İnsan hüquqlarının müdafiəsi və ikili vətəndaşlıq

Bir sıra ölkələrdə vətəndaşlıqdan çıxarılma ilə əlaqədar məhdudiyyətlər tətbiq olunur. Bu prosedurun tətbiq edilməsinin qadağası bütün vətəndaşlara (Almaniya Konstitusiyası, maddə 16) və ya ancaq orada doğulan vətəndaşlara aid edilə bilər (İspaniya Konstitusiyası, maddə 11. 2-ci hissə). Bir sıra hallarda həmin prosedurun tətbiqi naturalizə olunmuş vətəndaşlara görə müəyyən müddətə məhdudlaşdırıla bilər. Belə ki, Fransada vətəndaşlıq hüququ qazandıqdan sonra 10 il ərzində vətəndaşlıqdan çıxarılmaya yol verilir.

Y.A.Lukaşevanın redaktoru olduğu "İnsan hüquqları" kitabında yazılır: "Beynəlxalq hüquq standartlarına uyğun olaraq vətəndaşlıqdan məhrum olunmaq özbaşına xarakter daşımamalıdır (İnsan Huquqlarının Ümumi Bəyannaməsi. maddə 15, 2-ci hissə). O, yalnız qanunda nəzərdə tutulmuş proseduraya uyğun, vətəndaşın bütün lazımi təminatları təqdim etməyinin zəruriliyi çərçivəsində həyata keçirilə bilər. Bundan başqa, məhkəmə qaydası ilə qəbul edilmiş qərardan şikayət etmək hüququ nəzərdə tutulmalıdır.

Sovet İttifaqının qanunvericiliyində dövlətin təşəbbüsü ilə vətəndaşlıqdan çıxarılma imkanı təsbit edilmişdir. 1938-ci il tarixli SSRİ Vətəndaşlığı haqqında Qanuna (maddə7) uyğun olaraq, vətəndaşlıqdan çıxarılmanın iki prosedurasu - məhkəmənin hökmü və SSRİ Ali Soveti Rəyasəi Heyətinin Fərmanına əsasən nəzərdə tutulmuşdur. Sonrakı Qanun vətəndaşlıqdan çıxarılmanı vahid prosedurda birləşdirdi və onun tətbiq edilməsi üçün əsaslar müəyyənləşdirdi.

SSRİ Vətəndaşlığı haqqında 1978-ci il Qanununa müvafiq olaraq, əgər şəxs SSRİ vətəndaşının yüksək adını ləkələyən və SSRİ-nin nüfuzuna və ya dövlət təhlükəsizliyinə zərər yetirən hərəkətlər etmişsə (maddə 18), onu SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı ilə vətəndaşlıqdan çıxarmaq olardı. Bundan başqa, qanunvericilikdə vətəndaşlıqdan çıxarılmanın xüsusi halları nəzərdə tululurdu. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin "SSRİ- dən İsrailə köçən şəxslərin vətəndaşlıqdan çıxması haqqında" 1967-ci il tarixli Fərmanına müvafiq olaraq, həmin şəxslər ölkədən çıxan andan Sovet İttifaqı vətəndaşlığını itirirdilər.

Rusiya Federasiyasının vətəndaşlığı haqqında qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq, heç kəs öz vətəndaşlığından və ya öz vətəndaşlığının dəyişilmək hüququndan məhrum oluna bilməz (RF vətəndaşlığı haqqında Qanun, maddə 1, 2-ci hissə). Ancaq bir halda, şəxsin iradəsini nəzərə almadan, Rusiya vətəndaşlığının dayandırılmasına - vətəndaşlıq haqqında qərarın ləğv edilməsinə yol verilir ki, o zaman həmin şəxs yalan məlumat və saxta sənədlər təqdim etmiş olsun.

