Hüquqi dövlətdə KİV-in tipologiyası

2004-cü il noyabrın 9-da "İctimai Televiziya və Radio Yayımı" haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə mindi. 2005-ci il avqustun 29-da Azərbaycanda İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətinin fəaliyyətə başlamasına həsr olunmuş təntənəli mərasimdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev demişdir: "Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müxtəlif kütləvi informasiya orqanları, o cümlədən televiziya kanalları əhaliyə kifayət qədər dolğun məlumat çatdırırlar. Ancaq tam şəkildə müstəqil ictimai televiziyaya da böyük ehtiyac var idi... Mən ümid edirəm ki, bir müddətdən sonra Azərbaycanda, sözün əsl mənasında müstəqil KİV-lər yaranacaqdır... Ümid edirəm ki, Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı, Azərbaycanda gedən siyasi proseslər, demokratikləşmə prosesi ölkəmizə yeni ab-hava gətirəcəkdir... Azərbaycanda baş verən hadisələr, o hadisələrin təhlili, regionda gedən proseslər və Azərbaycanın bu prosesdə rolu və əhəmiyyəti, əlbəttə, böyük maraq doğurur. Şübhəsiz ki, ictimai televiziyanın fəaliyyəti bu istiqamətdə çox maraqlı olacaqdır. Eyni zamanda, ümid edirəm ki, ölkəmizi ən çox narahat edən problemlər də televiziyanın fəaliyətində böyük yer tutacaqdır. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, ölkəmizin üzləşdiyi problemlər, işsizlik, yoxsulluq, korrupsiya ilə mübarizə, demokratik və hüquqi dövlətin qurulması prosesi və cəmiyyətimizin əsas hissəsini narahat edən məsələlərdir".

Mətbuata həmişə dəstək olan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev müstəqil KİV-lərin, o cümlədən İctimai Televiziyanın fəaliyyəti üçün demokratik şərait yaratmışdır. Bununla da O, söz azadlığının həyata keçməsini ölkədəki müsbət proseslərin, eləcə də Onu düşündürən ciddi problemlərin işıqlandırılmasını təmin etmişdir.

K.Niftəliyeva KİV-in tipoloji xarakteristikasından bəhs edərkən buraya nəşrin məzmunu, tematikası, oxucu auditoriyası, dizaynı, xarici görünüşünü və məqamlarını aid edir. Halbuki rus tədqiqatçısı S.M.Qureviç KİV-in tipologiyasına nəşrin məqsədini, konsepsiyasını və oxucu auditoriyası kimi faktorları daxil edir. Mətbu nəşrin əsas məqsədinin müəyyən edilməsində təsisçinin, redaktorun, baş menecmentin də mühüm rolu diqqətə çatdırılır. Müəllifin fikrincə, KİV-in konsepsiyası onun tematikasını, məzmununu, kompozisiyası və qrafikasını ifadə edir. Şübhəsiz ki, bütün bunlar onun tipologiyasında vəhdət təşkil edir.

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Bəhruz Quliyev yazır: "Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra KİV-ə aid hüququ baza yaradıldı ki, bu da onun tipologiyasına təsir etdi. Milli KİV üç istiqamətdə inkişaf etdi:

1. Milli tarixi kökümüzə qayıdan, milli-mənəvi dəyərlərimizi təbliğ edən KİV; 2. Qərb KİV standartlarını tətbiq etməyə üstünlük verən KİV; 3. Qərb və milli standartları vəhdətdə götürən, milli və ümumbəşəri dəyərləri vəhdətdə təbliğ edən KİV".

Azərbaycan tədqiqatçısı M.A.Mehdiyev "Azərbaycanın dövri mətbuatı" əsərində keçid dövründə Azərbaycanda kütləvi mediasının tipologiyasından bəhs edərək cəmiyyətdə hakim olan mərkəzçi, solçu və sağçı qüvvələrə uyğun olaraq Azərbaycan mediası üç qrupa bölmüşdür: 1. Mütərəqqi, yaxud demokratik; 2. Mərkəzçi, yaxud liberal; 3) İrticaçı, yaxud mühafizəkar. Fikrimizcə, müəllif demokratik və liberal xarakterli KİV-in mahiyyətcə eyni olduğunu göstərməli, "irticaçı" deyil, yalnız "mühafizəkar" xarakterli KİV-dən bəhs etməlidir.

