Multikultural təhlükəsizlik
problemlərinin həllinə dövlət dəstəyi və Azərbaycan
nümunəsi...
Azərbaycançılıq ideologiyası ölkəmizdə yaşayan bütün xalqları birləşdirib. Bu birliyin doğurduğu əks-səda isə bütün dünyaya yayılıb. Azərbaycanda multikulturalizm ənənəsi uzun əsrlərdən bəri formalaşıb və bu gün də mövcuddur.
Sirr deyil ki, Azərbaycan hazırda dünyanın ən sabit, multikulturalizmi yaşadan, dəyərlərini qoruyan ölkələrindəndir. Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda tarixən bütün etnoslar qardaş kimi yaşayıb, milli-dini zəmində qarşıdurma heç bir vaxt baş verməyib və bir vətən üçün çalışıb, yaşayıblar. Buna xalqlarımızın bir-birinə hörmət və ehtiramı rəvac verib. Azərbaycanda millətlərarası, dinlərarası münasibətlərin sağlam zəmində qurulması, dövlətin siyasi, iqtisadi və sosial həyatında müsbət nəticələrlə müşayiət olunması bu gün çox xarakterik və artıq dünyada da təsdiq və təqdir olunan bir göstəricidir.
Son zamanlar Azərbaycanda mövcud olan multikultural mühitlə, tolerantlıqla bağlı beynəlxalq aləmdə geniş müzakirələr gedir. Mütərəqqi fikirli insanlar, qurumlar ölkəmizdəki multikulturalizmi təqdir edir, multikulturalizmlə vidalaşmış ölkələrə tövsiyə edirlər ki, onlar da zərərli istiqamətlərdən çəkinib multikulturalizmə qayıtsın. Gizlin deyil ki, artıq bəzi Avropa, Qərb dövlətləri multikulturalizmdən imtina edib. Buna əyani misal olaraq o ölkələrdə baş alıb gedən ksenofobiya, islamofobiya, milli və dini diskriminasiya hallarını göstərə bilərik. Bunlar dünyanın gözləri qarşısında baş verir.
Bu gün aktual olan məsələlər çoxdur və onların hamısı vaxtaşırı müzakirəyə çıxarılıb həll edilməyə doğru istiqamətləndirilməlidir.
Azərbaycanda multikultural təhlükəsizlik prinsipləri məsələsini gündəmə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin rəhbəri, AMEA-nın həqiqi üzvü Kamal Abdullayev gətirib. K.Abdullayev müəllifi olduğu və AZƏRTAC tərəfindən yayımlanan "Azərbaycanda multikultural təhlükəsizlik prinsipləri" məqaləsində vurğulayır: "Tarixi prosesdə formalaşan etnik-mədəni müxtəlifliklər (çoxmədəniyyətlilik, multikulturalizm) və onların əsasını təşkil edən etnik-mədəni dəyərlər xalqların və dövlətlərin inkişafında mühüm rol oynayır. Lakin bu müxtəlifliklər dövlət tərəfindən tənzimlənmədikdə və yaxud düzgün tənzimlənmədikdə, ölkədə uyğun multikultural siyasət formalaşmadıqda ciddi problemlər, hətta münaqişələr baş verir. Buna görə də bu müxtəlifliklərin düzgün tənzimlənməsi çoxmədəniyyətli dövlət üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Təəssüf ki, multikulturalizmin özü də müxtəlif ölkələrdə ondan gözlənən eyni müsbət nəticəni vermədi. Hansı ölkədə bu, hansı nəticəni verdi - belə bir suala cavab axtarmazdan əvvəl biz müəyyənləşdirməliyik ki, tarixən ölkənin etnik və dini müxtəlifliyinin mahiyyətində nə durur?! Bəzi ölkələr tarixən hər hansı müxtəlifliklərdən yan keçib digər mədəniyyətlərlə təmas nöqtəsinə monoetnik bir birlik kimi gəlib çıxmışdır. Bəzi ölkələrdə isə müxtəliflik ilkin xarakterli olmuşdur. Birinci halda gəlmə multikultural dəyərlər artıq dəyərləri formalaşmış ölkədə özünə asanlıqla yer eləmir. Belə bir ölkədə yeni dəyərlərin calağı, istər-istəməz, süni alınır. Onun üçün də bəzi Avropa ölkələrində, məsələn, Böyük Britaniyada, Fransada, Almaniyada bu modelin iflasa uğramasının obyektiv səbəbləri yox deyil.
