İnsan haqları və liderlik

Qənaət liderlərinin spesifik xüsusiyyətləri bunlardır: bu şəxslər siyasi proseslərlə hamıdan çox maraqlanır, siyasi mövzularda bu şəxslərə müraciət olunur, siyasi hadisələri başqaları ilə müqayisədə daha yaxşı dərk edirlər və tez-tez siyasi diskussiyalara qoşulurlar. Qənaət liderlərinin böyük təsiretmə imkanına sahib olmalarının səbəbi isə, kütləvi informasiya vasitələrini başqalarına nisbətən daha çox izləmələri və bunlardan əldə etdikləri məlumatları, şəxsi əlaqələr yolu ilə ətraflarındakı insanlara effektiv şəkildə ötürmələridir. Qənaət liderləri daxil olduqları qrupların ən fəal hissəsini təşkil edirlər.

Ə.Abbasov yazır: "Qənaət liderləri cəmiyyətə ən çox təsir edən şəxslərdir. Onlar ictimai rəyin yaranması üçün təsir gücü yüksək olan ünsiyyət mənbəyi funksiyasını yerinə yetirirlər. Şəxsiyyətlərinə olan inam və etimad, onların yaydığı məlumatların etibarlılığını daha da artırır. Bu şəxslər cəmiyyətdə elit təbəqə ilə kütlə arasında əlaqəni və ünsiyyəti təmin edir, həm yerli, həm də ölkə səviyyəsində qənaətlərin formalaşmasında effektiv rol oynayırlar.

Qənaət liderlərinin fəaliyyətləri, xüsusilə, kütləvi informasiya vasitələrinin geniş yayılmadığı və inkişaf etmədiyi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə önəmli yer tutur. İnkişaf etmiş ölkələrdə də funksional olan qənaət liderləri daha çox, insanların kütləvi informasiya vasitələrinin yaydıqları məlumatları əldə etmələri, bu məlumatları anlamaları və şərh etmələrinin aşağı səviyyədə olduğu şəraitlərdə öz təsirlərini göstərir.

Siyasi partiyalar və siyasi liderlər ictimai rəyin formalaşmasında müstəsna rol oynayır. Siyasi partiyalar hakimiyyəti ələ almaq, yaxud hakimiyyətdə iştirak məqsədilə müəyyən ideya və proqramın ətrafında birləşmiş mütəşəkkil qruplardır. Siyasi partiyalar cəmiyyətdəki müxtəlif baxışları və istəkləri istiqamətləndirərək, onların dağınıq və sistemsiz fərdi qənaətlər halından ümumi bir ictimai qənaətə (rəyə) çevrilməsini təmin edir. Partiyalar kütlələrin qənaətlərinin ifadə olunmasında böyük rol oynayırlar".

Tədqiqatçılar, siyasi partiyaların seçki kampaniyaları zamanı yeritdikləri fəaliyyət, siyasi mübahisə və polemikalar ilə seçicilərin ölkə və dünya problemlərindən xəbərdar olmaları və müxtəlif qənaətlərə sahib olmalarında önəmli rol oynadıqlarını vurğulayırlar. Bu isə, ictimai rəyin formalaşdırılmasında siyasi partiyaların ən əsas funksiyasıdır. Siyasi partiyalar cəmiyyətdəki ümumi fikirləri istiqamətləndirir və ictimai rəyə, öz mənafelərinə uyğun olaraq, müəyyən təsirlər göstərirlər.

Siyasi liderlər də müxtəlif qənaət və baxışların formalaşmasında rol oynayır, xalqın arzu və istəklərinə daha əsaslı bir mahiyyət və anlayış qazandıraraq, ictimai rəyin istiqamətini müəyyənləşdirə bilir, eyni zamanda, müəyyən bir fikrin müdafiəçisi olurlar. Öz qrupunun fikir və qənaətlərini geniş xalq kütlələrinə çatdıran siyasi lider müdafiə etdiyi fıkir ətrafında ictimai rəy yarada bilən ən effektiv fıqur kimi qəbul edilir. İctimai rəyi formalaşdırma prosesində liderlərin rolu, bilavasitə, qrupun böyüklüyü, liderin şəxsi xüsusiyyətləri və siyasi sistemin strukturundan asılıdır.

Müasir dövrdə siyasət səhnəsinin əsas aktyorları kimi siyasi partiyalar qəbul edilməkdədir, ancaq onlardan başqa siyasi fəaliyyət göstərən müxtəlif qrupların da siyasi qərarların qəbul edilməsində rol oynadıqları bir həqiqətdir. Belə bir fəaliyyət çərçivəsində bu qruplar (ictimai rəyin formalaşmasında aktiv rol oynayır. Müxtəlif parametrlərə görə fərqlənən bu qruplar ictimai təskilatlar, həmkarlar ittifaqları, iş və sərmayə qrupları, qeyri-hökumət təşkilatları, həmkarlar ittifaqları və s.), ümumilikdə, "mənafe qrupları" adlandırılır.

