İnsan hüquqları və köləliyinqadağan edilməsi

Komissiya Şərqi Afrikadan olan asiyalıların işi üzrə məruzəsində belə bir prinsip müəyyən etdi ki, qanuniləşdirilmiş irqi ayrı-seçkilik 3-cü maddənin ləyaqəti alçaldan rəftar barədə müddəasının pozuntusu ola bilər.Əbdüləziz, Kabales və Balkandalinin işində Məhkəmə dəqiqləşdirdi ki, 3-cı maddənin pozulmasının tanınması üçün dövlət kiminsə ləyaqətini bilərəkdən alçaltmalıdır: "Şikayətə səbəb olmuş rəftarın fərqli olması ərizəçilərin şəxsiyyətinə hər hansı təhqirin və ya hörmətsiziliyin olması demək deyildi və şəxsiyyəti alçaltmaq, yaxud təhqir etmək məqsədi güdmürdü və şəxsiyyəti nə alçaltmış, nə də təhqir etmişdi, o, yalnız sözügedən məqsədlərə nail olmağa yönəlmişdi... Buna görə də ona "ləyaqəti alçaldan rəftar" kimi baxmaq olmaz.

Avstriyaya qarşı işdə ərizəçi şikayət edirdi ki, linqvistik siyahıyaalma zamanı onun etnik mənşəyini bildirməsinə dövlətin icazə verməməsi 3-cü maddənin ləyaqəti alçaldan rəftar haqqında müddəasının pozuntusudur.Komissiya heç bir pozuntu aşkar etməyərək, aşağıdakıları qeyd etdi: "Konvensiya öz-özlüyündə linqvistik azlığın hər hansı hüququnu nəzərdə tutmur və bu cür azlıqlardan olan ayrı-ayrı şəxslərin müdafiəsi, Konvensiya üzrə sözügedən azlığa mənsub olmağa əsaslanan hüquqları həyata keçirərkən ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququ ilə məhdudlaşır... Bu halda Konvensiya üzrə hər hansı başqa hüquq barədə məsələ qoyulmadığına görə, ayrı-seçkilik barədə məsələni də qaldırmaq olmaz".

Məşhur tarixi nəzəriyyəyə əsasən, köləlik sinifsiz cəmiyyətə doğru yolda bəşəriyyətin inkişafının labüd mərhələləri olan feodalizmdən və kapitalizmdən qabaq mövcud olub. Bununla həm razılaşmaq, həm də razılaşmamaq olar, lakin hüquq institutu və praktikası kimi köləlik bu gün hamılıqla pislənir.

Avropa Şurasının üzvü olan dövlətlər onu, hər halda öz ölkələrinin ərazisində çoxdan ləğv ediblər.Amerikada vətəndaş müharibəsi göstərdi ki, onların indi və keçmiş müstəmləkələrində inkişaf prosesi birmənalı olmayıb.İnsan hüquqları problemlərinə aid ilk beynəlxalq sənədlər hələ 19-cu yüzilliyin əvvəllərində meydana çıxıb və onlardan biri köləliyə aid olub.Kölələri dərhal azad etmək mümkün olmadığına görə, ilk addım kölə ticarətinin ləğvi olub.1815-ci ildən- 1880-ci ilədək olan dövrdə bir sıra ikitərəfli müqavilələr bağlanıb.Sonralar Millətlər Liqasının 22-ci maddəsilə təsis edilən mandat altında olma sistemi çərçivəsində bəyan edildi ki, mandat altında olan ərazilərdə xalqların rifahı və inkişafı "sivilizasiyaya sarsılmaz inam formalaşdırmalıdır" və mandatı dövlətlər həmin əraziləri bu şərtlə idarə etməlidirlər ki, kölə ticarəti kimi sui-istifadə halları qadağan edilsin.

Millətlər Liqasınınhimayəsi altında bağlanan köləliyin və kölə ticarətinin qadağan edilməsi haqqında 1926-cı il tarixli Beynəlxalq Konvensiya insan hüquqları üzrə ilk əsl ümumdünya müqaviləsi sayılır. Qanunla qadağan olunan bu əməl 1956-cı il Konvensiyasında, sonradan isə 1998-ci il Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Statutunda bir daha təsbit edilmiş və inkişaf etdirilmişdir.Sonrakı mərhələdə İkinci Dünya müharibəsindən sonra İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsinin 4-cü maddəsində bəyan edilirdi ki: "Heç kim köləlikdə və ya asılı vəziyyətdə saxlana bilməz; köləliyin və kölə ticarətinin bütün növləri qadağan edilir".

