İNSAN HÜQUQLARI NƏZƏRİYYƏSİNƏ DAXİL OLAN ƏSAS ANLAYIŞLAR: ƏXLAQİ HÜQUQİ NORMALAR, TƏBİİ HÜQUQLAR

Bəşəriyyət tərəfindən həqiqi universal dəyərlər kimi dərk olunan bütün qeyri-maddi xarakterli dəyərlər içərisində insan hüquq və azadlıqları ilk yerlərdən birini tutur. 2,5 min il ərzində sivilizasiyanın keçirdiyi məşəqqətlərdən nəşət tapmış, svilizasiya tərəfindən dərk edilmiş və formalaşdırılmış insan hüquqları, son nəticədə, özünün müasir forma və anlamını tapmışdır.

Ə.Abdullayev, A.Azarov, K.Hüfner və V.Röyter yazırlar: "Müasir sivilizasiyanın fundamental dəyərləri kimi insan hüquqları və əsas azadlıqları XXI əsrin beynəlxalq münasibətlərində də mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. 2000-ci ilin sentyabrında Minilliyin Sammitində iştirak edən dövlət və hökumət başçıları bu barədə əminlik ifadə etmişlər. İnsan hüquqlarına hörmət prinsipi beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biridir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası da insan, onun hüquq və azadlıqlarını ən ali dəyərlər kimi təsbit edir.

Bununla belə, insan hüquqlarına yeganə doğru sayıla biləcək tərif vermək mümkün deyil. Həm də bu, ona görə mümkün deyil ki, insan hüquqları çoxcəhətli hadisədir.

İnsan hüquq və azadlıqları hər şeydən əvvəl insan taleyinə, onun başqaları ilə münasibətdə yeri və roluna dair fəlsəfi və dünyagörüşü səciyyəli təsəvvürlər sistemidir. İnsan hüquqları dünyanın quruluşuna müəyyən bir baxış, daha doğrusu, humanizm prinsiplərinə əsaslanan dərketmə və dünyagörüşü sistemidir. İnsan hüquqlarına cəmiyyətdə qarşılıqlı münasibətlərin qurulmasına xidmət edən humanist dəyərlər sistemi kimi yanaşma da ədalətlidir.

İnsan hüquqlarına cəmiyyət üzvləri arasındakı münasibətlərin (daha doğrusu, üfüqi münasibətlərin) mənəvi-etik normalardan ibarət sosial tənzimləmə sistemi kimi baxanlar da yanılmırlar. Belə bir müddəa da ədalətlidir ki, insan hüquqları şəxsiyyətin hüquq normalarında təsbit olunmuş, hakimiyyət və dövlətlə qarşılıqlı münasıbətlərindəki (daha doğrusu, şaquli münasibətlərdə) statusunu səciyyələndirən hüquqi anlayışdır".

Müəlliflər yazırlar ki, hüquq müdafiəçiləri isə deyə bilərlər ki, insan hüquqları dövlətin zorakılığı və özbaşınalığından (dövlət öz təbiəti etibarilə buna meyillidir) qorunma vasitəsidir. Papa İohann-Pavel II iddia edirdi ki, İncil insan hüquqlarını kifayət qədar tam şəkildə bəyan və təsdiq edir. BMT-nin sabiq Baş Katibi Koffi Annan təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsini insan huquqlarına hörmətin, onların müdafiəsinin, demokratiyanın və sosial ədalətin gücləndirilməsi ilə əlaqələndirir. Kimsə fikirləşə bilər ki, insan hüquqları siyasi spekulyasiya və beynəlxalq münasibətlərdə digər dövlətlərə təzyiq göstərmək alətidir... Bu müddəaların hər biri doğrudur və bu sıranı kifayət qədər uzatmaq olar.

İnsan hüquqları azadlıq, demokratiya, totalitarizm, qloballaşma, diskriminasiya, sülh mədəniyyəti, tolerantlıq, zorakılıq, ekstremizm, faşizm, terrorizm, antisemitizm, millətçilik, dini fundamentalizm, ksenofobiya və s. kimi problemlərdən ayrılmazdır.

İnsan hüquqlarının bu və ya digər mövcudluq formasında obyektiv hadisə olmasına baxmayaraq, bu fenomenə müəyyən baxışlar, təsəvvürlər, yanaşmalar meydana çıxmış, insan huquqları nəzəriyyəsi formalaşmışdır. Müasir elmi baxışlarda insan hüquqları humanitar biliyin kompleks sistemi kimi çıxış edir. Bu bilik sahəsi fəlsəfə, siyasi və hüquqi təlimlər tarixi ümumdünya tarixi (bizim reallığa uyğun olaraq, həm də Azərbaycan tarixi), dövlət və hüquq nəzəriyyəsi, konstitusiya hüququ, beynəlxəlq hüquq, beynəlxalq humanitar huquq, politologiya, sosioiogiya, iqtisadiyyat, etnologiya, dinşünaslıq, pedaqogika, sosial psixologiya kimi elmlərin əsaslarına daxildir.

