Beynəlxalq hüququn mənbələri

BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin Statutunun 38-ci maddəsinə görə, beynəlxalq hüquq üçün ümumilikdə aşağıdakı mənbələrə istinad olunur: beynəlxalq müqavilə, məhkəmə qərarları, hüquqi adət və doktrinal rəylər. Azərbaycan Respublikasının Konsitusiyasına görə isə hüququn mənbələri sırasında ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan və ölkə ərazisində birbaşa qüvvədə olan sənəd Konstitusiya hesab olunur (maddə 147). Konstitusiyanın 148-ci maddəsinə görə Azərbaycan qanunvericilik sistemi aşağıdakı normativ-hüquqi aktlardan ibarətdir: Konstitusiya, referendumla qəbul edilmiş aktlar, qanunlar, fərmanlar, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarları, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları. Həmin maddənin ikinci bəndinə əsasən isə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr Azərbaycan Respublikasının hüquq sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Qeyd edək ki, hər hansı beynəlxalq müqavilənin əsas hüquqi keyfıyyəti onun etibarlı olmasıdır. Bu barədə "Beynəlxalq müqavilələr hüququ haqqında" 1969-cu il Vyana Konvensiyasının 53-cü maddəsində xüsusi göstəriş təsbit olunub. Orada deyilir: "İmzalandığı andan beynəlxalq ümumi hüququn imperativ normasına zidd olan müqavilə etibarsızdır". Ona görə də, beynəlxalq normalar ölkə ərazisində tətbiq edilərkən ona Azərbaycan Respublikasının tərəfdar olması və müqavilənin etibarlılığı müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

Beynəlxalq müqavilələr - bütün dövlətlərin iştirak etdiyi və edə biləcəyi, ayrı-ayrı sahələrə aid olan beynəlxalq razılaşmalardır. Belə razılaşmalar, adətən, onu imzalayan və ya ratifikasiya edən tərəflər üçün məcburi öhdəliklər yaradır. Lakin ümumilikdə, beynəlxalq hüquqda elə normalar vardır ki, onlar imzalanmasından asılı olmayaraq bütün dövlətlər üçün məcburidir. Bu normalar "jus cogens" normalardır, yəni yerinə yetirilməsi hamı tərəfindən məcburi olan normalardır. Bunlara beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri aiddir: insan hüquqlarına hörmət edilməsi prinsipi, dövlətlərin suveren bərabərliyi prinsipi, daxili işlərə qarışmamaq prinsipi, güc tətbiq etməmə və güclə hədələməmə prinsipi, ərazi bütövlüyü prinsipi, mübahisələrin dinc yolla həll edilməsi prinsipi və s. Belə normalardan kənara çıxmaq yolverilməzdir. Onların dəyişdirilməsi isə ümumi beynəlxalq hüququn yalnız belə xarakterli yeni norması ilə mümkündür. (1969-cu il Vyana Konvensiyası, maddə 53).

Beynəlxalq adətlər - tarixi təkrarlanma nəticəsində beynəlxalq hüquq subyektlərinin davranışında əks olunmaqla onlar üçün zəruri davranış qaydalarına çevrilən normalardır. Hər hansı bir adət normasının dövlətlər çoxluğu tərəfindən qəbul edilməsi onu imperativləşdirir və məcburi normaya çevirir. Buna müəyyən zaman intervalı tələb olunur ki, beynəlxalq hüquq isə belə bir zaman həddini müəyyən etmir. Bu, daha çox adət normasının zərurilik keyfiyyəti və geniş əhatəliliyi ilə şərtləşən bir məsələdir.

Hüquqi doktrinalar - beynəlxalq və milli hüquq sahəsində görkəmli alimlərin əsərləri, fıkir və rəyləridir. Bunlar yardımçı mənbələr qismində çıxış edir. Belə doktrinalar ona görə mühüm əhəmiyyət kəsb edir ki, onların vasitəsilə hər hansı spesifık məsələ üzrə dövlətlərin beynəlxalq hüquqi mövqeləri aşkarlanır.

