Polietnik və multikultural cəmiyyətlərdə siyasi anlaşma və insan hüquqları

Demokratik ölkələrdə müxtəlif etnik submədəniyyətlər arasında qarşılıqlı siyasi anlaşmanın lazımi səviyyəsinin təmin edilməsi üçün yaradılmış institutları şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: konsosiativ demokratiya" sistemləri (consociate - ingiliscə: dostluq ittifaqında birləşmək va seçki sistemləri).

"Konsokiativ demokratiya" sistemləri proporsional nümayəndəlik sistemi üzrə seçilmiş siyasi liderlərdən ibarət koalisiyanın təşkili nəticəsində yaranır. Bu cür nümayəndəlik hər bir etnik-mədəni birlik üçün parlamentdə verilmiş səslərin sayına uyğun olan yerləri təmin edir.

Robert Dahl yazır: "Bu məsələdə aparıcı mütəxəssis Arend Leyphart sayılır. O, sözügedən problemi "Plüralist cəmiyyətdə demokratiya: müqayisəli təhlil" kitabında geniş işıqlandırmışdır (Arend Lijphart. Democracy in Plural Societies: A Comparative Explorati- on.

"Konsokiativ demokratiya" sistemləri İsveçrə, Belçika və Niderlandda təxminən 1917-ci ildən 1970-ci ilə qədər, Avstriyada isə 1945-1966-cı illər arasında qüvvədə olmuşdur. Bu ölkələrdə polietnikliyin müxtəlif modelləri və müvafiq olaraq konsensusa şərait yaratmalı olan müxtəlif siyasi institutlar vardır. İsveçrəlilər müxtəlif dillərdə danışır (almanca, fransızca, italyanca və retoromanca), miixtəlif dinlərə etiqad edir (katolik və protestant), müxtəlif kantonlarda yaşayırlar. Linqvistik və dini fərqlər müəyyən dərəcədə üst-üstə düşür: germandilli isveçrəlilərin bir qismi katolik, bir qismi protestant olduğu halda, frankofonların bir qismi katolikliyə, digər qismi isə protestantlığa etiqad edir. Bu fərqlər bir vaxtlar dil və din zəminində çoxsaylı münaqişələrə səbəb olurdu, lakin müasir İsveçrədə bu cür çəkişmələrə, faktiki olaraq rast gəlinmir. Kiçik kantonların əhalisi bir qayda olaraq daha yüksək dərəcədə dil və din yekcinsliyinə malikdir ki, bu da həm tarixi halların, həm də hakimiyyətin şüurlu fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur. Ölkədə mövcud olan siyasi konsensus sisteminın əsas xüsusiyyətlərinin İsveçrə Konfederasiyasının Konstitusiyasında əks olunması ilə yanaşı, bu sistem həm də ölkənin ictimai rəyi və onun vətəndaşlarına xas olan yüksək siyasi mədəniyyəti tərəfindən güclü şəkildə dəstəklənir."

Müəllif göstərir ki, belçikalılar dil (fransız və flamand dilləri), din üzrə və regional fərqlərə görə bir-birlərindən seçilirlər. İki əyalətin (Valloniya və Flandriya) əhalisi kifayət qədər yekcinsdir. Fransa ilə həmsərhəd olan Valloniyada fransızca danışan protestantlar və ya dinlə maraqlanmayan vətəndaşlar yaşayır; Hollandiya ilə həmsərhəd olan Flandriyada isə flamand-katoliklər məskunlaşıb; ölkənin mərkəzində qarışıq əhalisi olan Brüssel qərarlaşıb. Konsensusa əsaslanan siyasi sistem koalision hökumətlərdən ibarətdir; onların tərkibinə bir qayda olaraq əhalinin hər iki seqmentinin nümayəndələri daxildir.

