Haqq və hüququn oxşar və fərqli cəhətləri

Şübhəsiz ki, müasir dünyada çox geniş həcmli, bəzən mürəkkəb, izahatları mübahisəli və müxtəlif cür yozulan, verilən bütün hüquqi məsələlərin daha ətraflı əhatə edilməsini məqsəd olaraq qarşıya qoymamışıq. Z.Həbibbəyli və İ.Cəmilbəyli yazırlar: "İstənilən hüquqi anlayışın bünövrəsi haqdan və hüquqdan keçir. Odur ki, insan haqlarından, onun da "haqq" və "hüquq" sözləri bünövrəsi üzərində duran bu fikirdən və onlar arasındakı fərq anlamının şərhindən söhbət açmaq istərdik.

Belə ki, həqiqətdə "hüquq" sözü "haqq" sözünün cəmi olub hər ikisi də ərəb sözü olmaqla, "doğru" mənasını verir. Elə hamımızın, yeri gələndə, işlətdiyimiz "doğru davranmaq" anlamı, qanuna uyğun davranmağı nəzərdə tutur. İstər millətin milli mentalitetinə aid olsun, istərsə də həmin millətin dövlət qanunlarına aid olsun.

Digər tərəfdən, "doğru" sözü "istiqamət", "tuş olmaq" anlamını verir ki, bu da "filan şəhərə, meşəyə, kəndə doğru yollandı" və s. kimi işlədilir.

Yəni qanunauyğun şəkildə fəaliyyət göstərmək, işləmək, davranmaq-elə sənin hərəkətlərinin qanunun cızdıqlarına tuş gəlməsi kimi dərk edilməlidir. Ərəblərdə hüququn "haqq" ("doğru") kəlməsindən doğması da, ingilislərdə hüququn "right", yəni "düz", "doğru" mənasını verən sözdən olması da bununla əlaqədardır.

"Haqq" və "hüquq" ifadələrini mütəxəssislər ayrı-ayrı mənalarda işlədirlər. Ayrı-ayrı millətlərin də dil və dilçiliyində belə məqamlara təsadüf etmək mümkündür. Analoji olaraq sahənin mütəxəssisləri də bilə-bilə bir dil fəndindən bəzən istifadə edirlər. Sosioloqlar, insan haqlarını müdafiə təşkilatları, mətbuat işçiləri və s. tez-tez "insan haqqı" ifadələrini dilə gətirirlər. İfadənin məğzi ən çox Allaha inanan demokratlar üçün bu haqlar elədir ki, onlar kimlərinsə istəyi, arzusu və iradəsi ilə insana verilmiş, hədiyyə olunmuş kimi qəbul edilməməlidir. Hesab edilməlidir ki, onların insana, Allah-Taala anadan olandan, əzəldən verib, tarixən isə onları cəllad siyasi rejimlər pozub, imkan verməyib. İnsan haqqının beləcə Tanrı ilə əlaqələndirilməsi, onu da təbii edir ki, insan bunu yüksək anlamda başa düşür, doğrulara da elə haqq deyirik. İnsan Allaha haqq deyəndə, onun ən yüksək Həqiqət, Gerçək, Doğru olmasını göz önünə gətirir. "İnsan haqları" deyəndə isə inanılmış demokrat bu haqların İlahi Doğrunun törəməsindən və doğmasından gözləyirik".

