Vətəndaşların sosial fəallığının yüksəldilməsi və insan hüquqlarının müdafiəsi

Ölkəmizdə vətəndaşlar dövlətçilik naminə sosial fəallıqlarını artırmalıdırlar. Bir sözlə, cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi, sosial, iqtisadi, mədəni və siyasi dəyərlərinin qorunması işində insanların qeyrət göstərməsinə ehtiyac çoxalıb. O cümlədən, ölkəmizdə sabitliyin saxlanmasında və seçkinin tam demokratik keçirilməsində onların təşəbbüskar iştirakı vacibdir.Fəaliyyət dedikdə insanın fəallığının özünəməxsus forması nəzərdə tutulur. Fəaliyyət sözü fəallıq sözündən əmələ gəlsə də, ancaq eyni məzmunlu anlayış deyildir. Fərq ondadır ki, fəaliyyət daha çox sosial yönümlüdür, fəallıq isə təbii tələbatların ödənilməsini şərtləndirir. Fəaliyyət, əsasən insan davranışında və hərəkətlərində gerçəkləşir. Fəallıq isə daha çox heyvanlara məxsusdur. İnsan fəaliyyətini heyvan fəallığından fərqləndirən əsas meyarlardan biri də insan fəaliyyətinin yaradıcı xarakter daşımasıdır. Heç bir heyvan təbiətin verdiyi hazır məhsullardan başqa özünə predmet hazırlamır. Onların qazandığı ictimai təcrübə heç bir şəkildə digər nəsillərə ötürülmür. İnsan fəaliyyəti ilə yaradılmış fəaliyyət məhsulları isə başqa nəsillər tərəfindən davam etdirilir və mədəni sərvət kimi qorunub saxlanır. Fəaliyyət insanın dərk olunmuş məqsədi ilə tənzim edilən daxili (psixi) və xarici (fiziki) fəallığıdır. İnsan fəaliyyəti bu və ya digər şəkildə özünəməxsus struktura malik olur. Burada motiv və məqsəd fəaliyyətin əsas strukturunu yaradır. Fəallıqda isə bilavasitə orqanizmin tələbatının ödənilməsində öz əksini tapır və aktuallaşmış tələbat kimi çıxış edir. İnsan fəaliyyətində isə fəaliyyətin son nəticəsini müəyyənləşdirən məqsəd olur.

Motivlər tələbatlarla sıx əlaqədədir. Motivlərin əsasında tələbatlar dayanır. Motiv insanı bu və ya digər fəaliyyətə və ya fəallığa sövq edən, təhrik edən qüvvədir. Ayrı-ayrı anlarda motiv məqsədə, məqsəd isə motivə çevrilə bilər. Heyvanın fəallığında bu cəhət nəzərə çarpmır. Burada özünü göstərən davranış xaotik xarakterlidir. İnsan fəaliyyəti isə sistematik xarakterlidir. İnsanı fəaliyyətə təhrik edən tələbatdır. Tələbat insanın nəyə isə olan ehtiyacıdır. Lakin o ehtiyac tələbata çevrilir ki, o, hazırkı konkret şəraitdə aktuallaşmış olsun, başqa sözlə, insan üçün müstəsna, həyati əhəmiyyət kəsb etsin.

Şəxsiyyətin formalaşması prosesi vasitəli xarakter daşıyır. Fərd, ictimai münasibətləri öz-özünə deyil, ancaq özünün aktiv fəaliyyəti vasitəsilə mənimsəyir. Bu nöqteyi-nəzərdən fəaliyyət şəxsiyyətin formalaşmasının əsas şərtlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir.

İş və ya əməlin, məqsədin psixoloji mahiyyətini başa düşmək üçün fəaliyyət kateqoriyasından çıxış etmək lazımdır. Çünki hərəkət, iş, məqsəd, motiv və s. fəaliyyətin tərkib hissələrini təşkil edir.

Fəaliyyət sosial kateqoriyadır və o, bir sıra xüsusiyyətləri ilə heyvanların mühitə uyğunlaşmasına xidmət edən davraniş formalarından fərqlənir. Fəaliyyət insanın sosial fəallıq formasıdır. Odur ki, insan fəallığının mənbələri olan tələbatlar da mənşəyinə, obyektinə və ödənilmə xüsusiyyətlərinə görə heyvanların yalnız bioloji mahiyyət daşıyan tələbatlarından köklü surətdə fərqlənir. İnsanların tələbatları (istər təbii və mədəni, istərsə də maddi və mənəvi) ödənilməsi üsullarına və vasitələrinə görə ictimai-tarixi səciyyə daşıyır.

