Demokratiyanın əsas şərtləri və insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi

R.Dahl yazır: "XX yüzillikdə demokratiya dönə-dönə məğlubiyyətə uğrayıb. Demokratik idarəetmə forması yetmiş dəfədən çox yerlə yeksan olub və onun yerini avtoritar rejimlər tutub. Bununla belə, bu dövr demokratiyanın möhtəşəm uğurları dövrü olub, başa çatmaqda olan XX yüzillik demokratiyanın təntənəsi əsri kimi yadda qalıb, demokratik ideyalar, institutlar və prosedurların dünya miqyasında yayılması və hər şeyi əhatə edən təsiri yaşadığımız yüzilliyi bəşər tarixi ərzində demokratiyanın inkişafının on faydalı dövrünə çevirib.

Qarşımızda iki nöqteyi-nəzəri əhatə edən iki, daha doğrusu, bir sual durur. Dünyanın bütün bölgələrində olan ölkələrdə bu qədər demokratik institutların yaradılmasını nəylə izah etmək olar? Və demokratiyanın məruz qaldığı uğursuzluqları nəylə izah elmək olar? Bu sualın bitkin cavabı olmasa, demək olar ki, bu və ya digər halda qarşılıqlı əlaqədə olan iki faktorlar qrupu xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Birincisi, XX yüzillik ərzində bütün əsas alternativlər demokratiya ilə yarışda "böyük hesabla" uduzublar. Artıq XX əsrin 20-ci illərindən sonra ideyaları və praktikası çox qədim, az qala bütün dünyada bərqərar olmuş qeyri-demokratik idarəetmə formaları - monarxiyalar, irsi aristokratiyalar, oliqarxiyalar öz legitimliyini və ideoloji qüdrətini həmişəlik itirməyə başladı. Onları daha geniş sosial bazası olan antidemokratik alternativlər əvəz etdi ki, bunların arasında da, ilk növbədə italyan faşizmi, alman nasizmi, leninizm və digər avtoritar ideologiya va rejimlərin müxtəlif növləri göstərilə bilər, lakin onların çiçəkləmə dövrü uzun sürmədi. Faşizm və nasizm İkinci Dünya müharibəsində "Ox ölkələri"nin (Almaniya, İtaliya, Yaponiya - red.) məğlubiyyəti ilə ölümcül yaralar aldı. Sonra hərbi diktaturalar iqtisadi, diplomatik və hərbi (Argentinanı yada salaq) uğursuzluqların yükü altında bir-birinin ardınca çökməyə başladı (ilk növbədə, Latın Amerikasında) və XX yüzilliyin sonuncu onilliyi astanasında demokratiyanın axırıncı və ən güclü rəqibi - sovet kommunist sistemində təcəssüm etmiş leninizm daxili deqradagiya və xarici təzyiq nəticəsində "kindən çürüyərək" yıxıldı".

Müəllif qeyd edir: "Soruşula bilər: bundan sonra demokratiya bütün Yer kürəsində özünü təhlükəsiz hiss edə bilərmi? Doğrudanmı 1919-cu ildə, Birinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra "demokratiyanı daha heç nə hədələmir" söyləmiş ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun nikbin "peyğəmbərliyi" (indi məlum olduğu kimi, yanlış mülahizəsi) gerçəkləşməyə başlayıb?