Bəzi ölkələrdə isə müxtəliflik ilkin çağdan başlayır və müxtəlif xalqlar ən qədim zamanlardan etibarən bir-birini formalaşdıra-formalaşdıra müasir dövrə qədəm qoyurlar. "İlkin" müxtəliflik və "sonrakı" müxtəlifliyi bir-birindən ayırmasaq, bugünkü dünyada hansısa ölkədə multikulturalizmin iflasının, hansında isə təntənəsinin sirrini öyrənə bilmərik".
K.Abdullayev bildirir ki, Azərbaycanda normal multikultural əhvalın olması - müxtəlif konfessiyaların, etnik birliklərin dostluq və mehribanlıq şəraitində yaşaması yenə də tarixin qədim dövrlərindən qidalanır. Onun qeyd etdiyinə görə, "ilkin" müxtəliflik Azərbaycan ərazisində özünü göstərən nadir xüsusiyyətlərdəndir və bu hal "sonrakı" müxtəliflikdən kəskin şəkildə fərqlənir. "Məhz "ilkin" müxtəliflik bu gün Azərbaycan ərazisində özünü qoruyub saxlamış sistemli münasibət modeli formalaşdırıb. Nəticədə isə əsrlərdən bəri şair, yazıçı və alimlərin bədii ədəbiyyatda, elmi traktatlarda özünü göstərən müxtəlifliyə hüsn-rəğbəti və loyallığı məhz Azərbaycanda, özü də müstəqillik dövründə yeni bir siyasi ahəng kəsb edə bildi.
Elə ona görə də təəccüblü deyil ki, bir sıra Qərb ölkələrində, elə həmin Fransada, İngiltərədə, Almaniyada multikulturalizmin siyasi xətt kimi iflasa uğramasının bəyan edildiyi dövrdə Azərbaycan Respublikasında multikulturalizm dövlət siyasəti kimi ortaya çıxdı. Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk dövründə ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın gələcək uğurlu inkişafı üçün son dərəcə dəqiq ideoloji hədəf seçdi. Azərbaycanın çoxmədəniyyətlilik ənənəsini inkişaf etdirib onu keyfiyyətcə yeni müstəviyə keçirdi. Bu müstəvi siyasət müstəvisi idi.
Əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş multikulturalizm siyasəti müasir dövrdə Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla inkişaf etdirilir. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, multikulturalizm xalqımızın həyat tərzinə çevrilib. Multikulturalizmin vətəndaş cəmiyyətində həyat tərzinə çevrilməsi onun inkişafının ən yüksək mərhələsidir. Bu mərhələdə bəşəri dəyərlərin, mərhəmət, şəfqət, acıma, dözümlülük, dəyərvermə kimi hisslərin cəmiyyətdə yayılması xüsusi miqyas və məna kəsb edir. Multikulturalizm ideyaları ictimai şüurda möhkəmlənir.
Şübhəsiz, Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanın demokratik inkişaf sahəsində real təcrübəsi azdır. Amma mənəvi təcrübəsi böyükdür. Dastanlarımızdan, nağıllarımızdan, klassik ədəbi nümunələrimizdən qədim demokratik prinsiplərlə bağlı yetərincə misal və nümunələr göstərmək olar. Tarix boyu Azərbaycanın mənəvi həyatında tolerantlıqdan xeyli danışmaq mümkündür. Bunlar, təbii ki, multikultural tərzin Azərbaycan cəmiyyətinə öncədən xas olmasına bir sübutdur.
Baxın, multikultural dəyərlər harada
iflasa uğradı? O ölkələrdə bu belə oldu ki, mənəvi
baxımdan formalaşma prosesini başa
çatdırandan sonra oraya miqrasiyaların yeni
dalğası ilə bu çağa qədər tanış olmayan multikultural dəyərlər,
yad baxışlar gəlməyə başladı. Və artıq formalaşmış orqanizm bu
süni calağı qəbul etmədi" - deyə
vurğulayan K.Abudullayev yazır ki, Azərbaycanda isə
əvvəlcədən bu dəyərlər süni
deyildi. O qeyd edir ki, çünki onlar təbii halda,
başlanğıcdan bir yerdə idi. Multikulturalizm
Mərkəzinin rəhbəri yazır ki, buna görə
də biz metodoloji olaraq, "ilkin müxtəliflik",
"sonrakı müxtəliflik"
anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməliyik.