Köləliyin və asılı vəziyyətdə olmanın qadağan edilməsinə gəldikdə, Mülki-Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 8-ci maddəsi Ümumi Bəyannamənin 4-cü maddəsindən yalnız onunla fərqlənir ki, orada bu məsələyə ayrıca iki bənd həsr olunub.8-ci maddənin üçüncü bəndi İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Konvensiyanın 4-cü maddəsinin 2-ci bəndinin formulunda olduğu kimi, məcburi və ya icbari əməyi eyni formullarla qadağan edir, eyni zamanda, hər iki maddədə məcburi və ya icbari əməyin qadağan edilməsinə dair bir sıra istisnalar vardır.

İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Konvensiya köləliyə anlayış verməyərək, 4-cü maddədə köləliyin və asılı vəziyyətdə olmanın qadağan edilməsi haqqında normanı təkrar edir və "məcburi və ya icbari əməyin" elan edilməsi haqqında müddəanı ona əlavə edir.Hətta qadağan haqqında sonuncu müddəa Beynəlxalq Əmək Təşkilatının 1930-cu il Konvensiyasından götürülmüş formulda mövcud idi.

Bu anlayışlar arasında oxşarlığa baxmayaraq, fərqləri də müəyyən etmək olar: köləlik insan üzərində xüsusi mülkiyyəti bildirir (Köləlik haqqında 1926-cı il Konvensiyasının verdiyi anlayış belədir: bu, "insanın elə vəziyyəti və ya halıdır ki, ona münasibətdə mülkiyyət hüququna xas olan bir neçə və ya bütün səlahiyyətlər həyata keçirilir").Asılı vəziyyətdə olma, yəni təhkimçilik, borc asılılığı, arvadları əmlak kimi köləliyə vermək və s.başqalarının əməyinin istismarına nisbətən az ekstremal formasıdır.

Belə adətlər Konvensiyanın iştirakçısı olan dövlətlərin yurisdiksiyası çərçivəsində daha mövcud deyil və ya hər halda açıq şəkildə mövcud deyil.Muzdla işə götürmə və ya övladlığa götürmə adı altında uşaqların satılmasını, yəqin ki, fərqləndirmək olar və bu hallar sözügedən qadağanların qüvvəsi altına düşə bilər.Asılı vəziyyətdə olma elə ümumi əmək şəraitindən xəbər verir ki, insan onlardan qurtula bilmir və ya onları ləğv edə bilmir.Asılı vəziyyətdə olma anlayışına daha sonra tərif verilmir və mətndə bu anlayışla məcburi əmək anlayışı arasında fərq izah edilmir.

Van Droogenberkin işi üzrəməruzəsində Komissiya bunu aşağıdakı kimi səciyyələndirdi: "...başqa şəxsə müəyyən xidmətlər göstərmək öhdəliyindən savayı, asılı vəziyyətdə olma anlayışı "təhkimli"nin başqasının mülkündə yaşamaq və bu vəziyyəti dəyişdirməklə öhdəliyini ehtiva edir".

Bu məsələ ilə bağlı Komissiya, məsələn, köləliyin, kölə ticarətinin və köləliyə oxşar olan institutların və adətlərin ləğvi haqqında 30 aprel 1956-cı il tarixli Əlavə Konvensiyanın 1-ci maddəsinə istinad edib.

Köləlik və asılı vəziyyətdə olma.

4-cü maddənin 1-ci bəndində deyilir:

Heç kəs köləlikdə və ya əsarət altında saxlanmamalıdır.

4-cü maddənin 1-ci bəndinə, əsas etibarilə həbsdə olan şəxslər, həbsdə olduqları müddətdə işləmək vəzifəsilə bağlı istinad edirlər.Bu cür hallarda Komissiya belə fikirdə olub ki, "köləlik"və ya "əsarət altında olma" termini, dünya ölkələrinin çoxunda, bir qayda olaraq, məhkumların olduqları situasiyaya tətbiq edilmir və bu, "məcburi və ya icbari əməyin" qadağan edilməsikontekstində Konvensiya tərəfindən, 4-cü maddənin 3-cü bəndinin "a" yarımbəndinə uyğun olaraq, dəqiq təsdiq olunur.