Müəlliflər göstərirlər ki, "insan kimdir" -sualının da cavabı -"insan azadlığı olan canlıdır", "insan ədalətə gərəyi olan canlıların ən alisidir" anlamı kimi dərk edilməlidir. "Hüquq" sözünə, ideyasına gəldikdə isə, o, konvensionaldır, şərtidir. Prezident Fərmanında, şah göstərişində, parlamentdə və ya hər hansı başqa razılaşmalarda əldə olunmuş müəyyən müddətli bir ifadə, bir sənəddir. Məsələn, beynəlxalq hüquqdan bir misal. İndinin özündə də beynəlxalq hüququ-müxtəlif ictimai quruluşlu dövlətlərin mübarizə və əməkdaşlıq şəraitində qarşılıqlı münasibətlərdə rəhbər tutduqları və onların aralarındakı iqtisadi, siyasi və mədəni münasibətləri, ümumi sülhü və dinc yanaşı yaşamağı təmin etmək məqsədilə tənzim edən ümumtanınmış prinsiplərin və normaların məcmuyu adlandırmaq olar. Bu hüququn qüvvədə olan əsas prinsipləri 1945-ci il iyunun 26-da San-Fransisko konfransında SSRİ, ABŞ, İngiltərə, Fransa və Çinin iştirakı ilə 50 dövlətin nümayəndələri tərəfindən imzalanmış BMT Nizamnaməsində təsbit edilmişdir. 149-dan çox dövləti əhatə edən BMT, beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi mühafizə etməlidir. Quruluş sistemindən asılı olmayaraq, bu dövlətlərin əmin-amanlıq şəraitində yaşaması, hər bir dövlətin beynəlxalq münasibətlərdə zor işlətməmək (amma həmişə belə olmur) və ya zor işlətməklə hədələməmək, beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla həlli, bir-birinin daxili işinə qarışmamaq, bütün xalqların suveren bərabərliyi və öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu tanımaq, başqa ölkələrin dövlət suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə və siyasi istiqlaliyyətinə hörmət etmək, öz beynəlxalq öhdəliklərini vicdanla yerinə yetirmək BMT Nzamnaməsinin əsas məqsədləri və prinspləridir. Digər bir misal isə, əgər vergi qanunu tez-tez dəyişməyə ehtiyac olursa, insan haqlarını belə pozmaq, tez-tez dəyişdirmək olmaz. İnsan hüquqları isə zaman içində dəyişir. Dövlətlər, cəmiyyətlər insana yeni hüquqlar verib, hansı əvvəlki hüququ isə alırlar və bu zaman diskussiyalar gedirsə, onun mənası nə dərəcədə bu yeni hüquq gərəklidir, toplumun yaxşı vəziyyətdə olması üçün lazımdır. "Haqq" və "hüquq" ifadələrinin bir-birindən ayrı çalarlarını söyləsək də, onun yaxınlaşma məqamlarını da bilmək bu gün daha vacibdir. Keçmiş sosialist dövlətlərində və hazırkı Şərq dövlətlərində və s. söz, düşüncə, informasiya əldə etmək, yaymaq azadlıqları hüququ xeyli dar çərçivəyə salınmışdır.

Z.Həbibəyli və İ.Cəlilbəyli bir daha yazırlar: "İnsan haqlarının hüquqlaşdırılması demokratik hesab edilən dövlətlərdə də tam və bitkin deyildir. Amerikanın özündə insanın bilmək haqqına düz desələr də, yalnız 1967-ci ildə Konqres bu haqqı hüquqa çevirdi, informasiya azadlığı haqqında qanun qəbul etdi.

Hazırda demokratik quruluşlu hesab edilən dövlətlərdə insan haqqı ilə hüquq arasında məlum bir gərginlik qalsa da, ümumi durum xalqların xeyrinədir. Burada, nəinki insan haqları yüksək dərəcədə hüquqlaşıb, insan haqları, həm də yeni qanunlar yaradılanda, onları dəyərləndirmək üçün ölçü vahidinə çevrilib. İnsan haqlarına uyğun gəlməyən, onları pozmaq potensialı daşıyan qanunlar güclü tənqidə məruz qalır və çox keçmədən aradan qaldırılır.

Etiraf edək ki, Azərbaycanda nə vətəndaşlar, nə də hüquq- mühafizə orqanları işçilərinin əksəriyyəti çağdaş dünyada insan haqlarının hüquq üzərində bu nüfuzunu yaxşı bilmirlər. Hansı ki, respublika konstitusiyasının 151-ci maddəsinə görə ölkənin qanunvericilik aktları ilə Azərbaycanın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq hüquq sənədləri bir-birinə uyğun gəlməyəndə, ikinciyə üstünlük verilməlidir.