Beynalxalq qurumların qərarları - beynəlxalq məhkəmə və arbitraj qərarları, beynəlxalq və regional təşkilatların qətnamə və tövsiyələri də yardımçı mənbələr kateqoriyasına aiddir.

Bütün qeyd olunanları nəzərə alaraq, Beynəlxalq Hüquq və Azərbaycan Respublikasının Media Qanunvericiliyi fənninin aşağıdakı konkret mənbələrini qeyd etmək olar. Media sahəsinə aid əsas beynəlxalq və milli normalar aşağıdakılardır:

1) Universal və regional beynəlxalq sənədlər:

1. BMT-nin Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsi - BMT Baş Assambleyasının 217A (III) saylı qətnaməsi, 10 dekabr 1948-ci ildə qəbul edilmişdir.

2. BMT-nin Mülki və Siyasi hüquqlara dair Beynəlxalq Paktı - BMT Baş Assambleyasınm 2200A (XXI) saylı qətnaməsi, 16 dekabr 1966-cı ildə qəbul edilmiş, 23 mart 1976-cı ildə qüvvəyə minmişdir.

3. Insan hüquqlan və Əsas azadlıqlarının müdafıəsi haqqında Avropa Konvensiyası - 4 noyabr 1950-ci ildə qəbul edilmiş, 3 sentyabr 1953-cü ildə qüvvəyə minmişdir.

4. Trans-sərhəd Televiziya üzrə Avropa Konvensiyası - 5 may 1989-cu il. 1993-cü il mayın 1-də quvvəyə minmişdir.

5. ATƏT-in 1975-ci il Helsinki Yekun Aktı (IV hissə, II fəsil). Avropa Şurasının bəzi sənədləri:

1. AŞ Nazirlər Komitəsinin Söz və İnformasiya Azadlığına dair Bəyannaməsi

2. AŞ Nazirlər Komitəsinin KİV-də siyasi müzakirələrin azadlığı haqqında Bəyannaməsi

3. AŞ Nazirlər Komitəsinin Cinayət Prosesi ilə bağlı məlumatın media vasitəsi ilə ötürülməsi haqqında Bəyannaməsi

4. AŞ Nazirlər Komitəsinin jurnalistlərin münaqişə və gərginlik vəziyyətlərində müdafıəsinə dair üzv dövlətləri üçün R (96) 4 Nömrəli Tövsiyəsi

5. AŞ Nazirlər Komitəsinin ictimai yayım xidmətinin müstəqilliyinin təmin olunmasına dair üzv dövlətləri üçün R (96) 10 Nömrəli Tövsiyəsi

6. İctimai yayım xidmətinin müstəqilliyinin təmin edilməsinə dair R (96) 10 Nömrəli Tövsiyənin İzahedici Memorandumu

7. AŞ Nazirlər Komitəsinin "Nifrətli nitq" üzrə üzv dövlətləri üçün R (97) 20 Nömrəli Tövsiyəsi

8. "Nifrətli nitq" üzrə R (97) 20 Nömrəli Tövsiyənin İzahedici Memorandumu

9. AŞ Nazirlər Komitəsinin media və dözümlülük mədəniyyətinin həvəsləndirilməsinə dair üzv dövlətləri üçün R (97) 21 Nömrəli Tövsiyəsi

10. Media və dözümlülük mədəniyyətin həvəsləndirilməsinə dair R (97) 21 Nömrəli Tövsiyənin İzahedici Memorandumu

11. AŞ Nazirlər Komitəsinin yayım sektoru üçün tənzimləyici orqanların müstəqilliyi və vəzifələrinə dair üzv dövlətləri üçün R (2000) 23 Nömrəli Tövsiyəsi

