Hüquqi dövlət, internet şəbəkəsi və bloqlar

İnternetin tarixilik baxımından qısa zaman kəsiyində inqilabi sıçrayışla inkişafı artıq bu beynəlxalq şəbəkənin öz daxilində yeni korporativ və hətta fərdi saytların yaradılmasını reallığa çevirmişdir. Növbəti innovasion addım artıq bütün internet istifadəçilərinə yaxşı məlum olan bloqlardır. Hamı sayt hazırlamaq üçün lazımi qədər proqram və dizayn biliklərinə malik olmadığı üçün müxtəlif saytlar insanlara öz fərdi saytlarını - bloqlarını açmaq imkanı yaratdılar.

Bloqlar artıq geniş yayılmış və internet şəbəkəsində öz yerini tutmuş bir sferadır. Son illərdə saytlarda bloq bölmələrinin açılması, bloqlar yer alan saytların çoxalması, müsabiqələrin keçirilməsi bu sahəni daha da inkişaf etdirmişdir.

Q.S.Melnik "Yeni informasiya texnologiyası və onların hüquqi təminatı əsərində yazır ki, ingiliscə blog, web log sözündən olub - hadisələr haqqında internet-jurnal, internet-gündəlik, onlayn-gündəlik mənasında işlədilir. Mətn, təsvir və ya multimediadan ibarət və vaxtaşırı əlavələr edilən veb-saytdır. Bloqlar üçün müvəqqəti əhəmiyyət kəsb edən və əks xronoloji qaydada növləşdirilmiş (sonuncu qeyd yuxarıda) qısa qeydlər xarakterikdir. Bloqun ənənəvi gündəlikdən fərqi bloqun hamı üçün açıq olması və müəlliflə sərbəst şəkildə polemikaya girən kənar oxucuları (başqa bloqların yazılarına və ya öz bloqlarına şərh verən) nəzərə alması ilə izah olunur. Bloqu aparan insanları blogger, şəbəkədə olan bütün bloqların məcmusunu isə bloq mühiti adlandırırlar. Bloqa daxil olanlar burada öz rəylərini (şərh və "kommentlərini") yazmaq imkanına malik olurlar. Məhz bu xarakterinə görə bloqlar elektron poçtla, xəbər qrupları ilə, vebform və çatlarla müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir.

İnternet şəbəkəsində ilk bloq-gündəliyi 1994-cü ildə tələbə Castin Holl (Justin Hall) yaratmışdır. Bir qədər sonra məşhur proqramçı Deyv Viner (Dave Winer) "Scripting News" bloqunu yaradır. Bu bloq tez bir zamanda özünə geniş internet-auditoriya yığmağı bacarır və məşhurlaşır. Tədqiqatçılar məhz bu bloqu birinci bloq kimi qəbul edirlər. Hərçənd ki, bu fikirlə razılaşmayanlar da var. Bəziləri isə Tim Beraers-Linin 1992-ci ildən öz səhifəsində xəbərlər yayımladığını iddia edir və onu ilk bloq kimi görürlər.

1997-ci il dekabrın "Robot Wisdom" internet-gündəliyin yaradıcısı və redaktoru, Amerika bloggeri Com Bargər (Jom Barger) weblog ifadəsini ilk dəfə istifadə edir. "We blog" termini 1999-cu ildən internet istifadəçiləri tərəfindən müntəzəm işlədilməyə başlayıb. Beləliklə, internet-gündəlik anlayışı blog ifadəsi ilə qlobal internet şəbəkəsinə daxil olur. Bəzi tədqiqatçılar isə bu ifadənin müəllifinin Com Bargər yox, bir çoxları "Peterme" bloqunun yaradıcısının Merholz olduğunu iddia edirlər.

Elə 1999-cu ilin avqust ayında ilk dəfə olaraq Pyra Labs pulsuz və rahat istifadə olunan "Blogger" saytını yaradır. İlin sonunda isə bu saytın istifadəçisi Rusty Fosterin təşəbbüsü ilə Scoop proqramı yaradılır. Bu proqram bloq istifadəçiləri üçün daha da əlverişli şərait yaradır. Belə ki, əgər əvvəllər istifadəçilər öz qeydlərini başqalarının saytlarında yerləşdirirdilər və bu zaman onların qeydləri adminstrator və ya da moderatorlar tərəfindən redaktə olunurdusa, indi istifadəçilər rahatlıqla özləri moderatorluq edir və rəylərini bildirirdilər. Beləliklə, bu addım bloq sferasının inkişafında müsbət təkan kimi qiymətləndirilir.