Yuxarıda adı çəkilən Van Droogenberkin işində ərizəçi iddia edirdi ki, residivist kimi hökumətin sərəncamına verilməsi faktı onu asılı vəziyyətə gətirib çıxardı, çünki o, cərimə koloniyasında saxlanılırdı, orada işləməyə borclu idi və icazəsiz oradan gedə bilməzdi; icazəni isə müdiriyyət öz mülahizəsinə görə verirdi.

Komissiya və Məhkəmə belə fikir söylədilər ki, burada söhbət asılı vəziyyətdə olmaqdan getmir, çünki görülən tədbir müəyyən müddətlə məhdudlaşırdı. Ona yenidən baxıla bilərdi və o, cinayət araşdırmasından sonra məhkəmənin qərarilə qəbul edilmişdi və beləliklə də, həmin tədbir sözügedən şəxsin hüquqi statusuna təsir göstərmirdi.3435-3438/67 №-li ərizələrin qəbul edilməsi barədə qərarda da analoji nəticələr çıxarıldı, bu ərizələrdə 15-16 yaşlarında doqquz illiyə hərbi-dəniz qüvvələrində qulluğa daxil olmuş dörd gənc bildirirdilər ki, onların tərxis olunmaq imkanına malik olmayaraq həyata keçirməli olduqları qulluq asılı vəziyyətdə olmalıdır.

Komissiya müəyyən etdi ki, onların həyata keçirdikləri qulluq 4-cü maddənin 3-cü bəndinə əsasən, "məcburi və ya icbari əməyin" qadağan edilməsi haqqında müddəadan istisna təşkil edir.Komissiya daha sonra qeyd etdi ki, hərbi qulluğu "məcburi və ya icbari əmək" termininin tətbiq dairəsindən dəqiq şəkildə xaric edən müddəa bu cür qulluğu, bütün hallarda məcburi qaydada "köləliyə və ya asılı vəziyyətdə olmağa" qarşı yönələn qadağanın işığında baxılmaqdan azad etmir.Bununla belə, o, ərizəçilərin şikayətini belə bir əsasa görə rədd etdi ki, müvafiq hüquq yetkinlik yaşına çatmayanların valideynlərinin razılığını tələb edir və bu cür razılıq, həqiqətən verilmişdi.

Məcburi və ya icbari əmək.

Konvensiyanın 4-cü maddəsinin qalan bəndlərində deyilir:

2.Heç kəs məcburi və ya icbari əməyə cəlb olunmamalıdır.

3. Bu maddənin məqsədləri üçün "məcburi və ya icbari əmək" termini aşağıdakıları ehtiva etmir:

a) bu Konvensiyanın 5-ci maddəsinin müddəalarına müvafiq olaraq həbsdə olan və ya belə həbsdən şərti azad edilmiş şəxsin, adətən yerinə yetirməli olduğu hər hansı iş;

b) hərbi xarakterli hər hansı xidmət və ya hərbi xidmətdən əqidəyə görə imtina etmənin qanuni hesab edildiyi ölkələrdə məcburi hərbi xidmətin əvəzinə müəyyən edilmiş xidmət;

c) fövqəladə vəziyyət və ya əhalinin həyatı və rifahı üçün təhlükə yaradan fəlakət hallarında hər hansı məcburi xidmət;

d) adi vətəndaşlıq vəzifələrinin bir hissəsi olan iş və ya xidmət.

Strasburq orqanları heç zaman "məcburi və ya icbari əmək" termininə anlayış verməyiblər.7641/76 №-li ərizənin qəbul edilməsi haqqında qərarında Komissiya bununla əlaqədar olaraq BƏT-ə aid 105 saylı Konvensiyaya istinad etdi; orada məcburi əməyin aşağıdakı beş kateqoriyası qeyd edilirdi:

- bərqərar edilmiş siyasi-sosial və ya iqtisadi sistemə zidd olan siyasi baxışların və ya ideoloji əqidələrin mövcudluğuna və ya ifadə edilməsinə görə cəza sistemində siyasi cəza və ya tərbiyə tədbiri;

- iqtisadi inkişafın ehtiyacları üçün işçi qüvvəsinin səfərbər edilməsi və istifadə olunması;

- əmək intizamının mühafizəsi;

- tətillərdə iştirak etməyə görə cəzalandırma;

- irqi, sosial və milli mənsubiyyətə və ya dini etiqad əlamətlərinə görə ayrı-seçkilik.

