Hüquqi dövlətdə jurnalistin etik normaları

Müasir dövrdə jurnalistikada etik normalar mövcuddur. Bu, birinci növbədə həmin kütləvi informasiya vasitəsinin xarakteri, vəzifəsi və nüfuz dairəsi ilə bağlıdır. KİV-də hər hansı bir çıxış auditoriya tərəfindən çox həssaslıqla qarşılanır. Jurnalist faktları, hadisələri dərindən öyrənməli və qüsura yol verməməlidir. Jurnalist xüsusən öz ifadə və bənzətmələrində ehtiyatlı olmalıdır. Belə ki, şəxsiyyətin nüfuzuna toxunmaq nəinki cəmiyyətdə, ümumiyyətlə jurnalistikada belə qəbul olunmur. Jurnalist tənqid və təhqir arasında açıq fərqi müəyyənləşdirməli, bu fərqləri görməlidir.

Jurnalistin peşə əxlaqı ilə onun peşə borcu bir-birinə çox yaxındır. Peşə əxlaqı kontekstində borc mühüm keyfiyyət kimi qəbul edilir. Borc jurnalistin cəmiyyət qarşısında - oxucu, dinləyici, tamaşaçı qarşısında düzgün, obyektiv informasiyaya görə məsuliyyətini tənzimləyir.

Peşə etikası tarixən yazılmamış "qanunlar" şəklində ortaya çıxır. İnsan hər hansı fəaliyyət sahəsində vicdanın səsinə, ədalətə, cəmiyyətdə müsbət qəbul olunan qaydalara söykənməklə iki başlıca məqsəd izləmişdir: 1. Peşənin, eləcə də bu peşənin ifaçısının lazımlılıq, yararlılıq səviyyəsini qaldırmaq; 2. Cəmiyyət, insan qarşısında məsuliyyətini dərk etmək. Jurnalistika ictimai bir institut olaraq insanlara, cəmiyyətə xidmət göstərdiyinə, insanla ilişgili olduğuna görə hər gün müxtəlif problemlərlə üzləşə bilər. Bu problemlərdən biri etik prinsiplərdir.

Professional etika özündə yeni mənəvi dəyərlərin axtarışını, auditoriya və ya geniş mənada, cəmiyyətlə jurnalistin münasibətlərində etik çərçivəni müəyyənləşdirir. Jurnalistika sahəsindəki özünütənzimləmə mexanizmləri (jurnalist təşkilatları, mətbuat şuraları) Qərb ölkələrində jurnalistlərin mənəvi məsuliyyətini nəzərdə tutan sadə və dəqiq peşə etikası kodeksləri əsasında işləyir. Məhz bu cəhət jurnalistikanı digər peşələrdən fərqləndirir. Jurnalist cəmiyyət və fərdlərlə birbaşa təmasda olan şəxs kimi etik prinsiplərə hörmət etməlidir. Vüqar Əliyev yazır ki, həmin prinsipləri ümumi formada müəyyənləşdirməyə çalışaq: 1) Həqiqət; 2) Obyektivlik; 3) Vicdanlılıq, 4) Təmizlik və müstəqillik; 5) Şəxsi həyata ehtiram və müdaxilənin yolverilməzliyi; 6) Ümumbəşəri dəyərlərə ehtiram; 7) Zorakılığın, pornoqrafiya və əxlaqsızlığın təbliğinin yolverilməzliyi; 8) Peşə həmrəyliyi; 9) Müəlliflik hüququna hörmət; 101 Təhqirin yolverilməzliyi; 11) Cavab və təkzib vermək hüququ; 12) Professional sirrin qorunması; 13) Günahsızlıq prizumpsiyası; 14) Şəxsi reklamın yolverilməzliyi Konstitusiyanı və Hüquqlar haqqında Bəyannaməni yazanlar elə düşünürdülər ki, kommunikatorların çoxluğu həqiqətin üzdə qalmasına təminat verəcək. Etika "hüquq" anlamını üzə çıxarmağa çalışır. Əgər qanun çoxlu sayda şərhlərin yaranmasına səbəb olursa, etik davranışın verdiyi anlam daha fərqlidir. Həqiqətən də etikanın nəyi əhatə etdiyini müəyyənləşdirmək sadə tapşırıq olmaya bilər. Jurnalistika məsələləri üzrə nüfuzlu şərhçi John C.Merrill etikanı daha çox davranış haqqında elm adlandıraraq, bu davranışa təyinetmə, könüllü davranış kimi baxır. Merrill və Ralph D. Barney "Etika və mətbuat" əsərində qeyd edirdilər ki, "jurnalistika etikası... əsas qaydalar, qanunlar və heç kimə və heç nəyə üstünlük vermədən, çəkinmədən, ədalətə fəal, məsuliyyətli yanaşma yolunu tutur. Qəzet əks tərəfin fikrini də ifadə etməyi öz boynuna götürür. Ünvanına irad tutulmuş hər kəs bu iradlara "Washington Post"un səhifəsində cavab vermək hüququna malikdir.