Təəssüf ki, yox. Demokratiya qəti qələbə çalmayıb və buna heç yaxınlaşmayıb da. Dünyanın ən qüdrətli dövlətlərindən biri və ən çox əhalisi olan Çin hələ də demokratikləşməyib. Bu böyük sivilizasiyanın hökm sürdüyü dörd min il ərzində çinlilər bir dəfə də olsun demokratiya "meyvəsindən dadmayıblar" və Çinin tezliklə demokratik ölkə olacağına çox az ümid var. Dünyanın başqa hissələrində - Afrikada, Cənub-Şərqi Asiyada, Yaxın Şərqdə, dağılmış Sovet İttifaqının bəzi keçmiş respublikalarında hələ də qeyri-demokratik rejimlər qalmaqdadır. Bu ölkələrin böyük bir hissəsində demokratiya üçün çox da əlverişli olmayan vəziyyət yaranıb, buna görə aydın deyil ki, onlar nə vaxt demokratiyaya keçəcəklər və ümumiyyətlə, keçəcəklərmi? Həm də bu cür keçidi gerçəkləşdirmiş və özündə poliarxik demokratiya institutlarını qurmuş bir sıra ölkələrdə vəziyyət o qədər də əlverişli deyildir ki, orada demokratiyanın uzun müddət qorunub saxlanılacağına zəmanət vermək mümkün olsun".

Bəs burada təyinedici şərtlər hansılardır? Yenə təkrar edirəm ki, ölkədə demokratik institutların sabitliyi üçün şərait yaradan şərtlərin olması zəruridir. Bu şərtlər zəif ifadə olunmuşsa və ya ümumiyyətlə yoxdursa, demokratiyanın yaranacağına az ümid var, o, meydana gəlsə belə, mövqeyi möhkəm olmur. İndi də aydınlaşdırmağa çalışaq ki, bu şərtlər nələrdən ibarətdir?

Bu sualın cavabını tapmaq üçün üç qrup ölkənin son əsr ərzində topladığı xeyli önəmli və zəngin təcrübəyə müraciət etməliyik. Bu ölkələr aşağıdakılardır:

1. Demokratiyaya keçid etmiş, öz demokratik institutlarını möhkəmlətmiş və onların mövcudluğunu bir neçə onilliyə təmin etmiş ölkələr.

2. Demokratiyaya keçiddən sonra kollapsa (fəaliyyətin birdən dayanması) uğramış ölkələr.

3. Hələ də demokratiyaya keçməmiş ölkələr.

Demokratiyaya keçid, möhkəmlənmə və iflas - bu məqamlar ölkədə demokratiyanın bərqərar olma imkanına ən çox təsir göstərən beş şərti (ola bilsin ki, bunların sayı daha çoxdur) fərqləndirməyə imkan verir.

Demokratik institutlar üçün hansı şərtlər əlverişlidir? Demokratiya üçün ən vacib olan şərtlər:

1. Ordu və polis üzərində seçilmiş vəzifəli şəxslər tərəfindən həyata keçirilən nəzarət.

2. Demokratik əqidə və siyasi mədəniyyət.

3. Demokratiyaya düşmən kəsilmiş xarici dövlətdən güclü asılılığın olmaması.

Demokratiya üçün əlverişli olan şərtlər:

4. Müasir bazar iqtisadiyyatı və müasir cəmiyyət.

5. Zəif ifadə olunmuş submədəni plüralizm.

Ölkənin demokratik hökumətinə düşmən olan başqa ölkə tərəfindən xarici müdaxiləyə məruz qalmış dövlətdə demokratik institutların inkişafı az inanılandır.

Bəzən bir şərtin, yəni xarici müdaxilənin mövcudluğu, bütün qalan şərtlərin xeyli əlverişli olduğu ölkədə nə üçün demokratik institutların inkişaf edə və ya qorunub saxlana bilmədiyini izah etmək üçün kifayətdir. Məsələn, İkinci Dünya müharibəsi qurtarandan sonra Sovet İttifaqının hərbi müdaxiləsi olmasaydı, indi Çexoslovakiya "qocaman demokratiya" ölkələri sırasında özünə layiq yer tutmuş olardı. Polşa və Macarıstanın nə üçün öz demokratik institutlarını inkişaf etdirə bilməməsi də bununla izah oluna bilər.