Komissiyanın fikrincə, məcburi və ya icbari əməyin elementləri özünü onda ifadə edir ki, birincisi, işçi öz iradəsinin əleyhinə olaraq işə və ya qulluğa cəlb edilir, ikincisi, işi yerinəyetirmə və ya qulluqetmə barədə tələb ədalətsiz və ya despotikdir, yaxud işin və ya qulluğun özü elə məhrumiyyətlərə səbəb olur ki, onlardan yan keçmək mümkündür.

Məcburi və ya icbari əmək anlayışlarını fərqləndirən cəhətlər ondan ibarətdir ki, onlar hər hansı özəl subyektin yox, dövlətin qoyduğu vəzifələrə aiddirlər və XXI əsrdə bu anlayışlar əhəmiyyətini itirməyib.Əksinə, əməyə kütləvi şəkildə məcburi cəlbedilmə istənilən totalitar sistemin tərkib hissəsi ola bilər.Bu qadağanı müəyyən etmək və fərqləndirmək çox çətindir, buna 4-cü maddənin 3-cü bəndi də dəlalət edir; orada deyilir ki, "məcburi və ya icbari əmək" zəruri əməyin və ya qulluğun müəyyən kateqoriyalarını ehtiva etmir.Lakin bu müddəaların əsasında razılıq anlayışı durur.

Yuxarıda adı çəkilən, hərbi-dəniz qüvvələrində qulluğa daxil olan dörd gəncin işinə əsasən mülahizə yürütsək, harada razılıq varsa, orada əməyin və ya qulluğun məcburi xarakteri yox olur.İlkin razılıq barədə məsələ Van der Müselin işində də qaldırıldı. Komissiya üzvlərinin çoxunun fikrincə, ərizəçi şikayətləndiyi situasiya ilə qabaqcadan razılaşmışdı, buna görə də sonradan buna etiraz etmək ona yaraşmırdı.Van der Müsel, Belçikada azad peşə olan vəkil peşəsini, şübhəsiz ki, özü seçmişdi və bu peşənin qaydalarına əməl edərək bərqərar olmuş ənənəyə əsasən, bəzən məsrəflərinin əvəzi ödənilmədən pulsuz xidmətlər göstərməyə borclu idi.O, vəkil olmaq üçün həmin şərtlə razılaşmalı idi və bu razılıq həmin ixtisas üzrə müvafiq müddət ərzində normal iş şəraiti əsasında müəyyən edilirdi.

Məhkəmə bu nəticəyə gəldi ki: ərizəçidən, sadəcə ilkin razılığın alınması, belə nəticə çıxarmağa əsas vermir ki, hüquq yardımına dair onun üzərinə qoyulan öhdəliklər Konvensiyanın 4-cü maddəsinin 2-cibəndinin məqsədləri baxımından məcburi əməkdir.

Texniki dildə ifadə etsək, məcburi və ya icbari əməyə qoyulan qadağa mütləq qadağadır, lakin məcburi və ya icbari əmək anlayışına daxil edilməyən məsələlərin siyahısı praktikada bu qaydadan istisna deməkdir.Bu cür qadağaların Konvensiyada yeni olmaması faktı o deməkdir ki, yuxarıda qismən qeyd edilən daha ilkin və daha dəqiq müddəalar onun şərhinə təsir göstərə bilər.Lakin Van der Müselin işində Məhkəmə qeyd etdi ki, bu Konvensiyanın xüsusiyyətlərini, yaxud da belə bir faktı nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, o, hal-hazırda demokratik dövlətlərdə mövcud olan anlayışların işığında oxunmalı olan canlı vasitədir. Konvensiyanın qurulmasında yeni elementolan elə bir mexanizm vardır ki, Komissiya, Məhkəmə və ya Nazirlər Komitəsi onun köməyi ilə ayrı-ayrı şikayətlər üzrə məcburi qüvvəyə malik olan qərarlar qəbul edirlər.Baxmayaraq ki, bu orqanlar ara-sıra başqa sənədləri də nəzərə alırlar, onlar, əsasən Konvensiyanın bilavasitə mənasını müəyyən etməklə məşğul olurlar.Hər şeydən əlavə, praktika göstərir ki, 4-cü maddəni hərfi mənada şərh etmək olmaz və mətndən əlavə bir çox başqa amillər də nəzərə alınır. Bu, Konvensiya üzrə hüququn ümumi xüsusiyyətidir; 5-ci və 6-cı maddədə olduğu kimi, burada da həmin xüsusiyyət illər keçdikcə və barəsində qərar qəbul edilməli olan işlər daxil olduqca, daha da aşkarlanır.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2015.- 4 noyabr.- S.15.