İlkin müxtəliflik, əslində,
özündə miqrasiya elementi saxlamır. O,
müxtəlifliyin ilk başlanğıcdan bir yerdə,
yanaşı mövcudluğudur: "Elə bunu nəzərdə
tutaraq Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev
qeyd edir ki, "Multikulturalizm ənənələri Azərbaycanda
əsrlər boyu həmişə mövcud olub. Sadəcə, müxtəlif cür adlanıb,
lakin mahiyyəti dəyişməyib". Elə buna görə də Azərbaycan Avropa məkanında
multikulturalizm siyasətinin qarşısında
yaranan problemlərə məğlub olmamağı
bacardı.
Multikultural təhlükəsizlik nədir? Biz dövlətin
milli təhlükəsizlik sisteminin bir çox
komponentləri ilə tanışıq.
İqtisadi təhlükəsizlik, nəqliyyat təhlükəsizliyi,
mədəni təhlükəsizlik, enerji təhlükəsizliyi,
qida təhlükəsizliyi və s. hər biri
ayrılıqda və bütövlükdə dövlətin
yaşaması üçün vacib komponentlərdir. Bu sistemin içinə mənəvi, ideoloji həyatın
ayrılmaz hissəsi olan multikultural dəyərləri
də bütöv bir təhlükəsizlik komponenti
kimi daxil etmək mümkündür. Ölkə
öz enerji, iqtisadi, mədəni təhlükəsizliyini
qoruduğu kimi, multikultural təhlükəsizliyini
də təmin etməlidir. Multikultural
təhlükəsizlik bir sıra prinsiplərdən
ibarətdir. Bu prinsiplər dövlətin
özünü inamlı, ədalətli, keyfiyyətcə
daim yeniləşən bir mahiyyətə malik orqanizm
kimi hiss etməsini şərtləndirir.
Multikultural
təhlükəsizliyin ümumi mahiyyəti hər
hansı bir ölkədə irqindən, milliyyətindən,
dinindən, dilindən asılı olmayaraq, hər kəsin
hüquq və azadlıqlarının müdafiə
olunması, etnik, dini, irqi mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq, bütün xalqların, etnik
qrupların mədəni dəyərlərinin
qorunması və inkişaf etdirilməsi deməkdir. Cəmiyyətin multikultural təhlükəsizliyinin
təmin olunması qarşısında yaranan problemlər
inkişaf edərsə, etnik, dini, irqi zəmində
qarşıdurmalara, münaqişələrə səbəb
olar. Son dövrdə Avropanın bir
sıra ölkələrində etnik, millətçilik
və dini radikalizm, ksenofobiya, antisemitizm,
islamofobiya meyllərinin artması qeyd olunanların
bariz nümunəsidir.
Təəssüf ki, bəzən Avropa ölkələrindən
ölkəmizə qarşı Azərbaycanda gedən
ictimai, ideoloji prosesləri dərindən duymayan bəzi
qurumlar və rəsmi şəxslər tərəfindən
milli azlıqlar və insan hüquqları ilə
bağlı ağlasığmaz və hətta
gülünc tələblər, iddialar irəli
sürülür. Anlaşılmaz məqamlarla
bağlı Azərbaycan istənilən çərçivədə
diskussiya aparmağa həmişə hazırdır.
Amma çox zaman anlaşılan, amma qəbul edilə
bilməyən, görmək istənilməyən məqamlar
ortaya atıldığı zaman biz
düşünürük: bu pretenziyaları
özünü demokratik ruhlu sayan bir qurum və ya şəxs
necə irəli sürə bilər?! Belə
bir dövlət qurumu (təəssüf ki, onlar da yox
deyil) Azərbaycana tətbiq edilən
ikili-üçlü standartlara əhəmiyyət verməyib
əzablı yollarla öz-özünü qurmaqla və
formalaşdırmaqla, əsrlərdə qalmış,
dağıdılmış dəyərlərini bərpa
etməklə məşğul olan kiçik bir ölkəni
necə ittiham edə bilər?! Orta əsrlərin
"xristian-müsəlman"
qarşıdurmasının bərpasınamı
doğru dünya addımlayır?! Səlib
müharibələrinin şeypur səslərimi
gurlamaqdadır?! Böyük alman mütəfəkkiri
Fridrix Nitsşe, elə bil, belə halı bir öncəgör
kimi duyaraq bizləri xəbərdar edirdi: "Səhra
böyüyür".