Nə qədər təəccüblü olsa da, əsrimizin axırıncı onilliyinə qədər Amerika Birləşmiş Ştatları da Latın Amerikası dövlətlərinin daxili işlərinə müdaxilənin intensivliyinə görə, ona şərəf gətirməyən rekord müəyyən etmişdi. O, bu ölkələrdə Amerika biznesi və ya (rəsmi versiyaya görə) öz milli təhlükəsizlik naminə, hətta bütün xalq tərəfindən seçilmiş hökumətlərin devrilməsini dəstəkləməkdən də çəkinməmişdi. Qoy olsun ki, demokratiyanın inkişafının kökündən kəsildiyi Latın Amerikası dövlətləri demokratiyanın bütün tələblərinə cavab vermirdi, lakin onlar Amerika müdaxiləsinə məruz qalmasaydı (bundan da yaxşısı - onların demokratiya yolunda ilk addımlarına əsaslı dəstək verilsəydi), orada demokratik institutlar öz təbii axarı ilə inkişaf etmiş olardı. Bu cür müdaxilənin yolverilməz nümunəsi kimi 1964-cü ildə Qvatemalada baş vermiş hadisələr götürülə bilər. O vaxt ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin agentlərinin gizli iştirakı ilə hərbi çevriliş nəticəsində Qvatemalanın qanuni seçilmiş prezidenti - solçulara rəğbət bəsləyən populist Xakopo Arbensin başçılıq etdiyi hökumət devrilmişdi.

Sovet İttifaqı parçalandıqdan sonra Mərkəzi Avropa ölkələrində və Baltikyanı dövlətlərdə demokratik institutların sürətlə yaradılması prosesi başlandı. Bundan əlavə, ABŞ və bütün dünya birliyi Latın Amerikasında və digər regionlarda diktator üsul-idarələrinə qarşı çıxış edərək, Yer kürəsində demokratik institutların inkişafına hərtərəfli dəstək verməyə başladı. Bəşər tarixində ilk dəfə olaraq beynəlxalq qüvvələr tərəfindən bütün istiqamətlərdə - siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə demokratik ideyalara və institutlara bu cür güclü kömək göstərilirdi. XX əsrin sonuncu onilliyi dünyanın siyasi iqlimində demokratik inkişafın perspektivlərini köklü şəkildə yaxşılaşdırmış çox mühüm dəyişikliklərlə əlamətdar oldu.

Nə qədər ki, demokratik qaydada seçilmiş vəzifəli şəxslər silahlı qüvvələri və polisi öz nəzarətləri altına almayıblar, demokratik siyasi institutlar çətin ki, inkişaf edə və ya duruş gətirə bilsinlər.

P.Dahl yazır: ''Əcnəbi dövlətlərin müdaxiləsi demokratiya üçün əsas xarici təhdid olsa da, ən qorxunc daxili təhlükə fiziki məcburiyyətin başlıca mənbələrindən - ordudan və polisdən istifadə etmək imkanı əldə etmiş liderlərdən baş alıb gəlir. Əgər demokratik qaydada seçilmiş məmurlar bu strukturlar üzərində effektiv nəzarətə nail ola bilsələr, onda bu təşkilatların əməkdaşları, ilk növbədə də zabitlər onların iradəsi ilə hesablaşmağa marağı və bu qərarlar barədə bilgiləri, öz milli hökumətlərinin siyasi kursu barədəki maraq və bilgi qədərində olmalıdır. Vətəndaşların məlumatlandırılması üçün beynəlxalq təşkilatın siyasi və "informasion" elitası ümumi diskussiyalar və müxtəlif alternativ variantların müzakirəsini təşkil etməlidir, özü də elə etməlidir ki, bu diskussiyalar auditoriyada canlı maraq oyatsın, onların qəlbində əks-səda vermiş olsun. Bu ümumi diskussiyaların baş tutması üçün bir növ hakimiyyət orqanlarında partiyalar və seçkili vəzifələrə namizədlər arasında gedən mili-siyasi rəqabətin beynəlxalq ekvivalentini yaratmaq lazım gələcəkdir. Müəyyən demokratik ölkənin daxilində qanunverici hakimiyyət icra hakimiyyətinə nəzarət etdiyi kimi, beynəlxalq təşkilatlarda da seçilmiş nümayəndələr korpusu və ya analoji funksiyaları olan məmurlar mühüm bürokratik strukturlar iizərində nəzarəti həyata keçirməlidir".

