İnsan hüquqları və insan mənəviyyatı

Fərdin insana çevrilməsi meyarlarından biri də insan hüquqlarıdır. Siyasi elmlər doktoru Rövşən Mustafayev "İnsan hüquqları - fərdi insan edən meyarlar" məqaləsində yazır: "...Mən cəmiyyətimizin daha da demokratikləşməsi üçün yollar axtarışını davam etdirirəm. Sumqayıtda Azad İqtisadi Zonanın, əqli mülkiyyətin müdafiəsi barədə layihələrin, Azərbaycanda Ombudsman Təsisatı haqqında alternativ qanun layihələrinin yaradılmasından, İnsan Hüquqları İnstitutunun təşkilindən, insan hüquqlarına qarşı real təhlükə mənbəyi olan beynəlxalq terrorizmlə mübarizə konsepsiyasının hazırlanmasından, penitensiar müəssisələrdə işgəncələr əleyhinə mübarizə Konvensiyasının müzakirəsinə həsr olunmuş "dəyirmi masa" silsilələrinin keçirilməsindən, gender məsələlərinə dair tədqiqatlardan sonra cəmiyyətimizin yeniləşməsi üçün yeni yollar axtarışındayam. Lakin yuxarıda sadalanan layihələrdə ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Burosu, Avropa Şurası, NATO, BMT-nin İnkişaf Proqramı, UNİDO və BMT-nin İnsan Hüquqlarına dair Ali Komissarlığında çalışan həmkarlarım fəal iştirak etsələr də, xeyli səy göstərsək də, təəssüf ki, istədiklərimizin heç də hamısına nail ola bilmədik. Bəlkə də bu, ilk növbədə, onunla bağlıdır ki, yerlı bürokratiyanın manevr imkanlarını, eləcə də, daha kütləvi xarakter daşıyan təfəkkürün ətalətini nəzərə almamışdıq. Biz ziyalılar üçün xarakterik olan şəraitə uyğunlaşma meyilini axıra qədər nəzərə almayaraq, yerli müstəqil ekspertləri fəallaşdırmağa cəhd göstərdik və nəticədə, bütün layihələrimiz nə qədər cəlbedici olsa da, virtual reallığın bəhrəsi olaraq qaldı."

Müəllif daha sonra yazır ki, ideyanın real müstəviyə transformasiyası mühitin yaradılmasına imkan verir. Mühitin yaradılması! Deyəsən, bizə vərdiş etdiyimiz dairədən çıxmağa kömək edəcək ideya məhz budur. Lakin real taktiki addım baxımından bunun üçün ölkədəki və onun hüdudlarından kənardakı həmfikirləri bir yerə toplaya biiəcək və daimi fəaliyyət göstərəcək stasionar beynəlxalq klubun təşkilinə cəhd etmək lazımdır. Amma bu, formadır. Fəaliyyət proqramı kimi isə mənim tərəfimdən İnsan Hüquqları üzrə Beynəlxalq Elmi Şuranın (BEŞ) layihəsi təklif olundu. Onun daimi üzvləri isə bu sahədə tədqiqatlar aparan görkəmli alimlər, eləcə də, tanınmış hüquq müdafiəçiləri arasından seçiləcəkdı. Mənim bildiyim qədər, bu, Cənub-Şərqi Asiyada və Yaxın Şərqdə ilk təşəbbüsdür.

BEŞ-in vəzifələrinə Xəzəryanı regionun demokratikləşdirilməsi istiqamətində zəruri olan adaptasiya layihələri üçün metodoloji sənədlərin hazırlanması daxildir. Bundan başqa, Beynəlxalq Şuranın fəaliyyəti həm də onun elmi baxımdan aktuallığı ilə izah olunur. Təəssüf ki, bızdə "insan hüquqları" dedikdə, ilk növbədə, yalnız hüquq elmi ilə əlaqəli elm sahəsi başa düşülür. Bu, qismən belədır. Elə isə, bioetik problemlərlə, sosiologiya, ilahiyyat, fəlsəfə, psixiatriya, təbabət (xüsusilə, işgəncələr əleyhinə mübarizə Konvensiyası kontekstində) və s. sahələr üzrə tədqiqatları cəmləşdirən elmin taleyi necə olsun? Əminəm ki, söhbət siyasətdən fərqli olaraq daha ümumi prinsiplərə, fundamental əsaslara söykənən insan hüquqlarına dair yeni, müstəqil və sinkretik elmin yaradılmasından gedir. Belə ki, Beynəlxalq Elmi Şura bu baxımdan gələcəkdə cəmiyyətdəki ideyalar müzakirəsı üçün kifayət qədər parlaq və fəal olacaqdır. Maarifçiliyin bu istiqamətdə qlobal əhəmiyyəti güman ki, aşağıdakı tezislə müəyyənləşməlidir: "İnsan hüquqları, insanlığı təsdiq edən qaydalar. Daha konkret formada isə Beynəlxalq Elmi Şura tələbələr və gənc alimlər üçün yeni tədqiqat mövzularının formalaşmasında da iştirak edə biləcəkdir. Bu baxımdan, zənn edirəm ki, Beynəlxalq Elmi Şura yeni dövrün mütəxəssislərinin hazırlanmasında yardım göstərməyə qadirdir.