B.Quliyevin fikrincə, bazar münasibətlərinin təsirilə vulqar, məzmunca səviyyəsiz, "reket tipli" KİV-lə yanaşı, səviyyəli müxtəlif tematikalı kütləvi informasiya vasitələri: reklam, biznes, işgüzar, uşaq, ailə, gənclər, qadınlar, ziyalılar, etnik qruplar və sahələri əhatə edən KİV meydana gəldi. "Bazar münasibətləri dövrünün yaratdığı yeni keyfiyyətlərdən biri mətbuatın jurnal qolunun inkişafıdır. 1980-ci ilin sonunadək Azərbaycanda yalnız ədəbi-bədii, elmi-populyar, qadın və uşaq jurnalları nəşr olunurdusa,... indi bazarın diqtəsi ilə tərcümə, avtomobil, kompüter texnikası, səhiyyə, təhsil və sahələrə dair müxtəlif jurnallar nəşr olunur.

Müasir dövrdə KİV-in tipologiyasında siyasi qəzet və jurnalların artması diqqəti cəlb edir. Tədqiqatçılar hər hansı bir modelin bu və ya digər nəşrin real tipoloji simasını əks etdirmədiyini iddia edir, bu və ya digər modeli ideal model hesab edirlər. Tipoloji modelin iki növü var: empirik informasiyanın kodlaşdırılması əsasında yaradılmış sistemli model və intuitiv və ya proqram-məqsədli model. Proqram-məqsədli nəzəri model yaradılarkən diqqət verilməlidir ki, mətbuat mürəkkəb dinamik sistem olub daim hərəkət, inkişaf və dəyişmədədir. Buradan da nəşr tiplərinin əsaslandırılması və quruluşunda zaman və tarixin mühüm rolu ortaya çıxır. "Məzmunlu tipoloji model dövri nəşrin ümumi modelinin əsas hissəsini təşkil edir. Modelləşdirmə vəzifələri müxtəlif mətbuat orqanlarının məzmun strukturunun əyani təsvirindən ibarətdir. Bu zaman nəşrin müxtəlif funksiyalarının, sosial-siyasi istiqamətin, tarixi mənsubiyyətin təhlilinin tipik metodu işlənib hazırlanır".

Beləliklə, müasir Azərbaycan cəmiyyətində müxtəlif formalı və məzmunlu KİV meydana gəldi:

1. Dövlətin maliyyələşdirdiyi qəzet və jurnallar, eləcə də nazirliklərin, ali təhsil müəssisələrinin, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının dövlət hesabına nəşr edilən müxtəlif qəzet və jurnalları vardır.

2. Özəl sektorda yaranan qəzet və jurnallar.

Bu iki əsas bölgünün əsasında müasir mətbuat:

a) hakimiyyətin baxışlarını ifadə edən rəsmi-ofisioz qəzetlərə;

b) siyasi partiyaların ideoloji prinsiplərini ifadə edən qəzetlərə;

c) müxalif düşüncəni ifadə edən qəzetlərə;

ç) iqtisadi həyatı ifadə edən qəzetlərə;

d) ədəbiyyatı, mədəniyyəti və incəsənəti ifadə edən qəzetlərə;

e) əyləncə istiqamətini ifadə edən yönlü qəzetlərə bölünür.

Bütün bunları bir neçə əsaslı tipoloji sistemə ayırmaq olar: 1. Ümummilli qəzetlər; 2. Dövlət qəzetləri; 3. Partiya qəzetləri; 4. Sahə qəzetləri; 5. Regional qəzetlər; 6. Elektron qəzetlər.

KİV sistemində müasir ümummilli mətbuat orqanları əsas yer tutsa da, bu sahədə Azərbaycanda ümumilli səviyyəyə qalxmış qəzetlər yox dərəcəsindədir.