Əslində, Azərbaycan dövləti, onun prezidentləri, dövlətimizi təmsil edən xüsusi səlahiyyətli şəxslər, insan haqları və hüquqları ilə bağlı bir çox sənədlərə qol çəkiblər, onlara Azərbaycanda əməl olunacağına sənədlə qarant durublar, məmur dəyişsə də, qanun icraatı yerinə yetirilməlidir.

Bu əsasda da hüquq-mühafizə orqanlarının nümayəndələri insan haqları və hüquqları ilə bağlı beynəlxalq müqavilələri "boş" bir kağız sayanda - haqqı pozulmuş Azərbaycan vətəndaşı özünün əsl haqqını tələb etmə mübarizəsinə qalxmalıdır və deməlidilər: Siz bu hərəkətlərinizlə, dövlətin, dövlət başçısının öz qolu, öz şərəfi ilə verdiyi sözü pozursunuz, onların şərəfinə ləkə vurursunuz, siz qanunu pozursunuz, deməli, cinayət edirsiniz. Cinayət etmiş adamın isə kiminsə cinayətkar olub-olmaması məsələsi ilə məşğul olmağa mənəvi haqqı və ixtiyarı yoxdur".

Müəlliflər göstərirlər ki, insan haqları ilə bağlı digər bir özəlliyi də insanlarımız yaxşıca yadda saxlamalıdırlar. Hakimiyyət insanları əllərindəki rıçaqlardan "başlarını itirib" korlananda, özbaşnalıq edəndə, insanın azadlığını qorumaq, şəxsə məlum bir muxtarlıq, asılılıqsızlıq əldə etmək üçün "dayaqlardan" məharətlə istifadə vacibdir. Demokratiyanın belə prinsipinin öz hikməti var. Vətəndaşlarda bəlli bir asılılıqsızlıq, muxtarlıq olanda, onlar dövlətin xırda vintciyinə çevrilmirlər, ortaya iradə qoyub parlamenti, prezidenti, hökumət başçısını və s. başqaları ilə əvəz edirlər. Təbii ki, "yuxarılar" isə öz vətəndaşlarının bu iradəsini hiss etdikdə, onların xoşuna gəlməyə çalışırlar, heç olmasa, müəyyən güzəştlərə gedirlər ki, bəlkə yenidən seçilmək şansını əllərindən verməsinlər.

Arzu edək ki, hər birimiz öz haqq və hüquqlarımızı biləcək və onu müdafiə etmək əzmində olacağıq.

Demokratiya təməl prinsipi kimi qəbul edilən ölkələrdə insan haqları vətəndaşı hakimiyyətindən, hakimiyyət insanlarının, onun ayrı-ayrı orqanlarının özbaşınalıqlarından qoruyan ən başlıca dayaqlardan birincisidir, başlıcasıdır. Bəzi Avropa ölkələrində, ABŞ-da və digər bu tipli ölkələrdə dövlətin baş sənədi, Anayasası, yəni konstitusiyası, məhz dövlətin imkanlarına, iradəsinə bir "dur" demək, onun insan üzərində tam xaqanlıq etməsinə yol verməmək üçün yazılmışdır.

Azərbaycanın da konstitusiyası əvvəlkindən xeyli yaxşı olsa da, haqq və hüququn insana verməli olduğu azadlıqların hamısını verməkdə acizdir. Deməli, mübarizə istiqamətlərinin biri də Anayasa ilə birbaşa bağlı olmasındadır. Haydı mübarizəyə!