Ə.Abdullayev və məlum digər müəlliflər yazırlar: "İnsanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətlər sosial normalar sistemi vasitəsilə tənzimlənir. İctimai münasibətlərin əsas tənzimləyicisi kimi mənəviyyat normaları və hüquq normaları çıxış edir. İnsan hüquqları genetik cəhətdən mənəvi normalardan qaynaqlansa da, həm mənəviyyat normaları, həm də hüquq normaları kimi mövcuddur. Bəzən hüquqi sənədlərdə də mənəvi kateqoriyalardan istifadə edilir. Məsələn, İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamədə göstərilir ki, insanlar ağıla və vicdana malikdirlər və bir-birləri ilə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar, Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyada xoşbəxtlik və məhəbbət sözləri vardır. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi ailə münasibətlərinin qarşılıqlı sevgi və hörmət hissləri üzərində qurulmasının zəruriliyini təsbit edir.

Vicdan, qardaşlıq, xoşbəxtlik, məhəbbət kimi sırf mənəvi anlayışlar hüquqi normalarda yer alsalar da, hüquqi kateqoriyalara çevrilməmişlər, insanların qarşılıqlı münasibətlərinin sosial normaları kimi insan hüquq va azadlıqlarının nəhəng aysberqində bizim hüquqlarımızın böyük hissəsi "suyun altında", daha doğrusu, hüquqi tənzimləmədən kənarda qalır. Hər bir insanın xoşbəxt olmaq, sevib-sevilməyə haqqı var. Lakin dövlət insanın xoşbəxt olmağa, sevilmək haqqına zəmanət vermir, onu təmin etmir, onu müdafiə etmir. Doğrudur, AR Ailə Məcəlləsi bəyan edir ki, ailə qanunvericiliyi ailənin möhkəmləndirilməsi, ailə münasibətlərinin qarşılıqlı məhəbbət və hörmət hissləri üzərində qurulmasının zəruriliyindən çıxış edir. Amma təbii ki, nə dövlət, nə də hər hansı digər sosial təsisat "qarşılıqlı sevgi hisslərini" təmin və müdafiə edə bilməz. Məhəbbət bir çox digər mənəvi kateqoriya, münasibət və hüquqlar kimi hüquqi cəhətdən reqlamentləşdirilə bilməz. Məsələn, Azərbaycan qanunvericiliyi əmək qabiliyyəti olmayan valideynlərə yetkinlik yaşına çatmamış əmək qabiliyyətli övladlar tərəfindən qayğı göstərilməsini nəzərdə tutur. "Qayğı" həm maddi, həm də məhəbbət, diqqət, dərdinə şərik olmaq, ünsiyyət, hörmət, canıyananlıq və s. kimi mənəvi səpkilərə malikdir".

Müəlliflər yazırlar ki, dövlət yalnız aysberqin görünən tərəflərini təmin edir: müvafiq nümunələrdə nikaha girmək, ailə qurmaq hüququnu, həmçinin, əmək qabiliyyətini itirmiş, köməyə ehtiyacı olan valideynlərin yetkinlik yaşına çatmış əmək qabiliyyətli övladlarından məhkəmə qaydasında aliment tələb etmək hüququnu tanıyır. Lakin heç bir məhkəmə ''qayğının'' mənəvi hissəsini: məhəbbət, diqqət dərdinə şərik olmaq və s. tələb edə bilməz.

Təbii hüquq konsepsiyasının əsasında (insanın təbii hüquqları haqqında təlim də mənbəyini buradan götürür) ictimai-siyasi fikrin təxminən üç yüz il ərzində inkişaf etdirilən liberal-demokratik ənənəsi durur. Təbii hüquq azadlıq, ədalət, hamının qanun qarşısında bərabərliyi, xalqın hakimiyyətin yeganə mənbəyi kimi tanınması ideallarını ehtiva edir. Klassik liberalizmin nümayəndəsi F.Lassal yazırdı: "mülkiyyət, təhlükəsizlik, azadlıq - ictimai nizam buna əsəslanır".