Unikalda göstərilir ki, bu gün istənilən cəmiyyət üçün mühüm mövzulardan biri insanların sosial və siyasi fəallığının artırılmasıdır. Sual oluna bilər ki, normal və problemsiz bir cəmiyyətdə insanların sosial və siyasi fəallığının artırılmasına nə ehtiyac var? Bu sual sosioloqları uzun müddət düşündürüb və bununla bağlı müxtəlif rəylər ortaya çıxıb. Amma prinsipial olaraq iki xətt əsas olaraq qəbul olunub. Bunlar nədir? Gəlin, ilk növbədə sosial-siyasi aktivlik cəmiyyətin inkişafıdır qeydinə diqqət ayıraq. Bu prinsipi qəbul edən düşüncə sahibləri hesab edir ki, cəmiyyət o zaman inkişafda olur ki, bu quruluşda yeni ideyalar, fəlsəfi baxışlar, proqramlar ortaya çıxsın. Yəni sosial və siyasi fəallıq olarsa, cəmiyyətdə təşəbbüskarlıq elementləri artır, nəticədə rəqabətlilik sistemi inkişaf edir. Cəmiyyəti aktivləşdirməklə yeni ideyaların ortaya çıxmasına nail olmaq mümkünləşər və vətəndaşlar öz hüquqlarının keşikçisinə çevrilə bilərlər. Prezident İlham Əliyev hakimiyyətinin ilk illərində iki məsələyə xüsusi diqqət ayırdı. Birincisi, büdcə tamamilə sosial büdcə olaraq elan edildi, ikincisi regionların inkişafı vacib məsələ kimi dövlətin əsas vəzifəsinə çevrildi. Burada isə məqsəd aydın idi. Nə olursa-olsun Azərbaycan vətəndaşının sosial fəallığı artırılmalı idi. Çünki bu artım yeni ideyaların ortaya çıxması ilə nəticələnməli idi. Bununla yanaşı, Prezident İlham Əliyev qısa zaman ərzində bir sıra beyin mərkəzlərinin yaradılmasına, strateji mərkəzlərin formalaşmasına nail oldu. Bu isə cəmiyyətdə yeni ideyaların yaranmasını, rəqabətə qoşulmasını təmin etməyə başladı. İlk zamanlarda sahibkarlar düşüncə mərkəzlərinə vəsait ayırmağa maraqlı olmadıqlarından bu işi dövlət öz üzərinə götürdü. Hazırda isə elə bir mərhələ başlayır ki, özəl sektor belə düşüncə mərkəzlərinə vəsait yatırmağa maraqlı olacaq. Çünki ideyasız biznes şəbəkəsi yaratmaq müasir cəmiyyətdə mümkünsüzdür və gec-tez iflasa uğrayacaq. Bütün bunlar isə sübut edir ki, cəmiyyətin formalaşması, normal biznes mühitinin yaradılması üçün vətəndaşların sosial və siyasi fəallığının artırılması əsas şərtdir. Həmçinin, maarifləndirmə yolu ilə vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını bilməsi, qanunvericilik bazasının formalaşması və beynəlxalq normalara əməl olunması əsas şərtdir. Prezident İlham Əliyev bütün bunları nəzərə alaraq, bir neçə il öncə Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə Milli Fəaliyyət Proqramını qəbul etdi və bu proqramda konkret şəkildə tezislər öz əksini tapıb. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı insan hüquqlarına və azadlıqlarına dair beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn öhdəliklərin həyata keçirilməsi və Azərbaycan Respublikasının normativ-hüquqi aktlarının beynəlxalq hüquqi sənədlərə uyğunluğunun təmin edilməsi ilə bağlı bənddə deyilir:" Azərbaycan Respublikası insan hüquqlarına və azadlıqlarına dair beynəlxalq müqavilələrə tərəfdar çıxaraq, öz yurisdiksiyası daxilində hər kəsin insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi öhdəliyini öz üzərinə götürmüşdür. Bu öhdəliyin yerinə yetirilməsinə nəzarət mexanizmləri çərçivəsində Azərbaycan Respublikası tərəfindən təqdim olunan insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinə dair dövri hesabatlar üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Avropa Şurasının və digər hökumətlərarası təşkilatların ixtisaslaşmış qurumlarının rəy və tövsiyələrinin həyata keçirilməsi əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı, İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin qərarlarının icra edilməsi çərçivəsində qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Göstərilən öhdəliklərin yerinə yetirilməsi zamanı tövsiyələrin ətraflı təhlili, görüləcək tədbirlərin və onların icrasına məsuliyyətli dövlət qurumlarının müəyyən edilməsi zəruridir. Bununla əlaqədar olaraq, qeyd olunan prosesə aşağıda göstərilən qurumların cəlb edilməsi nəzərdə tutulur. Bu işə insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində fəaliyyət göstərən yerli qeyri-hökumət təşkilatları cəlb edilir.İcra orqanları: Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi, Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə, Xarici İşlər nazirlikləri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnsan Hüquqları üzrə Elmi-Tədqiqat İnstitutu.İcra müddəti: mütəmadi".

