İnsan haqları liberalizm və qioballaşma kontekstində

Reallıqları obyektiv və tənqidi dəqiqliklə təhlil etsək, görərik ki, anqlo-sakson "hüquq-azadlıq" sisteminin hökmranlığı şəraitində heç bir bazar iqtisadiyyatı bəşəriyyət və insan üçün vacib olan böyuk (ali) prinsipləri təmin edə bilməz, istər elə ABŞ-ın özündə prezident seçkiləri olsun, istərsə də Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsi olsun və yaxud da nəsə başqa bir mühüm problem. Anqlosakson qlobalizasiyasının "iqtisadi adamı" və onun dəhşətli silahı rolunda çıxış edən transmilli korporasiyalar, şirkətlər, banklar, maliyyə bazarları insaniliklə, həyatın və iqtisadiyyatın humanistləşməsi ilə ziddiyyətə girir. Bir sözlə, anqlo-sakson ənənə və onun bəşəriyyətə sırıdığı qlobalizasiya o dərəcədə disharmoniya, disproporsionallıq, asimmetriklik yaradıbdır ki, dünyanı məhvedici bir partlayış və vulkan püskürməsi gözləyir, əgər təcili və qlobal dəyişikliklər (pozitivə doğru) olmasa, lazımi tədbirlər həyata keçirilməsə...

Fəlsəfə elmləri doktoru Əbülhəsən Abbasov yazır: "Belə dünyada heç bir adam, xalq, ölkə özünü xoşbəxt hesab edə bilməz. Ən azı ona görə ki, aclıq, yoxsulluq, iztirablar içində yaşayanların, hətta minimum səviyyədə bioloji mövcudluqlarını təmin edə bilməyən xalqların varlılara, maddi cəhətdən zəngin ölkə və xalqlara nifrəti artmaqdadır, xüsusən də, ABŞ-a və onun əlaltılarına. Anqlo-sakson qlobalizminin bəhrəsindən dadanlar daim bu nifrətlə və ondan törəyən fəsadlarla üzləşməli olacaqlar. Dünyada genişlənən terrorun da bir səbəbi elə bununla bağlıdır. Əfsuslar olsun ki, bu səbəb lazımınca nəzərə alınmır və deməli, adekvat tədbirlər də görülmür.

Müasir insanın günbəgün yaşadığı çətinliklər içərisində yüksək mənəvi-psixoloji gərginliyi, insani münasibətlərdə təəssübkeşliyin və istiliyin itməsini, oriyentir rolunu oynayan bir çox ənənəvi dəyər və meyarların sarsıntıya uğramasını, həyat tərzində instrumental-maddi amillərin təsirinin artmasını və s. qeyd etməmək mümkün deyil. Bunlar son nəticədə psixotokslara, ağır keçən stresslərə gətirib çıxarır, insan həyatının keyfiyyətini aşağı salmaqla onu daha da dəyərsizləşdirir.

Gərginlik, müxtəlif növ stresslər həm yoxsulu, həm də varlını müşayiət edir. Maddi cəhətdən təmin olunmuşlar başqaları ilə rəqabət vəziyyətində olurlar və əldə etdiklərini itirmək qorxusu ilə yaşayırlar, perspektivin qeyri-müəyyənliyindən təlaş və həyacan keçirirlər. Yoxsullar isə, öz növbəsində, təminatsızlıqdan irəli gələn qorxu altında yaşayırlar, son dolanışıq yerlərini itirməkdən, xəstəliklərə düçar olmaq ehtimalının böyüklüyündən, əsl mənada, cəhənnəm əzabı çəkirlər. Ümumi götürdükdə, müasir insanların əksəriyyəti gələcəyə inam hissinin yoxluğu halında yaşayırlar".

Müəllifin fikrincə, anqlo-sakson ənənəsinin təşəkkül tapıb zirvələnməsi nəticəsində, bazar fundamentalizmi, "kapital ideologiyası" elə bir maddiləşmiş dünya və elə "iqtisadi adam" yaratmışdır ki, hər bir individ kiməsə - rəqibə, düşmənə, yaxud da kimin üçünsə qurbana çevrilmişdir. Biri o birisindən daha çox mənfəət götürmək, onu öz quluna çevirmək istəyir. Biri digərini özünə tabe etmək, sındırmaq, nəyəsə məcbur etmək, kiminsə müstəqilliyini əlindən almaq ovqatı, sanki ümumi bir marağa çevrilmişdir. Bunun üçün hər cür üsullar və vasitələr işə salınır: açıq-aşkar və birbaşa zorakılıqdan tutmuş, üstüörtülü təzyiqlərə qədər. Faktiki yanaşdıqda, əksər insanlar maddiləşmiş dünyanın girovudurlar, kapital diktəsi altında həm azadlıqlarını, həm də həqiqi seçimlərini itirmişlər. Bütün bunlar müasir insan həyatının qeyri-humanistliyinə, "Mən"ən tənəzzüldə olmasına dəlalət edir; özgələşmə bir kütləvi ictimai hadisə kimi bu həyatın atributuna çevrilmişdir, ona qənim kəsilmişdir.