Beynəlxalq hüquq öz mənbələrinə görə də dövlətlərin daxili hüquqlarından fərqlənib, maddi və hüquqi mənada mənbələri spesifik xüsusiyyətə malikdir. Beynəlxalq hüquqi mənbələri dedikdə, biz geniş maddi mənada və dar huquqi mənada olan mənbələri nəzərdə tuturuq. Birinci mənada, beynəlxalq hüququn mənbəyi, bütün başqa hüquq sahələrində olduğu kimi, onu meydana gətirən əsas qüvvəyə, bünövrəyə deyirik. Yəni dövlətlərin, dövlət orqanlarının və nümayəndələrinin beynəlxalq meydanda əxlaq qaydalarını nizama salan üsullara, metodlara və formalara beynəlxalq hüququn mənbəyi deyilir ki, BMT Beynəlxalq Məhkəmə statusunda xüsusi maddəyə rəsmi istinad edilir.

Z.Həbibbəyli və İ.Cəlilbəyli yazırlar: "Beynəlxalq hüququn başlıca və əsas mənbələrindən biri də beynəlxalq müqavilədir ki, bu da dövlətlərin suveren hakimiyyətinə və hüquqlarına əsasən, öz hüquq və vəzifələrinə dair bağladıqları sazişdir.

Siyasi, iqtisadi və başqa münasibətlər sahəsində iki və ya bir neçə dövlət arasında qarşılıqlı hüquq və vəzifələrin yaradılmasına, dəyişdirilməsinə, ləğv edilməsinə dair müəyyən formada tərtib edilmiş saziş beynəlxalq müqavilə adlanır.

Müqavilə dövlətlər arasındakı əməkdaşlığın ən geniş yayılmış və mühüm hüquqi forması sayılır. Bu şərt BMT nizamnaməsində də öz əksini tapmışdır.

Beynəlxalq müqavilə, iştirakçı tərəflər üçün hüquq və vəzifələr yaradan ümumi hüquqi aktdır, bu akta məcburi surətdə riayət edilməsi, onların şərtsiz və sözsüz icra edilməsi müasir beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri sayılır. Digər tərəfdən, beynəlxalq müqavilə müəyyən dövrdə beynəlxalq aləmdə gedən mübarizə və əməkdaşlıq şəraitində mövcud siyasi qüvvələrin qeyd edilməsinin və möhkəmlənməsinin hüquqi formasıdır.

Həyatda özünə yer tutmuş beynəlxalq hüquq formalarından biri də beynəlxalq adətdir. Dövlətlər və millətlər tərəfindən uzun müddət təcrübədə tətbiq edilərək, hüquqi zəruriyyət əhmiyyəti kəsb etmiş əxlaq qaydaları beynəlxalq adət sayılır. Beynəlxalq adət də müasir beynəlxalq hüququn əsas mənbələrindən biridir.

BMT Nizamnaməsi və Beynəlxalq Məhkəmənin Statusu üzrə də beynəlxalq hüququn qüvvədə olan bir norması olub, xüsusi maddələri var. Belə adətlərin bəziləri, uzun müddət təcrübədə etiraf və tətbiq edildiyindən, ümumi prinsiplərə çevrilir, hətta məcəllələşdirilir. Adət, davamlı bir forma olaraq qalarsa və tətbiq edilərsə, o, norma-qanun kimi qəbul olunur. Lakin burada müasir beynəlxalq hüququn mütərəqqi demokratik prinsiplərinə zidd olmayan beynəlxalq adətlər nəzərədə tutulmalıdır".

Müasir beynəlxalq hüququn normaları çoxdur, müxtəlifdir, mürəkkəbdir, lakin müəyyən bir sistemə gələndir. Bu sistem beynəlxalq hüquqa dair qanunların və digər normativ aktların, sadəcə, xronoloji cəmlənməsi deyil, qüvvədə olan beynəlxalq hüquq normalarının təyinatına görə yaxınlığı nəzərə alaraq, onların ayrı-ayrı sahələr üzrə vahid bir qaydada sistemləşdirilməsi başa düşülməlidir. Başqa hüquq sistemi kimi beynəlxalq hüququn sistemi də müəyyən iqtisadi sistemə və mülkiyyət formasına uyğun olmalıdır.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2016.- 23 iyun.- S.15.