Azərbaycanda da bloq istifadəçilərinin sayı artmaqdadır. Ölkəmizdə "Azeriblog.com" bloq sistemi 2007-ci il iyulun 21-də yaradılıb. Azərbaycan istifadəçiləri müxtəlif saytlarda bloqlar yaradaraq öz fikirləini bölüşürlər.

Hazırda dünyada elə bloqçular var ki, onların saytına gündə 10 milyon insan daxil olur. Onların bloqlara əlavə etdikləri məlumatlar fikir və mülahizə müxtəlifliyinin, plüralizmin və informasiya zənginliyinin yaranmasında mühüm rol oynayır. "New Studa Shows Americians Blogging Behariour" jurnalında göstərilir ki, bloqların yaradılmasında əsas amillərdən biri də istifadəçilərin hər hansı mövzu ilə bağlı mövqeyini internetlə insanlarla paylaşmaq istəyidir. Bunun üçün müxtəlif forma və üsullar olsa da, bunları fərdi bloqlarda yerləşdirmək daha səmərəlidir. Bu saysız-hesabsız informasiyalar arasında əlavə edilmiş informasiyanın itməsinin qarşısını alır. Blogger öz fərdi bloqunda yazılarını istədiyi müddətdə və istədiyi dizaynda yerləşdirə bilir.

Bloqlar müəllifinə, məzmun istiqamətlərinə, yerləşdirilməsinə, multimedia görünüşünə, texniki əsaslarına, kontent xüsusiyyətlərinə və s. xarakteristikalarına görə müxtəlif növlərə bölünür.

Müəllif tərkibinə görə bloqların aşağıdakı növləri var:

• Fərdi (şəxsi, müəllif, xüsusi) - bir şəxs (adətən, sahibi) tərəfindən aparılır.

• Kollektiv və ya sosial bloq - bloqun sahibi və ya moderatorun müəyyən etdiyi qaydalar əsasında bir qrup şəxs tərəfindən aparılır.

• Korporativ bloq - bir təşkilatın əməkdaşları tərəfindən aparılır.

Adətən, bloqlar fərdi xarakter daşıyır. Ancaq kollektiv və korporativ bloqlar içində məzmun istiqamətlərinə görə həyatın müxtəlif sahələrinə aid ixtisaslaşmış aşağıdakı növlər vardır:

• Siyasət - siyasətə həsr olunmuş bloqlar. Bu bloqu siyasi liderlər, siyasi partiyaların, siyasi birliklərin liderləri və politoloqlar tərəfindən aparılır.

Ümumiyyətlə, "məişət" və "şəxsi həyat" anlayışları ilə bağlı olan bütün məsələlərə aid olan bloqlar daxildir.

• Səyahət - səfərdə olan istifadəçilər bu bloqda özlərinin səfər təəssüratı ilə bölüşür, bu və ya digər ölkədə özünü necə aparmaq barədə məsləhətlər verir, başqa xalqların adət-ənənələri barədə söhbət açırlar.

• Təhsil - bu bloqları əksər hallarda müəyyən təhsil müəssisələri yaradırlar. İştirakçılar təlim proseslərini və mövzuları müzakirə edirlər.

Dəb - bloqda dəb aləmindəki yeniliklər, trendlər, dəblərin nümayiş etdirilməsi tədbirləri müzakirə edilir. Burada peşəkarların fikirləri, stilistlərin və dəbə laqeyd olmayan insanların məsləhətləri ilə tanış olmaq mümkündür.

• Musiqi - bu bloqda müəlliflər özlərinin musiqi zövqlərini ifadə edir, musiqi aləmindəki yenilikləri müzakirə edirlər. Musiqi bloqları müəyyən musiqi istiqamətinə yönəldilə və ya da müxtəlif musiqi janrlarına və stilinə də həsr oluna bilər.

• İnformasiya-təhlil - bloqda aktual materialların məzmunu ilə tanış olur və bu materialları təhlil edirlər.

• İdman - bloq idman hadisələrinə və bu mövzu ilə əlaqəli məsələlərə həsr olunur.