AZADLIQ anlayışını insan hüquqları və AZADLIQLARI anlayışlarından fərqləndirmək lazımdır. Birinci halda azadlıq geniş fəlsəfi anlamda insana və sosial birliklərə xas olan, öz iradəsinə və istəyinə uyğun olaraq müstəqil və sərbəst suveren kimi fəaliyyət göstərmək, davranmaq imkanı mənasında başa düşülür. Azadlıq şəxsiyyətin və cəmiyyətin təşəkkülü, inkişafı və reallaşdırılmasının qaçılmaz şərtidir.

Azadlıq insana özünü kəşfetmə, özünü reallaşdırma və beləliklə də, bəşəriyyətin ümumi nailiyyətlərinə öz töhfəsini vermək imkanını qazandırır. Bu da, öz növbəsində, bütün bəşəriyyəti kamilləşməyə və zənginləşməyə doğru aparır.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra faşist Almaniyası və Stalin rejimi qanunlarının nəzəri əsasını təşkil edən və ona hüquqi don geydirən hüquqi pozitivizm konsepsiyasına reaksiya kimi yenidən dirçəldilmiş təbii huquq nəzəriyyəsi formalaşmağa başlayır. Bu nəzəriyyənin təsiri altında insan hüquqları idealları BMT-nin, Avropa Şurasının sənədlərində, bir çox dövlətlərin müharibədən sonrakı konstitusiyalarında öz əksini tapdı.

İNSANIN TƏBİİ HÜQUQLARI konsepsiyasının əsas müddəaları bundan ibarətdir ki, insanın hüquq və azadlıqları ona nə Allah, nə də dövlət tərəfindən bəxş edilməmişdir. İnsan öz hüquqlarına görə nə ali sakral hakimiyyətə, nə də dünyəvi hakimiyyətə borclu deyil. Ona göstərilmiş iltifata və verilmiş hüquq və azadlıqlara görə heç kimə təşəkkür etmək və heç kimin qarşısında əbədi borclu olmaq lazım deyil. Bu hüquqlar insana ona görə verilir ki, o insandır və bunlar onun təbiətinə xasdır. Onlar insan təbiətinin mahiyyətidir və məhz bu səbəbdən də, onları təbii hüquqlar adlandırırlar. İnsanın təbii hüquqları hər hansı yazılı, hüquqi tərtibata ehtiyac duymur. Onlar obyektiv olaraq mövcuddur və bu huquqların daşıyıcısı olan hər hansı konkret insandan asılı deyil. Qarşılıqlı münasibətlərin adi norma və qaydalarını, mənəvi hüquq, qadağa və borcları ehtiva edən yazılı hüquq POZİTİV HÜQUQ adlanır. Bu gün bir çox insan hüquqları beynəlxalq sənədlərdə və bütün dövlətlərin milli qanunvericiliyində öz əksini tapmış və mənəvi-etik norma, qayda, hüquq kateqoriyasından pozitiv hüquq kateqoriyasına çevrilmişdir.

Hər bir şəxsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır (AR Konstitusiyasının 24-cü maddəsi). Hüquqların insana doğulduğu andan məxsus olması, insan hüquqlarının təbii xarakteri ilə bağlı müddəalar ilk dəfədir ki, bu cür aydın şəkildə Azərbaycan hüququnda öz əksini tapmışdır. Bu, bizim qanunvericilikdə yenilik barədə sadə bir fakt deyil. Onun arxasında ictimai-siyasi fikrin radikal dəyişməsi, müasir Azərbaycanın tarixin və zamanın sınağından çıxmış dəyərlərə qoşulması dayanır. Ölkənin müasir hüquqi doktrinası təbii hüquq konsepsiyasına əsaslanır. Bu, XX əsrin sonuna aid marksizm-leninizm ehkamlarının qarşısına sədd çəkildiyinə dəlalət edir. Təbii hüquq və bərabərliyin liberal-demokratik konsepsiyası sinfi yanaşma, marksist-leninçi hüquqşünasların ideoloji təmizliyi, sosialist hüququnun pozilivist konsepsiyası ilə bir araya sığmır və öz dövründə sovet hüquq məktəbi və kommunist rejiminin siyasi praktikası tərəfindən rədd edilirdi. Sovet dövrünün hüquq ədəbiyyatı bu konsepsiyanı belə qiymətləndirirdi: "Təbii hüquq ideyalarının təbliği proletar inqilabına və kommunizmə qarşı yönəlmişdir, Təbii hüququn köməyi ilə bütün əksinqilabi hərəkatlara, Sovet İttifaqına, eləcə də, xalq demokratiyası ölkələrinə qarşı təxribatçı fəaliyyətə haqq qazandırılır".

Vahid ÖMƏROV,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2016.- 1 noyabr.- S.15