Səhranı isə böyüməyə qoymaq
olmaz. Multikultural dəyərlər sistemi işləyərsə,
o dəyərlərə adekvat münasibət
formalaşarsa, səhranın böyüməsinin qarşısı
alınar. Və dünyanı yaddaş
ilahəsi Mnemozinaya xəyanətdə ittiham etməzlər.
Azərbaycan kimi müxtəlifliyə ruhən
açıq ölkədə multikultural təhlükəsizliyin
prinsiplərini formalaşdırmaq, əslində,
ideoloji müstəvidə gedən bəzi proseslərin
sistemləşdirilməsi cəhdidir.
Multikultural təhlükəsizlik prinsipləri nəyi
nəzərdə tutur?!
Prezident
İlham Əliyev öz
çıxışlarının birində qeyd etdi ki,
ondan xarici ölkələrdə tez-tez təəccüblə
soruşurlar: Azərbaycanda müxtəlif konfessiya rəhbərlərinin
və üzvlərinin bir-birinə belə tolerant, dostluq
münasibətinin əsasında nə durur? Bunun səbəbi nədir?
Etiraf edək ki, bu sualın özü bir azərbaycanlı
üçün qəribə səslənir. Çünki
müasir azərbaycanlı bu münasibətin mahiyyətini
ruhu ilə, mənəvi orqanizmi ilə hiss edir. O
bunun səbəbini bilməyə bilər. Udduğun hava kimi, içdiyin su kimi bu
münasibət də bizim həyatımız
üçün son dərəcə vacibdir. Amma bu sualın, əlbəttə ki, ciddi
cavabı da yox deyil. Azərbaycanda belə
bir mühitin olması onunla bağlıdır ki,
ölkə başçısı, bütövlükdə
dövlət müxtəlif konfessiyalara bərabər
siyasi münasibət bəsləyir. Heç
birini digərindən fərqləndirmir. Bərabər siyasi münasibət də,
öz növbəsində, konfessiyaların bir-birinə
və hər birinin ayrılıqda dövlətə
tolerant münasibətini şərtləndirir. Beləliklə, multikultural təhlükəsizliyin
əsas və ən vacib prinsiplərindən biri məhz
ölkə daxilindəki müxtəlif konfessiyalara
siyasi münasibətin bərabər şəkildə
yönəlməsi mexanizmini qurmaqdan doğur".
K.Abdullayevin bildirdiyinə görə,
multikultural təhlükəsizliyin başqa bir
prinsipi ölkədə mövcud olan milli müxtəlifliyin
qorunmasına yönəlmiş dövlət
qayğısının formalaşdırılması
ilə müəyyən edilir. O vurğulayır ki, Azərbaycan
müxtəlif xalqların dinc, dostluq, qardaşlıq
şəraitində yaşadığı, sevinci və
kədəri birgə bölüşdüyü məkandır.
Bu məkanı qədim Qafqaz albanlarının
bugünkü varisləri olan udinlər, avarlar, ləzgilər,
habelə yəhudilər, talışlar, ruslar,
gürcülər, kürdlər, yaxın keçmişdə
almanlar öz ortaq vətənlərinə çevirə
bilib: "Bu gün Azərbaycana əsassız torpaq
iddiası ilə çıxış edən
separatçılarla eyni millətdən olan, ancaq bu
separatçıların əsassız
iddialarını qəbul etməyən Azərbaycan
erməniləri də buranı öz vətənləri
sayırlar. Bir kənd qədər sakini
olan, dili və etnik kimliyi bu kənddən başqa
heç bir yerdə təmsil olunmayan
xınalıqlılar və ceklilər də Azərbaycana
məxsusdur. Bütün bu xalqların
dil və mədəni zənginliklərini Azərbaycan
dövləti öz zənginliyi, öz gücü
sayır. Ulu öndər Heydər Əliyev deyirdi:
"Dövlət, ölkə nə qədər çox
xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin
olur, çünki onların hər biri ümumdünya mədəniyyətinə
və sivilizasiyasına öz töhfəsini
verir".
K.Abdullayevin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycanda
multikultural təhlükəsizlik yüksək səviyyədə
qorunur. Dünyanın əksər ölkəsində
baş verənlərdən fərqli olaraq ölkəmizdə
tamamilə saf bir mühit mövcuddur.
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2016.- 7 oktyabr.- S.15