Mehriban Ələkbərova yazır ki, qəzetin prinsiplərinə görə, reportyor və redaktorlar hər bir tapşırığa vicdanla, qərəzsiz və səmimi yanaşmalıdırlar. Qəzetin səhifələrində toxunulmuş, bu və ya digər şəkildə günahlandırılmış şəxslərə cavab hüququ verilməlidir. Öz nöqteyi-nəzərini sırımağa çalışan şəxslərin davranış motivləri tədqiq edilməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu motivlər xeyirxah, bədxah və ya qeyri-müəyyən ola bilər.

Hüquqi dövlətdə qəzetlərin üzərinə aşağıdakı vəzifələr qoyulur:

- səssiz çoxluğu dinləmək;

- təkəbbürlüyün istənilən təzahürlərindən qaçmaq;

- ictimaiyyətə münasibətdə nəzakətli və vicdanlı olmaq. Qəzet bütün hallarda maraqların toqquşmasından və hətta belə toqquşmaların görüntüsündən qaçmaq qaydasına riayət edir. Qəzet belə məsələlərə münasibətdə ciddi siyasət yürüdür və redaksiyanın məhdudiyyətləri özəl sektordakından da qat-qat sərtdir. Belə ki, qəzet öz nüfuzunu dəyərləndirərək, informasiya mənbəyindən hədiyyə qəbul etmir, başqasının hesabına ezamiyyətə getmir. Qaydadan yeganə və aydın istisna restorana dəvətdir. Lakin o hallarda ki, bu dəvətlər təbii olaraq meydana çıxır, müntəzəm deyil, məqsədyönlü və planlaşdırılmış xarakter daşımır. Qəzetin işçiləri rəhbərliyin icazəsi olmadan başqa təşkilatlar üçün işləmir. İşgüzar və maliyyə məsələlərinin işıqlandırılması ilə bağlı maraqların real və ya qeyri-real toqquşmasından yayınmaq üçün maliyyə və biznes şöbələrinin bütün əməkdaşları öz maliyyə sövdələri və sərmayələri haqqında redaktorun müavininə informasiya verirlər. Daha sonra digər təşkilatlar üçün materialın hazırlanmasına icazə yalnız o halda alına bilər ki, ''Washington Post" bu materialda maraqlı deyil və material qəzetlə rəqib olan orqanda çap olunmayacaq. Eyni zamanda, qəzet yeni informasiya mənbələrinin iltizamları və kiminsə maraqları qarşısında azad olmaq üçün əllərindən gələni edir. İnsanlara qarşı münasibətdə diqqətli olmağı hər zaman öz iş proseslərində yerinə yetirməyə çalışır. Qeyd olunur ki, qəzet müxbirinin şəxsi və peşəkar rəftarı bu peşəni və qəzeti nüfuzdan salmamalıdır. Qərəzsizlik və ədalətlilik prinsipi qazanmış qəzet nüfuzuna xələl gətirəcək siyasi aksiyalarda, ictimai hərəkatlarda, nümayişlərdə fəal iştirakdan uzaq durur. Jurnalist bütün mümkün olanı etməyə borcludur ki, auditoriyanın bir hissəsi olaraq qalsın. Daha ulduz kimi hadisələri yaradan yox, hadisələri işıqlandıran jurnalist kimi. İnformasiya toplayarkən jurnalistin özünü başqa simada təqdim etməyə haqqı yoxdur. Belə ki, jurnalistlər özlərini polis işçisi, həkim kimi təqdim edə bilməzlər.

Qəzet səhvləri minimuma endirməyə və dərhal buraxılan bu səhvləri düzəltməyə çalışır. "Dəqiqlik bizim işimizdir. Doğruluq-bizim müdafiəmizdir. Bizim hardaki səhvlər göstərilir hörmətlə yanaşmalı və dinləməliyik".