Hollandiyada neçə-neçə nəsil öz dəqiq çərçivəsi olan dörd müxtəlif seqmentə bölünürdü: katolik, protestant, sosialist və liberal. Bu fərqlər qarşılıqlı insan münasibətlərinin demək olar ki, bütün sahələrini - siyasətdən tutmuş nikaha, qonşu icmalara, klublara, həmkarlar ittifaqlarına, qəzetlərə və sairəyə qədər - müəyyən edirdi. Dövlət məktəblərində dini təlim zəminində yaranmış münaqişə - iki dini bölümün nümayəndələrini iki dünyəvi bölümə qarşı hiddətlə çıxış etdiyi mübahisə Niderland demokratiyasının təməlini sarsıtmağa başlamışdı. Yalnız uzun illərdən sonra - 1917-ci ildən başlayaraq, ölkədə "konsosiativ" sistem inkişaf etdirilməyə başladı - hər dörd qrup hökumətdə təmsil olunur və qərarlar yalnız konsensus əldə edildikdən sonra qəbul olunurdu (bax: Arend Lijphart. The Politics of Accommodation: Pluralist and Democracy in the Netherlands. Berkley University of California Press, 1968). Nəhayət, məktəblərdə də münaqişə həll edildi: qərara alındı ki, dövlət cəmiyyətin dörd seqmentinin hər birinin ayrı-ayrı məktəblərinə, yəni şagirdlərin seqmentlər üzrə bölgüsünə şərait yaratmalı və buna dəstək verməlidir. XX əsrin 70-ci illərində dini fərqlərin kəskinliyi tədricən azalmağa başlayandan sonra dörd bölgülü hökumət koalisiyasına daha ehtiyac qalmadı. Bununla belə, çoxpartiyalı sistem və proporsional nümayəndəlik sistemi etibarlı şəkildə təminat verirdi ki, Niderland hökuməti bir çox partiyalardan ibarət olan koalisiya kimi qalacaqdır.

"Konsokiativ demokratiyalar" nadir hallarda uğurlu olur. Çünki çox az hallarda elə şərait yarana bilər ki, onun təsir qüvvəsini təmin edə bilsin (Arend Leyphart "Democracy in Plural Societies” kitabında bu cür doqquz əlverişli şərti sadalayır).

R.Dahl yazır: "Multimədəni ölkələrdə qərarların qəbul edilməsinin konsokiativ üsulunun yaranması aşağıdakı problemlərlə qarşılaşa bilər:

1. Bir çox multimədəni ölkələrdə onun mövcud ola bilməsi üçün vacib olan (bəlkə də zəruri olan) şərtlər çox zəifdir, ya da yerli-dibli yoxdur.

2. Konsokiativ quruluş idarəetmənin demokratik forması çərçivəsində müxalifətin rolunu xeyli azaldır (bax: Courtney Jung and Lan Shapiro "South Africa's Negotiated Transition: Democracy, Opposition, and New Constitutional Order", Shapironun kilabında: "Democracy's Place".

3. Bəzi tənqidçilərin fikrincə, veto hüququ və konsensusun əldə edilməsi zərurəti bir sıra hallarda qərarların qəbul edilməsini ləngidir. Məsələn, Hollandiyada cəmiyyətin bütün seqmentlərinin nümayəndələrindən ibarət olan çoxpartiyalı hökumətin təşkil edilməsi üçün bəzən aylarla vaxt gedir.

Bəzi politoloqlar sübut edirlər ki, bunun mümkün alternativi - siyasi liderləri parlament və ya prezident seçkiləri zamanı və ondan öncə fəaliyyət göstərən uzunmüddətli seçki koalisiyalarını təşkil etməyə sövq edə biləcək seçki sistemlərinin yaradılmasıdır (bax, məsələn, Donald L.Horowitz. Ethnic Groups in Conflict, Berkeley və Democratic South Africa? Constitutional Engineering in a Divided Society, Berkeley. Məsələ yalnız ondadır ki, bunun həyata keçirilməsi nə dərəcədə mümkündür. Təbii ki, "hansısı qalibə çatır" (HQC) tipli seçki sistemi daha az münasib və sərfəlidir, çünki bu cür sistem hansısa bir qrupa parlamentdə yerlərin elə böyük əksəriyyətini almağa imkan verir ki, bundan sonra danışıqlara, kompromislərə və koalisiyaların yaradılmasına ehtiyac qalmır.