Dövlət qəzetlərindən "Azərbaycan", "Xalq qəzeti", "Respublika" qəzetləri dövlətin siyasətinin ayrı-ayrı aspektlərinin cəmiyyətə çatdırılmasında əsas rol oynayır. Hazırda demokratikləşmə prosesi qəzetlərin dövlətdən asılılığına son qoyulmasını tələb edir. Çoxpartiyalı sistemə malik Azərbaycan cəmiyyətində müxtəlif partiyaların öz mətbu orqanları var. Tədqiqatçıların rəyinə görə, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı gedişində çox ehtimal ki, partiya qəzetləri liberal istiqamətli müstəqil qəzetlərə çevriləcəklər. İctimai həyatın müxtəlif sahələrinə - ədəbiyyat, mədəniyyət, tibb, dəb, təhsil, gənclik, iqtisadiyyat, musiqi, teatr, elm və sahələrə aid qəzetlər də fəaliyyət göstərir. Region qəzet və jurnalları daha çox təsirə məruz qalan mətbuat orqanları hesab olunur. Ümumiyyətlə, bütün tip KİV modernləşmə prosesi şəraitində Qərb və milli standartların vəhdəti şəraitində fəaliyyət göstərməyə cəhd edir. B.Quliyev göstərir ki, KİV-in tipologiyası iki əsas prinsipə bölünür: daxili strukturun eyniləşməsi, fərqinə və xarici funksiyalarına görə tipologiya. KİV-in tipologiyasında dil və mətn primatları da mühüm amil kimi qəbul olunur. Mətnlərin təsnifatına görə onlar işgüzar, elmi, qəzet-publisistik, ədəbi-bədii mətnlərə ayrılır.

İnformasiyaya gəldikdə T.Q.Kazaqerovun fikrincə, onlar praqmatik, semantik, siqmatik, konnotativ və sintaktik informasiyaya bölünür. Müasir dövrdə - XXI əsrdə qloballaşmanın üçüncü mərhələsində - T.Fridmanın sözlərilə desək, kommunikasiyanın rəqəmsal formata, onların mobilləşməsi və şəbəkəyə çevrilməsi yeni KİV tipologiyasının formalaşmasına səbəb olur. Qərbdə, xüsusən Avropada, mobil media, mobil qəzet tipi yaranmışdır. "Mobil media özündə bütün mobil informasiya məkanında mövcud olan kütləvi informasiya vasitələri və kommunikasiyanın məcmuusunu əks etdirir".

2009-cu ilin əvvəlində mobil medianın inkişafında yeni mərhələ başlanmışdır. Mobil media dünyanın müxtəlif teleradio kanalları, qəzet və jurnalları, elektron reklamları və sosial şəbəkələrilə əlaqə saxlayır. Az öyrənilmiş auditoriyalara yönəlmiş universal, əhatəli layihələr öz yerini mobil KİV-in qruplarına ünvanlanmış xüsusiləşmiş tematik layihələrinə verdi. Saysız-hesabsız xəbər, sosial, musiqili, idman qadın, gənclər mobil gəlirlər - qəzetlər və jurnallar meydana gəldi. "Mobil qəzetlər - KİV mobil devays əsasında istifadəsi üçün uyğunlaşmış strukturuna görə klassik mətbu orqanın prinsiplərinin eyni olan, eyni funksiyanı yerinə yetirən, lakin daha geniş imkanlara - yüksək operativliyə və interaktivliyə, eyni zamanda auditoriyaya müxtəlif informasiya almağa şərait yaradan KİV tipidir".

B.Quliyev qeyd edir ki, mobil qəzetlərin aşağıdakı növləri var: 1) qəzetlərin mobil versiyası. 2) xüsusi mobil nəşr. Mobil qəzetlərə üç yolla daxil olmaq mümkündür: 1) surətini çıxarmaq üçün xüsusi proqramların köməyilə; 2) SMS əldə etmək yolu ilə; 3) Minibrauzerlərin köməyilə qəzetin oxunması. Hazırda mobil qəzetlər getdikcə populyarlaşır.

Beləliklə, postsovet məkanına daxil olan ölkələr kimi Azərbaycanda da KİV-in tipoloji transformasiyası baş verdi. Yeni texnoloji amillərin, modernləşmənin təsiri ilə yazılı KİV-lə yanaşı elektron, rəqəmsal, mobil media demokratik, müstəqil KİV meydana gəldi.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 9 may.- S.23.