Müəllif göstərir ki, əlavə olaraq belə bir problem yaranır ki, bu fərz olunan seçilmiş vətəndaşlar korpusu müxtəlif ölkələrin sakinlərini necə təmsil edəcəkdir. Əhalinin sayı arasında böyük fərq olduu üçün heç bir nümayəndəlik sistemi hər bir vətəndaş üçün eyni səs "çəkişini" təmin edə və iri ölkələrin rəylərinin kiçik ölkələrin rəyləri üzərindəki daimi üstünlüyünə mane ola bilməyəcəkdir və deməli, nisbətən kiçik miqyaslı demokratik sistemlər üçün məqbul olan bütün qərarlar irimiqyaslı qurumların arasındakı siyasi bərabərliyi pozacaqdır. Belə ki, məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatları və federativ quruluşlu digər ölkələr üçün yararlı olan qərarlar Avropa İttifaqı ölkələrinə zorla qəbul etdiriləcəkdir. Hətta kompromis əldə edilmiş olsa belə, xüsusən həmin ölkələr özlərini vahid tamın hissəsi olduğunu aydın surətdə dərk etmədikdə, yuxarıda göstərilmiş amil asanlıqla daxili gərginlik mənbəyinə çevrilə bilər.

Fikir ayrılığı başqa səbəbdən də yarana bilər: bayaq demişdim ki, milli demokratiya miqyaslarında hökumətin qəbul etdiyi qərarının çoxu hökmən kimlərinsə maneələrini pozur. Beynəlxalq strukturlarda da bu cür vəziyyət baş verir. Hansısa qərarların ən ağır yükünü müəyyən qruplar, regionlar və ölkələr daşımalı olur. Yaranan gərginliyin öhdəsindən gəlmək üçün beynəlxalq təşkilatın spesifik institutlarına dəstək verməli olan siyasi mədəniyyətin varlığı vacibdir. Lakin onun inkişafı vaxt tələb edir, bu, neçə-neçə nəslin görə biləcəyi işdir. Bundan əlavə, bu və ya digər qərardan "ziyan çakənlər"in əvvəl-axır bu qərarı qəbul edib, onu həyata keçirmək istəməsi üçün ayrıca demokratik ölkədə artıq förmalaşmış vahid birliyə mənsub olma şüuruna oxşar şüur yetişməlidir.

Doğrusu, inanmıram ki, beynəlxalq təşkilatlar demokratikləşmənin irəli sürdüyü bu mühüm tələblərə cavab verə bilsinlər. İşdir, onlar bu tələblərə cavab verə bilməsələr, onda beynəlxalq qərarların qəbul edilməsi prosesi necə keçəcəkdir? Düşünürəm ki, bu proses, əsasən siyasi və bürokratik elitanın, yəni icra hakimiyyətinin ali vəzifəli şəxslərinin, nazirlərin, diplomatların, hökumət və qeyri-hökumət bürokratik strukturlarının üzvlərinin, iri sahibkarların və sairənin əldə etdikləri razılaşmalar əsasında həyata keçiriləcəkdir. Demokratik prosedurlar bəzən razılığa gələn elitaların aşa bilməyəcəkləri müəyyən zahiri hüdudları təyin etməyə qabil olsalar da, beynəlxalq sistemlərin siyasi praktikasını "demokratik" adlandırmaq bu termini hər cür mənadan məhrum etmək demək olardı.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2016.- 5 may.- S.15