Vətəndaşlıqdan könüllü çıxmaq vətəndaş tərəfindən müəyyən hərəkət tələb edir. Yaponiyada bu zaman müvafiq sənədlərlə ədliyyə nazirinə müraciət etmək lazımdır. Vətəndaşlıqdan çıxmaq barədə ərizə verməklə nazirin xəbərdarlıq edilməsi günü vətəndaşlıqdan çıxma tarixi kimi hesab edilir. Rusiya vətəndaşlığından çıxmaq şəxsin ərizəsınə görə, həmçinin, qeydiyyat yolu ilə (əgər vətəndaşlıqdan çıxmaq niyyətini bildirən şəxsin heç olmasa valideynlərindən birinin, həyat yoldaşı və ya uşağının başqa vətəndaşlığı varsa, yaxud şəxs daimi yaşamaq üçün başqa ölkəyə getmişsə) mümkündür.

Avropa Şurasına üzv olan ölkələr üçün hamının tanıdığı bir fakt budur ki, şəxs digər vətədaşlıq almayana qədər vətəndaşlığını itirə bilməz. Bu üsul vətəndaşlığı olmayan şəxslərin saylarının artmasının qarşısını almağa istiqamətləndirilmişdir. Bununla bərabər, MDB üzvü olan dövlətlərin və Baltikyanı ölkələrin vətəndaşlıq haqqında qanunları vətəndaşlıqdan çıxmaq imkanını (bu faktı şəxsin xarici vətəndaşlıq qazanması ilə əlaqələndirmədən) nəzərdə tutur.

Müəllif göstərir ki, ikili (çoxlu) vətəndaşlıq şəxsin eyni vaxtda iki (daha çox) dövlətin vətəndaşlığında olması ilə əlaqəli xüsusi statusudur. Oxşar hüquqi vəziyyət şəxsin vətəndaşlıq istəyə biləcəyi ölkə qanunlarının vəziyyəti arasında ziddiyyət olduqda yaranır. İkili (daha çox) vətəndaşlığın əmələ gəlməsini müəyyən edən bir neçə tipik halları göstərmək olar.

Əvvəlki vətəndaşlığı itirmədən naturalizasiya. Bu vəziyyət yeni vətəndaşlığın qazanılması əvvəlkinin saxlanılmasına imkan yaratdıqda, həmçinin, yeni vətəndaşlığı alana qədər şəxs əvvəlki vətəndaşlıqdan çıxması ilə bağlı olan vacib tələbləri yerinə yetirmədiyi hallarda yaranır.

Bir qrup ölkələrdə naturalizasiya faktının özü vətəndaşlığın itirilməsinə səbəb olur (ABŞ). Başqalarında isə bu, yalnız könüllü surətdə vətəndaşlıq qazanıldıqda baş verir (Kanada, Finlandiya, Boliviya). Bununla belə, şəxsə xarici vətəndaşlıq onun öz xahişi ilə deyil, ölkənin qanununa uyğun olaraq doğulması, mənşəyi, ərazi dəyişikiiklərinə görə və s. verilibsə, onda bu şəxsə ölkə vətəndaşı kimi baxırlar. Üçüncü qrup ölkələrdə vətəndaşlığın itirilməsı üçün ondan çıxmağın rəsmiləşdirilməsi lazımdır (Türkiyə, İsveçrə).

Əcnəbilərin naturalizasiyası da müxtəlif yollarla nizama salınır. Onlar bir stra öikələrdə onu, ancaq əvvəlki vətəndaşlıqdan çıxdıqdan sonra qazanırlar (Almaniya, Hindistan). Digər ölkələrdə ayrı-ayrı istisnalara yol verilir. Belə ki, Yaponiyanın ədliyyə naziri xüsusi hallarda mənsub olduğu dövlətin vətəndaşlığından imtina etməyi tələb etmədən əcnəbilərin naturalizasiyasına icazə verə bilər. Banqladeşdə istisnalar o ölkənin ərazisində genişmiqyaslı layihələrə investisiya qoyan əcnəbilərə aid edilir. Digər ölkələrdə (Fransa) əvvəlki vətəndaşlıqdan çıxmağa naturalizasiya üçün şərt kimi baxmırlar. Həmçinin, hazırkı zamanda Rusiya vətəndaşlığına qəbul zamanı xarici vətəndaşlıqdan qəti imtina tələb olunmur, hərçənd ki, vətəndaşlıq haqqında Qanunun 3-cü maddəsinin əvvəlki mətni bunu saxlamışdı.