M.Ələkbərova göstərir ki, "Washington Post" mümkün qədər informasiyanın mənbələrini göstərmək qaydalarına əməl edir. Anonim informasiyadan istifadə etdikdə, jurnalist onun mənbəyinin müəyyənləşdirilməsinə səy göstərməlidir. Əgər bu, mümkün deyilsə, jurnalist bu informasiyanı başqa yerlərdə axtarmalı, əgər bu da mümkün deyilsə, jurnalist bu mənbənin göstərilməməsinin kəsərli səbəbini göstərməlidir. İstənilən halda "Washington Post" heç vaxt məqsədlə, qəsdən bunu etmir.

Bako Saakyana istinadən yazır: "Dağlıq Qarabağ hər cür kompromisə hazırdır. Amma bunun üçün biz gərək Azərbaycanla bir masa arxasında oturaq". Məqalədə müəllif Dağlıq Qarabağın hər zaman iki, azərbaycanlı və erməni icmasından ibarət olduğu faktından yayınır. Qəzetdə olan məqalələrdə, ümumilikdə, Azərbaycanın mövqeyinə ədalətli diqqət göstərilməyib.

Başqa bir fakt isə "Washington Post" sifarişli yazılar çap edir" məqaləsidir. Həmin məqalədə də etik normaların kobud şəkildə pozulması halları ilə qarşılaşırıq. ABŞ prezidenti Barak Obamanın seçki qərargahının rəhbəri Devid Plafın Azərbaycana səfəri ilə bağlı dərc olunan məqalədə müəllif Şankar Vedentyamın hər cümləsində anti-Azərbaycan mövqeyi duyulur. Belə məlum olub ki, qəzetdə Azərbaycana qarşı dərc olunan materiallar ABŞ-da fəaliyyət göstərən erməni diaspor təşkilatları tərəfindən sifariş edilir. Ş.Vedentyam yazır ki, guya Azərbaycanda insan hüquqları və demokratiya pozulur. Bununla yanaşı, o, Azərbaycanda 2008-ci ildə keçirilən prezident seçkilərinin beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilməsindən də yan keçib. Çünki bu, sifarişçilərin marağında olmayıb. Baxmayaraq ki, Avropa Şurası, ATƏT, MDB və digər nüfuzlu təşkilatlar Azərbaycanda seçkilərin yüksək və beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində keçirildiyini bəyan ediblər. ABŞ-ın Azərbaycanı özünə strateji müttəfiq sayması Ş.Vedentyamın sifarişçilərini razı salmır, ona görə də yalnız ölkədə "insan haqlarının" pozulması məsələlərini önə çəkdirirlər.

Milyonlarla tiraja malik olan "Washington Post" qəzetinin bir səhvi də Riginin fotoşəkili yerinə, Kadima Partiyasından olan israilli nazir Tzipi Livninin fotoşəkilini yerləşdiməsi onun nüfuzuna yaraşmayan cəhət kimi qiymətləndirilir. Bu təsadüfən olsa belə oxucu təsadüfə fikir vermir. Diqqətli oxucu asanlıqla bu cür halların fərqinə vara bilir.

Bütün bunlara rəğmən "Washington Post" qəzeti hər zaman nüfuzda olan, geniş oxucu kütləsi ilə seçilən, ictimai həyatı peşəkarcasına işıqlandıran mətbuat orqanıdır.

M.Ələkbərovanın fikrincə, "Washington Post" qəzeti 1933-cü ildən Yucin Meyerin ailəsinin mülkiyyətindədir. Qəzeti alandan dərhal sonra Y.Meyer bu "Prinsipləri" dərc etmişdir;

* Qəzetin birinci dərəcəli missiyası-mümkün olan qədər həqiqəti axtarmaq və xəbər verməkdir.

* Qəzet Amerikaya və dünyaya aid olan bütün həqiqətləri işıqlandırmalıdır.

* Yeniliklər barədə xəbər verən qəzet nəcib cəmiyyətin qəbul etdiyi abıra söykənməlidir.

* Qəzetdə dərc olunan materiallar gənclərin də, yaşlı nəslin də oxumasına sərfəli olmalıdır.

* Qəzet sahibinə deyil, öz oxucularına və cəmiyyətə xidmət etməlidir.

* Həqiqəti müdafiə edən qəzet, yeri gələndə, ictimai maraqları naminə maddi maraqları qurban verməyə hazır olmalıdır. Qəzet kiminsə tərəfində dayana bilməz, yaxud xüsusi maraqları müdafiə edə bilməz. İctimai həyatı işıqlandırmaqda o, ədalətli olmalıdır.

Qəzetə və qəzetçilik işinə bu yanaşma prinsipi müasir dövrümüz üçün önəmli təcrübədir.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 25 iyun.- S.13.