Mən yeni elmi strukturun yaradılması ideyasını xarici ölkələrdəki bir çox həmkarımla müzakirə etmişəm. Qeyd etmək xoşdur ki, səfir Jerar Ştudman (Cenevrə Siyasi Təhlükəsizlik Mərkəzi, İsveçrə), professor İneta Ziemele (Lund Universiteti, İsveç), professor Ben Sorensen (BMT-nin işgəncələr Əleyhinə Komitəsinin eks-məruzəçisi), deputat, professor Barnabas Lenkoviç (Budapeşt Universiteti, Macarıstan), professor Florentin Skaletski (İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi Təşkilatı, Rumıniya), İrina Xakamada ("Naş Vıbor" Demokratik Partiyası, Rusiya), professor Yavuz Atar (Səlcuq Universiteti, Türkiyə) bu ideyanı müdafiə etmiş və Şuranın üzvü olmağa hazır olduqlarını bildirmişlər.

Əsasnaməyə görə, İnsan Hüquqları üzrə Beynəlxalq Elmi Şura iki strukturdan ibarətdir: Elmi Şura və Eskpert Komissiyası.

Sessiyalarını ildə bir dəfə keçirəcək İnsan Hüquqları üzrə Beynəlxalq Eimi Şura Ekspert Komissiyasının insan hüquqları elmin əsas prinsipləri (metodologiya, Avropanın təməl prinsiplərinin və Şərqin hüquq anlayışının implementasiyası) barədə hazırlayıb təqdim etdiyi layihələri müzakirə edir və təsdiqləyir, həmin layihələr üzrə çıxışları, xüsusilə, vacib qaydada Azərbaycanda və Xəzəryanı dövlətlərdə insan hüquqlarının və demokratik institutlarının inkişafına dair məruzələri dinləyir. Qəbul olunmuş sənədlərə əsasən, bu ölkələrin hökumətlərinə və parlamentlərinə müraciətlər edir.

Şuranın daimi fəaliyyət göstərən mexanizmı onun Ekspert Komissiyasıdır. Bu işçi orqan adıçəkilən regionda vəziyyəti müşahidə edir, tövsiyə layihələri hazırlayır, Elmi Şuranın üzvlərinə aktual məruzə mövzuları təklif edir. Beynəlxaiq Şuranın elmi formatı intellektual potensialdan fəal iştirak etməyə və əsas ideyaları yeni elmi tədqiqatlar kimi cəmiyyətə təqdim etməyə imkan verir. Araşdırılmış mövzular üzrə layihələr qərar qəbul etmək üçün Beynəlxalq Elmi Şuranın iclasına çıxarılır.

Müxalif kütləvi informasiya vasitələrində də vəziyyət eynidir; onlardan bəzilərinin "sarı mətbuata" transformasiya edilməsi prosesi də demokratiya ideallarına və ənənələrinə, insan haqlarına riayət və şəxsiyyətə hörmət prinsiplərinə ziddir.

Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, qara piarın təşkilində iştirak edən həm hakimiyyət, həm də müxalifət partiyalarının bəzi nümayəndələrınin fəaliyyəti üzvü olduqları partiya strukturları tərəfindən pislənməyibdir.

Azərbaycan xalqı özünün təşəkkülü və formalaşmasında qədim tarixə malik bütün digər xalqlar kimi, özünün əsas əxlaq və mənəvi normalarını müqəddəs yazılardan, folklordan, qəhrəmanlıq eposlarından, xalq müdrikliyindən götürmüşdür. Bir çox hallarda, məhz bu amil Azərbaycan millətinə mürəkkəb geosiyasi dəyişikliklərə rəğmən öz mənliyini qoruyub saxlamağa imkan vermiş və milli dövlətçiliyin sabit inkişafına kömək etmişdir.