Tamahkarlıq, eqoizm və başqa mənəvi-əxlaqi qəbahətlər və fəsadlar mövcud olan belə mühitdə daha da stimullaşır. "İqtisadi adam" ruhi fəzilətlərdən imtina edir, onun üçün maddi dəyərlər (göstəricilər), iqtisadi status (prestij) hər şeydən yüksəkdə durur. Həyatın mənası və gözəlliyi əşya-əmlak toplamaqdan, sərvət yığımından ibarət olur.

Ə.Abbasov yazır: "Anqlo-sakson ənənəsinə sadiq qloballaşmanın nəticəsi olaraq, formalaşan absurd həyat tərzidə, hətta elm, incəsənət və bədii ədəbiyyat əşya-əmlak toplusuna, maddi sərvətlərə və onların sahiblərinə tabe etdirilir. Belə olduqda, daha çox məzmunsuz, ideyasız, ictimai yükünə görə mənasız və hətta birbaşa ziyanlı "əsərlər" bolluğu bütün sərhədləri aşır, get-gedə onlar daha çox zövqləri ibtidailəşdirilən istehlakçı tələbini ödəməyə başlayır. Etiraf edək ki, bu gün heç bir sosial-fəlsəfi, elmi yükü, bədii orijinallığı olmayan bayağı, bəsit "əsərlər" həqiqi yaradıcılığı və mədəniyyəti ortadan çıxartmaqdadır. Mənfəətdar, cır təfəkkürün məhsulu olan bu fəlakətgətirici "əsər"lər yalnız bir məqsəd güdür - kommersiya maraqlarını təmin etmək, öz mahiyyətinə uyğun "bazar mühiti"ni formalaşdırıb idarə etmək. Yeni, guya mütərəqqi iqtisadiyyatın pretorları sayılan bu "əsər"lərin müəllifləri, artıq müxtəlif mötəbər vəzifələri tutmaqdadırlar. Azərbaycanda da bu yanaşma, necə deyirlər, dəbdədir. Elmdə, incəsənətdə, mədəni sahədə yalnız kommersiya maraqları ilə yaşayan və fəaliyyət göstərən adamların vəzifə başına keçmələri o deməkdir ki, vəziyyət daha da pisləşə, qarşısıalınmaz ola bilər, çünki istər-istəməz, bu adamlar həmin sahələrdə aparılan siyasətə, bilavasitə təsir etmək imkanı qazanırlar. Belə təsirin nəticəsində, həyata keçirilən siyasətin nədən ibarət olması isə, yəqin ki, düşünən insanlar üçün əvvəlcədən məlumdur".

Müəllif qeyd edir ki, Amerikasayağı ekspansionist qloballaşmanın bütün dünyaya yaymaq istədiyi homogen, daxilən boş, əxlaqi-mənəvi vektoru olmayan "monstr-mədəniyyət"in istilası nəticəsində, tarixi-irsi ənənələrimiz və ictimai dəyərlərimiz, faktiki olaraq, müdafiəsiz qalmışdır. Avropalaşma adı altında ibtidai və bəsit stereotiplər, instinktlər aqressiyası mənəvi-ruh həyatımızı fəth etməkdədir. Hesab edirəm ki, belə vəziyyətə - milli özünüifadədən, intellektin mənəvi-əxlaqi gücündən ruhlandırıcı enerjidən, məsuliyyət və vicdan hissindən xali "mədəniyyət"ə dözümlülük göstərmək heç də düzgün yanaşma deyil. Əks halda, heç şübhə yoxdur ki, insanlarımızın ruhi, mənəvi-psixoloji inkişafının sağlam əsasları dağıdılacaq, onların insani potensialının durmadan tükənməsinə, yox olmasına yol açılacaq. İnsani intellektual-ruhi-mədəni resurslar dağıdıldıqdan sonra isə, hansısa milli maraqların, milli mənafenin reallaşmasından söhbət gedə bilməz. Mütərəqqi modernləşmə və tərəqqi hər bir zaman və hər bir yerdə yalnız milli maraqların reallaşması və milli özünüdərkin pozitiv inkişafı zəminində mümkündür.