Müxtəlif bloq servisləri bloqları mövzulara görə müxtəlif cür kataloqlaşdırırlar. Məsələn, Azeriblog bloqların məzmun bölgüsünü aşağıdakı kataloqla aparıb: Biznes və iqtisadiyyat, cəmiyyət, din, elm və maarif, foto, komik, idman, kino-TV, KİV və xəbərlər, kompyuter və internet, musiqi, mədəniyyət və incəsənət, oyunlar, qadın, sevgi, siyasət, səhiyyə və sağlamlıq, səyahət, texnologiya, təhsil, qida, ədəbiyyat və s. Lakin bu bölgünü də şərti və subyektiv saymaq olar. Heç kimin indiyəcən ağlına gəlməyən bir mövzuya aid yeni bloq açmaq mümkündür.

Kontentlərin tematik strukturlaşmasında da teqlərdən (tags - işarə, qeyd) istifadə edilir. Web 2.0 resursları daha da interaktiv edərək istifadəçilərə özünüifadə azadlığı verir.

C.Məmmədlinin fikrincə, Web 2.0-nin mənfi cəhətləri olsa da, onun informasiya prosesinə gətirdiyi yeniliklər artıq bir reallıqdır və getdikcə daha da möhkəmlənir. Mütəxəssislər Web 2.0-ni qlobal sosiallaşmanın özəyi kimi qiymətləndirirlər və onun informasiya prosesinə gətirdiyi aşağıdakı inqilabi yenilikləri göstərirlər:

• Yeni texnologiya və üsulların (Web 2.0) tətbiqi internet məkanında yeni mühit yaratmışdır.

• Hər kəs özünü və saytını istədiyi kimi təqdim edə və özünəməxsus virtual istifadə məkanı yarada və bura öz fayl, albom, video və bloqlarını yerləşdirə bilir.

• İnternet məkanında kollektiv ağıla, kollektiv mövcudluğa, ünsiyyətə inam yaranmışdır.

• Özünütəsdiq, paylaşma, faydalılıq internet istifadəçilərini birləşdirmişdir.

Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, bloqlar müasir jurnalistikanın aparıcı bir qoludur və yaxud da ənənəvi jurnalistikanı artıq sıxışdırmağa başlayan yeni media növüdür. Belə ki, artıq hər kəs özünə bloq yaratmaqla həvəskar jurnalist və ya yeni terminlə ifadə etsək, blogger ola bilər. "Mobil jurnalistika" əsərində göstərilir ki, sözsüz ki, əsl jurnalistlərdən professionallıq baxımından qalsalar da, bloggerlər artıq internet jurnalistikada öz sözlərini deyə bilirlər. Çünki xəbərlər bloqlar vasitəsilə daha operativ və sürətlə çatdırılır. İlk yazılan məlumatlar isə axtarış sistemləri tərəfindən daha qabaqda göstərilir. Bloqlar heç bir senzuraya məruz qalmadıqlarına görə məlumatlar ictimaiyyətə bloggerin təqdim etdiyi məzmunda çatdırlır. Blogger və oxucu arasındakı münasibətlər də ənənəvi jurnalistikada olduğundan fərqlənir. Bu, nə qəzetçilərin oxucularla, nə də televiziya əməkdaşlarının tamaşaçılarla olan əlaqələrinə bənzəmir. Burada əlaqə daha fərdi və dinamikdir. Qəzetdə və televiziyada oxucular və ya tamaşaçılar diqtə edirsə, burada vəziyyət tamam başqadır. Çünki televiziya və qəzetdən fərqli olaraq bloq sırf yazara xidmət edir. Artıq bloggerlər Yeni Mediada öz yerlərini tutmağa başlayırlar. Bu da bloqları bəzən sərfəli qazanc hədəfinə çevirir - KİV və EİV həmin insanlarla müqavilələr imzalayır, böyük şirkətlər təbliğat işlərini bu bloqlara təklif edirlər. Bundan əlavə, bütün sayt və bloqlarda yığılan reytinq bu sayta marketinq və reklam investorlarını cəlb edir. Online reklam ucuz olmaqla yanaşı, həm də çox gəlirli sahədir.

Bloq dünyaya açılan yeni pəncərədir. Yeni medianın bu növü sərhədsiz, hüdudsuz, ideal azad jurnalistikanı təmsil etməkdədir. Azərbaycan da dünyaya inteqrasiya edən bir ölkə olaraq, bu növ jurnalistikanın ölkəmizə ayaq açmaqda olan sürətinə hazır olmalıdır.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 26 iyun.- S.15