12. AŞ Nazirlər Komitəsinin cinayət prosesi ilə bağlı məlumatın media vasitəsilə verilməsi haqqında üzv dövlətlərə Rcc (2003) 13 Sayli Tövsiyəsi

13. Cinayət prosesi ilə bağlı məlumatın media vasitəsilə verilməsi haqqında Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin üzv dövlətlərə Rcc (2003) 13 Saylı Tövsiyəsinə dair izahedici memorandum

14. AŞ PA-nın 1814 (2007) saylı qərarı ilə "Diffamasiyanın dekriminalizasiyasına doğru" Tövsiyəsi.

Avropa Məhkəməsinin bəzi presedentləri:

1. Vest 1 V və Roqaland Təqaüdçülər Partiyası Norveçə qarşı (I V Vest As & Rogaland Pensjonistparti v. Norway), 11 dekabr 2008, ərizə N 21132/05.

2. Kazakov Rusiyaya qarşı, (Kazakov v. Russia), 18 dekabr 2008, ərizə N 1758/02

3. Həndisayd Birləşmiş Krallığa qarşı (Handyside v. United Kingdom), 7 dekabr 1976, ərizə N 5493/72.

4. "Sandi Tayms" Birləşmiş Krallığa qarşı (The Sunday Times v. United Kingdom), 26 aprel 1979, ərizə N 6538/74.

5. Lingens Avstriyaya qarşı (Lingens v. Austria), 8 iyul 1986, ərizə N 9815/82.

6. Torgeyrson İslandiyaya qarşı (Thorgeirson v. Iceland), 25 iyun 1992, ərizə N 13778/88.

7. Kastells İspaniyaya qarşı (Castells v. Spain), 24 aprel 1992, ərizə N 11798/85.

8. Oberşlik Avstriyaya qarşı (N 2) (Obersehlick v. Austria (No. 2)), 1 iyul 1997, ərizə N 20834/92.

9. Bladet Tromsö və Stensaas Norveçə qarşı (Bladet Tromso and Stensaas v. Norway), 20 may 1999, ərizə N 21980/93.

2) Milli qanunvericilik normaları:

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, 12 noyabr 1995-ci il (24 avqust 2002 və 18 mart 2009-cu il referendumlarla edilmiş əlavə və dəyişiklilərlə). Azərbaycan Respublikasınm Mülki Məcəlləsi, 28 dekabr

1999. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi, 8 fevral

2000. Azərbaycan Respublikasımn Cinayət-Prosessual Məcəlləsi, 14 iyul 2000.

"Kütləvi informasiya vasitələri haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 7 dekabr 1999.

"İnformasiya əldə etmək haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 30 sentyabr 2005.

"Məlumat azadlığı haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 19 iyun 1998.

"İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafızəsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 3 aprel 1998.

"Ətraf mühitə dair informasiya almaq haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 12 mart 2002.

"Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 5 iyun 1996.

"Terrorçuluğa qarşı mübarizə haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 18 iyun 1999.

"Dövlət sirri haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu", 15 noyabr 1996.

"Dövlət sirrinə aid edilən məlumatların siyahısı" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı", 22 noyabr 1998.

"Dövlət sirrinin kütləvi infonrmasiya vasitələrində yayılmasının qarşısının alınması Qaydası", Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 avqust 2002-ci il Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

Beləliklə, Beynəlxalq Hüquq və Azərbaycan Respublikasının media qanunvericiliyi fənninin mənblərinə beynəlxalq və milli hüququn normaları daxil olduğundan KİV-ə, ifadə və informasiya azadlığına dair qəbul edilən bütün beynəlxalq müqavilə və adətlər, hüquqi doktrinalar, məhkəmə presedentləri, o cümlədən Avropa Məhkəməsinin ifadə və informasiya azadlığına dair çıxardığı qərarların öyrənilməsi və təhlili xüsusi önəm kəsb edir.

Vahid Ömərov

Səs.- 2016.- 8 yanvar.- S.15