Qlobalizmin ABŞ patronajlığı altında səlib yürüşü yalnız insanlara və xalqlara zülm gətirmir. Onun formalaşdırdığı "iqtisadi adam", acgöz korporasiya və şirkətlər, transmilli mafiya şəbəkələri təbiətin özünə durmadan ölümcül zərbələr endirməkdədir. Təbiətə amansız, yırtıcı və istismarçı anti-rasional münasibət irrasional şüuru, düşüncəni doğurur, və əksinə, irrasional şüur epidemiyası təbiətə olan anti-rasional münasibəti daha da kəskinləşdirir. "Ana təbiət" adlandırdığımız varlıq heç təqib və şikəst edilən qul yerinə də qoyulmur.

Ə.Abbasovun fikrincə, hələ vaxtilə Frankfurt məktəbinin görkəmli nümayəndəsi Maks Horkhaymer göstərirdi ki, industrial sivilizasiyanın əsasında dayanan rasionalizm kökündən qeyri-sağlamdır. Təbiətə münasibətdə insan dərrakəsinin xəstəliyindən söhbət gedirsə, bilmək lazımdır ki, bu xəstəlik hansısa tarixi mərhələdə yaranmayıb, o, necə deyərlər, anadangəlmə, əvvəlcədən təməldə qoyulmuş xəstəlikdir. M.Horkhaymerin bu fikri ilə razılaşmamaq qeyri-mümkündür. Məhz dərrakənin xəstəliyi, onun fikrincə, təbiət üzərində insanın hökmranlıq etmək istəyini törətmişdir. Fateh iradəsi "qanun"ların öyrənilməsini, anonim bürokratik təşkilatın qurulmasını və nəhayət, insanın özünün alətə çevrilməsini tələb etmişdir ki, industrial və müasir postindustrial cəmiyyətlər bu tələbə uyğün da fəaliyyət göstərmişlər. 1947-ci ildə yazdığı "Zəkanın tutulması. İnstrumental zəkanın tənqidi" əsərində M.Horkhaymer o dövrə müasir olan instrumental cəmiyyətə məxsus defektləri aşkarlayır, onların əsasında dayanan rasionallıq anlamını təhlil edir və bu tip "rasional"lığın hansı fəsadlar törədə biləcəyini öncədən söyləyir. Apardığı təhlili o, "Maarifçiliyin dialektikası" əsərində davam etdirir. Burada Qərb sivilizasiyasının tarixi məntiqinin tədqiqi oxucunu belə bir nəticəyə gəlib çıxmağa yaxınlaşdırır: emansipasiya olunmuş bəşəriyyətin yuxuya dalması yeni barbarlıq epoxasının qərarlaşması ilə yekunlaşa bilər.

M.Horkhaymer bu qənaətdədir ki, texniki imkanların tərəqqisi dehumanizasiya prosesilə müşayiət olunur, beləliklə, əsas məqsəd - insan ideyası dağılır. İndustrial cəmiyyət "sistemi" məqsədləri vasitələrlə əvəzlədikcə, insanilik, emansipasiya, yaradıcı fəallıq və tənqidi qabiliyyət təhlükə ilə üzləşir. Onun fikrincə, industrial cəmiyyətin fəlsəfəsi obyektiv dərrakə fəlsəfəsi deyil. Burada özlüyündə və özü üçün heç bir ağıllı məqsəd yoxdur. Təfəkkür istənilən hər bir məqsədə (fəzilətli və yaxud qəbahətli) qulluq edə bilər. O, bütün sosial hərəkətlərin alətidir, sosial və şəxsi həyat normalarını təsbit etmək ona verilməyib, çünki artıq başqaları tərəfindən qərarlaşdırılıb. Ağıl artıq obyektiv və universal həqiqətlər axtarmır ki, onlara istiqamətlənsin, onun işi - verilmiş məqsədlər üçün alətlərlədir. Hər şeyi "sistem", yəni hakimiyyət həll edir: Formalistik aspektdə, pozitivizmdə göstərildiyi kimi, subyektiv dərrakənin obyektiv məzmundan asılılığı momenti vacibdir. Subyektiv dərrakənin instrumental aspekti və heterom məzmunu isə praqmatizmlə vurğulanır. Ümumilikdə, Horkhaymerin fikrincə, dərrakə tamamilə sosial proses tərəfindən əsarət altına alınıb. İnstrumental məqsəd yeganə meyar olubdur ki, onun da başlıca funksiyası insanlar və təbiət üzərində hökmranlıqdır. Beləliklə, "sistem" və "administratorçuluq" insanı sərt bir blok-sxemin elementinə çeviribdir ki, onun öz taleyini müəyyənləşdirib, həyata imkanı xeyli dərəcədə problematikləşib.

Vahid ÖMƏROV

Yeni Azərbaycan.- 2017.- 14 aprel.- S.13