O yazır: "Bəzi alimlər "A" Əlavəsində təsvir edilmiş alternativ səsvermə ("AS") sistemində bir çox məziyyətlər görürlər. Burada qanun prezidentliyə namizədin üzərinə vəzifə qoyur ki, həmin ölkədə mövcud olan əsas submədəniyyətlərin və ya etnik qrupların ən azı ikisinin nümayəndələrinin səsinin müəyyən bir minimumunu qazansın (yeri gəlmişkən, Keniyada "prezidentliyə namizədin ölkənin səkkiz əyalətindən heç olmasa beşində səslərin 25 faizini alması" tələbinə baxmayaraq, 1992-ci ildə dağınıq müxalifət Daniel Arap Moyiyə cəmi 35 % səslə prezident olmağa imkan vermişdir (Andrew Reynolds & Ben Reilly. The İnternational İDEA: Handbook of Electoral System Design. Stockholm: İnternational İnstitute for Democracy and Electoral Assistanco).

Yaxud məsələn, başlıca dövlət vəzifələri əsas etnik qrupların nümayəndələri arasında razılaşdırılmış müəyyən formula uyğun olaraq bölüşdürülə bilər. Bununla belə, yuxarıda sadaladığımız üsulların heç biri mədəniyyətlərarası münaqişələrin kəsilməsinə təminat vermir. Vaxtilə Livan, Nigeriya, Şri- Lankada tətbiq edilmiş və müəyyən müddətə bu ölkələrə sabitlik gətirmiş belə sistemlər sonralar, böyüyüb vətəndaş müharibəsinə çevrilən etnik nifaqın və ya avtoritar idarəetmənin təzyiqi altında dağılmışdı.

Bir nəticə şübhə doğurmur: məsələnin bütün multimədəni ölkələr üçün münasib olan ümumi həlli yolu yoxdur. Hər bir ölkə bu məsələni öz xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, özünə uyğun şəkildə həll edir.

Görəsən, dünyada nə qədər demokratik ölkə var? Hansı əlamətlərə görə müəyyən etmək oiar ki, yaşadığınız ölkə "demokratikdir", yoxsa "avtoritar"?

Mən başa düşürəm ki, bu kitabın oxucuları arasında az adam tapılar ki, dünyada demokratik ölkələrin dəqiq sayı ilə maraqlanmış olsun. Bu mənada, ikinci sual daha böyük maraq doğurur. Lakin ona cavab vermək üçün birinci sualı nəzərdən keçirmək lazım gələcək.

Bu isə göründüyü qədər də asan məsələ deyil, belə ki, bir var deyəsən ki, ölkədə poliarxik demokratiyanın bütün institutları olmalıdır, bir də var müəyyən etməyə çalışasan ki, həmin ölkədə bu institutlar var, ya yoxdur. Burada ən azı iki mülahizə yürütmək lazımdır: biz hər şeydən əvvəl bilməliyik ki, həmin ölkədə poliarxik demokratiya institutları, həqiqətən də mövcuddur və onlar "qeyri-demokratik ölkə" səviyyəsindən yüksəkdə durur; müstəqil müşahidəçilərin dünya ölkələri haqqında verdikləri çox geniş həcmdə informasiya birinci tezisi tərtib etməyə kömək edir.

İkinci mühakimə daha böyük səy tələb edir və müəyyən qədər sərbəst xarakter daşıyır. Belə fikir mövcuddur ki, bu demokratiyanın minimal səviyyəsi Avropada və ingilis dilli ölkələrdə, yəni "qocaman demokratiya" ölkələrində demokratiyanın inkişaf səviyyəsinə uyğundur. Mənə elə gəlir ki, bu standart düzgün seçilib: biz hər hansı bir ölkəni o zaman "demokratik" hesab edə bilərik ki, bütün əsas demokratik institutlar orada mövcuddur və lazımi səviyyədədir.

VAHİD ÖMƏROV, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2016.- 16 mart.- S.15