Qurani-Kərimdə göstərilir: Surə 4, ayə 148 - "Allah pis sözün açıq, ucadan deyilməsini sevməz... "

Surə 6, ayə 152 - "Söz söylədiyiniz zaman (lehinə və ya əleyhinə danışdığınız adam) qohumunuz olsa belə, ədalətli olun..."

Surə 49, ayə 11 - "...Bir qohum digərini lağa qoymasın. Ola bilsin ki, lağa qoyulanlar lağa qoyanlardan (Allah yanında) daha yaxşı olsunlar... Bir-birinizə lənətləməyin, eyib tulmayın və bir-birinizi pis ləqəblərlə çağırmayın..."

Məhəmməd Feyğəmbərin (s.) hədislərindən: "...Sizin qanınız, əmlakınız və şərəfiniz toxunulmazdır."

Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında mənəvi dəyərlər və əxlaqi prinsiplər çoxsaylı atalar sözləri və zərbi məsəllər şəklində əks olunmuşdur.

Onlardan bəziləri:

• Hörmət istəyirsənsə, - təhqirdən başlama.

• Qılınc yarası sağalar, söz yarası sağalmaz.

• Acı dil bütün dünyanı xarabalığa çevirər.

• Yalanın ömrü qısa olar.

Ekspert Komissiyası hesab edir ki:

- qara piar Azərbaycan KİV-in və bütövlükdə, əsas prinsipləri doğruçuluq, obyektivlik, peşəkar etika olan milli jurnalistikanın demokratik təkamülünə maneçilik törədir;

- qara piardan istifadə demokratiya ideallarına, insan haqlarına, şəxsiyyətin şərəf və ləyaqətinə hörmət normalarına ziddir;

- qara piar Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının aşağıdakı maddələrinin pozulması kimi qiymətləndirilməlidir:

maddə 46 - "Şərəf və ləyaqətin müdafiəsi hüququ"; maddə 56 -"Seçki hüququ"; maddə 63 - "Təqsirsizlik prezumpsiyası"; maddə 71 - "İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təminatı";

- qara piar Azərbaycan xalqının tarixən yaranmış əxlaqı-etik normalarına təhlükədir.

Seçkiqabağı dövrdə qara piardan istifadə təcrübəsinin tədqiqi həm hökumətpərəst strukturlar daxilində, həm də müxalifət strukturlarında qarşıdurmanın konturlarını göstərmişdir.

Bir çox hallarda korporativ maraqlar güdən müşahidə olunan siyasi qarşıdurma obyektiv olaraq vətəndaşlarda demokratiya ideyalarına qarşı etimadsızlığın artmasına gətirib çıxarır, geriyə prosesləri gücləndirir və bununla da milli dövlətçiliyin müasir mərhələsində müstəqil inkişaf imkanını şübhə altına alır.

Bu kontekstdə cəmiyyətdə KİV üzərində əvvəlki, avtoritar nəzarət üsullarına nostalgiya əhval-ruhiyyəsinin müəyyən dərəcədə artması qeyd olunur.

Aşağıdakı tövsiyələr edilir:

Ekspert Komissiyası yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq hesab edir ki:

1. Vətəndaşların nəzərinə çatdırılmalıdır ki, onların hüquq və azadlıqları pozulduğu halda, eləcə də, şəxsiyyətin şərəf və ləyaqəti təhqir olunduğu təqdirdə, vətəndaşlar öz maraqlarını yalnız məhkəmə instansiyaları vasitəsilə müdafiə etməlidirlər.

2. Məhkəmə orqanları təhqir, böhtan faktları ilə əlaqədar maksimum operativlik göstərməli, eləcə də, üçüncü hakimiyyətə qarşı ölkə vətəndaşlarının etibarını sarsıdan qərəzli məhkəmə baxışına yol verməməlidirlər.

3. Göstərilən istiqamətdə məhkəmə fəaliyyətinin aşkarlığını təminetmə məqsədilə açıq məhkəmə proseslərinin keçirilməsi məqsədəuyğundur.

4. Seçki kampaniyasının keçirilməsinin əxlaqi-etik prinsiplərinə əməl edilməsi məsələləri ilə bağlı daim fəaliyyət göstərən "dəyirmi masa"nın təşkil edilməsinin Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının İnsan Hüquqları İnstitutuna tövsiyə olunması məqsədəuyğundur.

5. Söz və kütləvi informasiya azadlığı konstitusiya hüququna ciddi riayət edilməsi ilə vətəndaşların şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunun hüquqi müdafiəsinin səmərəli mexanizmini nəzərdə tutan "Diffamasiya haqqında" qanun qəbulu zəruridir.

VAHİD ÖMƏROV,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2016.- 29 oktyabr.- S.15