hadisəsinə çevrilən media kütləvi və ictimai şüura təsir edən amil kimi çıxış edir. Bu zaman KİV-in ictimai şüura iki müxtəlif qütbdən təsiri özünü göstərir:

* KİV ictimai və kütləvi şüurda milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri formalaşdırır;

* KİV zərərli, dağıdıcı, mənfi təsir edərək parnoqrafiya, əxlaqsızlıq, qeyri-insani dəyərləri, zorakılığı, vəhşiliyi təbliğ etməklə əxlaqi, deqradasiya və deformasiyaya səbəb olur.

Bu problemlərin həlli üçün aşağıdakı çıxış yolları göstərilir:

* Cəmiyyətin qarşılaşdığı mənəvi-psixoloji problemləri aradan qaldırmaq üçün KİV-in özünə münasibətdə mənəvi, inzibati, hüquqi və qanunverici prinsipləri vəhdətdə tətbiq edilməli;

* KİV milli-mənəvi dəyərlərin keşiyində duran vasitəyə çevrilməli;

* dil, din, mədəniyyət, mənəviyyat, əxlaqi ideala dair elmi-nəzəri, elmi-publisist və elmi-kütləvi məqalələr çap etməklə, verilişlər təşkil etdirməklə gənc nəslə və insanlara yüksək mənəvi keyfiyyətlər aşılamalı;

* Yalan və mənəviyyatsızlıq təbliğ edən KİV-ə qarşı ciddi tədbirlər görmək üçün məqsədyönlü fəaliyyət göstərilməli;

* Ailə dəyərlərinə- məhəbət, sədaqət, dostluq, məsuliyət, çoxuşaqlılıq istəyi və dəyərlərə zərbə vuran əsərlərin KİV-də çap olunması qadağan edilməli, bunun üçün böyük məbləğdə maliyyə cərimələri və lazım gələrsə cinayət məsuliyyəti tətbiq olunmalı;

* Zorakılıq, ölüm, işgəncə, seksual xarakterli filmlərin, serialların, verilişlərin nümayiş etdirilmə vaxtının məhdudlaşdırılması, gecəyarı verilməsi.

* Alkoqollu içkilərin reklamının qadağan edilməsi.

* Teleradio verilişlərinin kommersiya tipli informasiya ilə yüklənməsinin qarşısının alınması, əxlaqi deqradasiya üçün şərait yaradan KİV rəhbərləri məsuliyyətə cəlb olunmalı;

* Efir məkanı və digər KİV uşaq və yeniyetmələrin vətənpərvərlik, elmə, təhsilə maraq, milli-mənəvi dəyərlərə hörmət ruhunda tərbiyəsinə, onların intellektinə və əxlaqına təsir edən verilişlər, yazılar hazırlaması nəzərdə tutulmalıdır.

Azərbaycanda medianın yaranması XIX əsrdə baş vermiş, ilk qəzetlər əsasən maarifləndirmə funksiyasını yerinə yetirmişdir.

Mühacirət mətbuatı, əsasən, Türkiyədə və Avropada fəaliyyət göstərən Şimali və Cənubi Azərbaycandan olan mühacir təşkilatların və ziyalıların köməyilə fəaliyyət göstərən, xaricdə Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya yaymış, azadlıq, müstəqillik ideyalarını yaymış və antisovet təbliğatı ilə məşğul olmuşdur.

Cənubi Azərbaycanda XIX əsrdən müasir dövrədək fəaliyyət göstərən sayca az KİV-ləri ciddi fars millətçiliyi və senzura şəraitində milli ideyaları yaymaqla məşğul olmuşdur.

XX əsrin sonlarında ikinci dəfə müstəqillik əldə edən Azərbaycan Respublikasında partiya, sovet mətbuatı müstəqil, demokratik KİV-lə əvəz olundu. Uğurlu dövlət siyasəti sayəsində KİV-in fəaliyyəti qanunlarla tənzimləndi.