E.Lukaşeva yazır: "Ölkə vətəndaşı ilə nikah bağlayan əcnəbi-arvada vətəndaşlığın avtomatik verilməsi. Oxşar vəziyyətlərə Asiya, Afrika, Latın Amerikasının bır sıra ölkələrinin qanunvericiliyində rast gəlmək olar. Bəzi hallarda, ərin vətəndaşlığı şərtsiz verilir (Livan, Səudiyyə Ərəbistanı). Başqa hallarda. ölkənin milli qanunu dövlət mənsubiyyətinə malik olan arvada əvvəlki vətəndaşlığı saxlamağa icazə verirsə, ərin vətəndaşlığından imtina etməsinə yol verilir (Dominikan Respubilkası, Kamerun, Benin). Digər hallarda, ərin vətəndaşlığını qazandıqdan sonra müəyyən müddət ərzində əvvəlki vətəndaşlığı saxlamaq olar (Cənubi Koreyada - 6 ay). Beləliklə, ikili vətəndaşlıq o hallarda baş verir ki, müxtəlif dövlətlərin vətəndaşları ilə nikah bağladıqda ərin vatəndaşlığını almaq əvvəlki vətəndaşlığı itirməyi tələb etməsin, arvadın milli qanunvericiliyi isə əcnəbilərlə nikah bağlamağa əvvəlki vətəndaşlığı itirməyin avtomatik şərti kimi baxılmasın.

Əcnəbi arvada avtomatik surətdə vətəndaşlıq verən ölkələrin sayı azalır. Bu, həmin sferada beynəlxalq hüquq standartlarının dəyişməsi ilə əlaqədardır. Təsadüfi deyil ki, ərə getmiş qadının vətəndaşlığı haqqında 1975-ci il Konvensiyasının iştirakçıları nikahın bağlanması, pozulması, həmçinin, ərdə olduğu müddət ərzində ərinin vətəndaşlığını alması faktının arvadın vətəndaşlığında avtomatik göstərilmədiyini vurğulayır (maddə I). İndiki zamanda maraqları olan şəxs tərəfindən vətəndaşlığın könüllu seçilməsi prinsipi ailənin vahid vətəndaşlığı prinsipini daha çox sıxışdırır. Bundan başqa, arvada ərin vətəndaşlığının avtomatik olaraq verilməsinə cinsı əlamətlərə görə müəyyən diskriminasiya kimi baxırlar.

Qarışıq nikah zamanı doğulmuş uşağa vətəndaşlığın verilməsi. Tarixən uşağın vətəndaşlığı ataya görə müəyyənləşdirilirdi. Belə hallara bu gün də bir sıra ölkələrin qanunvericiliyində rast gəlmək olar (Hindistan, Tailand, Cənubi Koreya). Lakin indiki zamanda bunar hamı tərəfindən tanınan üsullar deyil. Avropa dövlətləri, ABŞ, Yaponiyanın vələndaşlıq haqqında qanunları cinsə münasibətdə neytraldır, onlar vətəndaşlığın həm ata, həm də ana xətti ilə verilməsinə yol verirlər. Qarışıq nikahdan əmələ gələn uşaqlar, müvafiq olaraq, atanın olduğu kimi, ananın da vətəndaşlığını qazanmaq hüqüquna malikdirlər.

Ərazi prinsipinə əsasən, vətəndaşlıq verən dövlətlərin ərazisində əcnəbi-valideynlərin uşaqlarının doğulması. ABŞ, Kanada, Argentina və Braziliyada ölkə ərazisində doğulan şəxsləri vətəndaş kimi tanıyırlar. Bir qayda olaraq, öz dövlətlərinin dövləti xidmətlərində olan və ya beynəlxlaq təşkilatlarda işləyən əcnəbilərin uşaqlarına istisna hallar aid edilir. Avstriya, Beliçika, Finlandiya, Hollandiya ölkələri ərazisində doğulan və orada müəyyən müddət yaşayan şəxslərə yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra va ya yetkinlik yaşına çatana qədər sadə ərizə vermək yolu ilə vətəndaşlıq qazanmağa icazə verilir. Belə hallarda uşaqlar eyni vaxtda həm doğulduqları ölkənin vətəndaşlığını, həm də valideynlərinin vətəndaşı olduqları dövlətin vətəndaşlığını əldə edirlər.