Vətəndaşların sosial və siyasi fəallığının artırılmasının ikinci mühüm əhəmiyyəti bu dövlətin milli təhlükəsizliyi və özünmüdafiəsi ilə bağlıdır. Hazırda Azərbaycan müharibə şəraitindədir və torpaqlarımızın 20 faizi işğal edilib. Belə bir məqamda isə ən vacib məsələlərdən biri və birincisi, sözsüz ki, cəmiyyətin aktivliyi və səfərbər olunmağa hazırlığıdır. Buna görə ən inkişaf etmiş ölkələrdə belə insanların sosial və siyasi fəallığının artırılmasında güdülən əsas məqsəd məhz yadelli işğaldan qorunma gümanının nəzərə alınmasıdır. Həqiqətən də, bir cəmiyyətdə insanların sosial və siyasi fəallığı yoxdursa, deməli, bu boşluğu, sadəcə olaraq biganəlik doldurur. Ətrafa biganə olan insan toplusu isə heç bir halda özünüqoruma yükündə ola bilməz. Bəs Azərbaycanda bu durum necədir? Uzağa getməyək, elə bir ay öncə Dağlıq Qarabağda atəşkəs rejimi ciddi şəkildə pozuldu. Nəticədə, demək olar ki, Azərbaycan cəmiyyəti bütövlükdə ayaq üstə idi və minlərlə insan Müdafiə Nazirliyinə müraciət edərək könüllü hərbi xidmətə getmək istədiklərini bəyan etdilər. Bu, artıq cəmiyyətin bütövlükdə sosial və siyasi fəallığının bariz nümunəsi idi. Amma Azərbaycanda bu proseslərin baş verdiyi məqamda Ermənistanda ermənilər etiraz aksiyası keçirtməklə Dağlıq Qarabağda savaş aparmağa etirazlarını bildirirdilər. Çünki erməni cəmiyyətinin aktivliyi sıfır həddinə salınıb və bunun daha ağır nəticələrini görəcəklər. Azərbaycanda isə insanlar həmin zaman özlərini prosesin ən aktiv zümrəsi hesab etdilər və bu səbəbdən təşəbbüskarlıq yenidən ortaya çıxdı. Ümumiyyətlə, bunu da unutmayaq ki, Azərbaycan toplumu ümumilikdə aktiv təbəqə kimi qəbul oluna bilər və milli azadlıq hərəkatı zamanı bunun şahidi olduq. Əslində, 1990-cı il 20 yanvar gecəsi dünyada vətəndaşların sosial və siyasi fəallığının ən gözəl nümunəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Çünki həmin gündə uşaqdan-böyüyə kimi hamı azadlıq hərəkatının bir iştirakçısına çevrilmişdi və bunun kökündə siyasi fəallıq dayanırdı.

Beləliklə apardığımız yığcam təhlil də sübut edir ki, vətəndaşların sosial və siyasi fəallığı bütünlüklə cəmiyyətin inkişafı, insan hüquqlarının müdafiəsi deməkdir.

Vahid Ömərov

Səs.- 2016.- 16 yanvar.- S.15