F.ü.f.d. B.Quliyev daha sonra yazır: "KİV sahəsində uğurlar əldə edildi:

* Azərbaycan KİV-lərinin ümumdünya demokratikləşmə və informasiya məkanına inteqrasiya olundu;

* Müstəqil, demokratik, dövlət, özəl, iqtidar və müxalifət mətbuatı meydana gəldi;

* İnformasiya-kommunikası texnologiyası, internet vasitəsilə milli mediada inqilabi çevriliş-modernləşmə baş verdi.

* Yeniləşən KİV Azərbaycanda modernləşmə siyasətinə, ictimai şüura güclü təsir edərək milli-mənəvi dəyərləri, dövlətçilik şüuru və ənənələrini azərbaycançılıq və güclü Azərbaycan ideyalarını təbliğ etdi.

* Totalitar - sovet məkanında uzun müddət dar çərçivədə fəaliyyət göstərməyə məcbur olan Azərbaycan mediası ölkəmizin demokratik imicinə, dövlət, cəmiyyət, xalq qarşısında məsuliyyətinə, texniki təchizatına, tipoloji politrasına görə, məqsədyönlü dövlət qayğısı sayəsində dünya standartları səviyyəsinə yüksəldi, Qərblə müqayisə ediləcək KİV nüfuzu qazandı.

Bununla yanaşı, Azərbaycanda bəzi KİV-lər problemlərlə qarşılaşdı. Bunlar aşağıdakılardır:

* Azadlıqdan sui-istifadə, məsuliyyətsiz fəaliyyət;

* Qərəzli, yalan, qeyri-obyektiv, milli mentalitetə zidd informasiyaların yayılması;

* Reket tipli KİV-lərin yaranması;

* Bəzi KİV-in, xüsusilə müxalifət mətbuatının, dağıdıcı, anti-Azərbaycan fəaliyyəti.

Beləliklə, Azərbaycanda KİV-in yenidən qurulması, modernləşməsi Qərblə oxşar cəhətlərilə yanaşı, milli, spesifik xüsusiyyətlərlə də fərqləndi. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial məsuliyyətli, mənəvi və hüquqi cəhətdən nəzarət olunan, vətəndaş cəmiyyətinin təsisatı kimi dövlətçilik mövqeyində duran, inkişaf etmiş mass-media, sosial media təşəkkül tapdı. Avtonom, müstəqil və nüfuzlu media oxucu və tamaşaçı auditoriyasının milli-mənəvi və siyasi-mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində, milli informasiya və dövlət təhlükəsizliyinin qorunmasında media əsas rol oynayır".

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru B.Quliyev nəzəri-praktiki tövsiyələr irəli sürərək yazır:

- KİV-in özünün sosial-tarixi xarakter daşıması;

- Cəmiyyətin müasir modernləşmə şəraitində müxtəlif mass-medianın gücündən daha artıq istifadə etmək, ölkəni obyektiv, qərəzsiz infomrasiyanı təmin etmək üçün onun modernləşməsini təmin etmək, yeni, müasir modellərini yaratmaq, medianın cəmiyyətin tolerantlığında, demokratikləşməsində rolunun artırılması imkanlarının proqnozlaşdırılması;

- Müasir Azərbaycanın siyasi, iqtisadi, mədəni-mənəvi modernləşməsi, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun formalaşması və inkişafı üçün dövlətin strateji siyasətində KİV-lə qarşılıqlı əlaqənin daha da gücləndirilməsi zərurətinin dərk edilməsi;

- Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesində qarşıya çıxan çətinliklərin və problemlərin aradan qaldırılmasında, cəmiyyətin bütün sahələrinin modernləşməsində və daha da inkişaf etdirilməsində KİV-in mənəvi-fenomenoloji qüdrətindən səmərəli istifadə edilməsi;

- KİV-in cəmiyyətdə, insanlarda düzgün, obyektiv münasibət yaratmaq, ictimai rəyi istiqamətləndirmək, formalaşdırmaq imkanlarından, modernləşmə prosesində onun hər cür inhisardan azad olunmasının təmin edilməsi, cəmiyyətdə müxtəlif dini, etnik, sosial qüvvələr arasında konsensus yaratmaq, vətəndaş sülhünün, milli həmrəyliyin yaranmasında ictimai, fərdi şüur və davranışa təsir imkanlarından istifadə edilməsi ən ciddi məsələlərdir.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 20 iyun.- S.15.