Müəllifin qeyd etdiyi kimi, ikili vətəndaşlığın əksinə olan ənənəvi hüquqi və siyasi dəllilər ondan əmələ gəlir ki, vətəndaşlıq müəyyən dövlətə münasibətdə qəti loyallıq tələb edir. Loyallığın ən yaxşı ifadəsi dövlətin ordusunda hərbi xidmətin keçirilməsidir. İkili vətəndaşlıq göstərilən vəzifəni nisbiləşdirir. Heç kəs eyni vaxtda iki ölkədə, xüsusən, onlar digər dövlətlərlə müharibə şəraitindədirsə, yaxıd bir-birləri ilə vuruşurlarsa, xidmət edə bilməz.

Ölkənin ərazisində ikili vətəndaşlığı olan şəxslər çoxluq təşkil edərsə, bütün məsələlər ikitərəfli əsasda tənzimlənir. 1984-cü ildə Fransa və Əlcəzair ikili vətəndaşlığı olanların, hərbi xidməti yaşadığı ərazidən asılı olmayaraq, bu ölkələrdən hər birində keçirə bilmələri haqqında saziş imzaladılar. Təcrübə göstərdi ki, hərbi xidmətin müddəti Fransada bir il, Əlcəzairdə isə iki il olmasına baxmayaraq, Fransada yaşayan etnik əlcəzairlilərin çox hissəsi hərbi xidmətı Əlcəzairdə keçirirlər.

E.Lukaşeva yazır: "İkili vətəndaşlığa, münasibətdə müxtəlif mövqelər mövcuddur. İtaliyada ikili vətəndaşlığın mümkünlüyü 1992-ci ildən tanınır. Oxşar üsul 1998-ci ilin noyabrında AFR hökuməti tərəfindən Bundestaqda təqdim edilmiş qanun layihəsində təsbit edilir. Bir sıra dövlətlərin qanun layihəsində əvvəlki vətəndaşlığın itirilməməsi şərtilə müəyyən öikələrin vətəndaşlığının qazanılması imkanı qabaqcadan şərtləndirilir. İspaniyada belə üsul iber-Amerika ölkələrinə, yaxud İspaniya ilə xüsusi əlaqəsi olmuş və ya olan ölkələrə aid edilir (Konstitusiyanın 11-ci maddəsinin 3-cü hissəsi) ".

60-cı illərdə Qərbi Avropa dövlətləri - Avropa Şurasının üzvləri ikili vətəndaşlıtın arzuolunmazlığı və ondan müxtəlif üsullarla uzaqlaşmağın zəruriliyi haqqında razılığa gəldilər. Çoxvətəndaşlıq hallarının ixtisar edilməsi və hərbi mükəlləfiyyətlər haqqında 1972-ci il Konvensiyasına uyğun olaraq öz azad istəkləri əsasında naturalizasiya, optasiya və ya bərpa yolu ilə digər üzv dövlətin vətəndaşlığını qazanan yetkinlik yaşına çatmış üzv dövlətlərin vətəndaşları öz əvvəlki vətəndaşlıqlarını itirirlər. Bundan başqa, Konvensiyanın iştirakçıları Konvensiyanın üzv-dövlətlərinin vətəndaşı olan şəxslər tərəfindən hər bir vətəndaşlıq qazanma halları barədə xəbər vermək vəzifəsinı öz üzərlərinə götürmüşlər (1997-ci il Konvensiyasının Əlavə protokolu. maddə I). Lakin indiki zamanda bir sıra Avropa ölkələri əhalinin sürətlə artması və miqrasiya proseslərinin inkişafı ilə əlaqədar ikili vətəndaşlığı münasib hesab edir.

VAHİD ÖMƏROV, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2016.- 3 dekabr.- S.15