Müəllifin fikrincə, mənafe qrupları, maddi və ya mənəvi mənafeləri təmin etmək üçün birlikdə hərəkət edən və bu istiqamətdə hakimiyyətə müxtəlif yollarla təsir etməyə çalışan qruplardır. Bu qruplar özləri ilə əlaqəli siyasi qərarlara, ya bilavasitə, ya da ictimai rəy vasitəsi ilə təsir etməyə çalışırlar. Başqa sözlə, qruplar öz mənafelərini ictimai rəy çərçivəsində müdafiə etməklə yanaşı, bu mənafelər istiqamətində ictimai rəy formalaşdırmağa çalışırlar.

Müəllifin fikrincə, mənafe qruplarını iki əsas kateqoriyaya ayırmaq olar. Birinci kateqoriyaya daha çox müəyyən bir iqtisadi marağı müdafiə edən müxtəlif qruplar (iş və sərmayə qrupları, peşə birlikləri, həmkarlar ittifaqları, böyük şirkətlər, sənaye və ticarət palataları) daxildir. İkinci kateqoriyaya isə, müştərək bir fikri və məqsədi həyata keçirmək istəyən qruplar daxildir. Bu qruplarda üzvləri birləşdirən amil, iqtisadi, maddi və ya işlə əlaqədar bir mənafe deyildir, müdafiə olunan və həyata keçirilməsi istənilən mənəvi bir dəyərdir. Qrupun üzvləri sosial və iqtisadi cəhətdən fərqli olurlar. Bu kateqoriyaya isə, insan haqlarını müdafiə edən, müharibə əleyhdarı, irqi ayrı-seçkiliklə mübarizə aparan, maariflənmə və tərəqqi tərəfdarı olan müxtəlif ictimai və qeyri-hökumət təşkilatları aid edilir.

Mənafe qrupları, daha əvvəldə qeyd etdiyim kimi, iki yolla təsir göstərməyə çalışırlar. Qruplar, siyasi qərarların öz mənafeləri istiqamətində qəbul edilməsini təmin etmək üçün, bilavasitə, qərar qəbul edən orqanlara təsir etməyə çalışırlar. Həmin orqanlar isə parlament və hökumətdir. Bu orqanlara (xüsusilə, parlament üzvlərinə) müxtəlif yol və formalarda təzyiq və təsir (maddi dəstək, hədiyyə, rüşvət, seçki kampaniyalarının təşkili, şantaj və s.) göstərərək, mənafe qrupları öz maraqlarına uyğun olan siyasi qərarların alınmasına çox vaxt nail olurlar. Elmi ədəbiyyatda lobbiçilik adı verilən bu fəaliyyətlər daha çox inkişaf etmiş Qərb demokratiyası (xüsisilə, ABŞ) üçün xarakterikdir. Lobbiçilikdə əsas məqsəd qəbul edilən normativ aktlarda müəyyən qrupların maraq və mənafelərinin əks etdirilməsidir.

Mənafe qruplarının siyasi qərarların qəbul edilməsinə təsir göstərmələrinin ikinci yolu ictimai rəy vasitəsilə olur. Xalqa mənimsədilən və haqqında ictimai rəy formalaşdırılan hər hansı bir mövzuda siyasi hakimiyyət tərəfindən sözügedən qrupların mənafeyinə zidd qərarın qəbul edilməsi çətindir. Belə bir qərar qəbul edilərsə, bunun tətbiq olunması da problem yaradar.

Mənafe qrupları özlərini tanıtmaq, ictimai rəyi öz məqsədlərini dəstəkləyən istiqamətdə formalaşdırmaq və maraq dairələrinə daxil olan mövzulara səlahiyyətli şəxslərin diqqətini yönəltmək üçün təbliğat fəaliyyəti aparırlar. Təbliğat fəaliyyətinin ilkin mərhələsi qrupun üzvlərinin maarifləndirilməsi, şüur səviyyələrinin yüksəldilməsi, müştərək məqsədlər ətrafında birləşmələrinin təmin edilməsidir, Bundan sonra geniş kütlələrə təsiretmə həyata keçirilir. Qruplar kitab, jurnal, qəzet nəşr edərək və kütləvi informasiya vasitələrində, habelə, internetdə elan, reklam, proqramlar yayımlayaraq, effektiv təbliğat aparmağa çalışırlar. Mənafe qrupları ictimai rəyi formalaşdırmaq üçün praktiki fəaliyyətə də əl atırlar. Mitinq, nümayiş, piket, tətil, boykot və digər oxşar protest və itaətsizlik hərəkətləri qrupların tez-tez müfaciət etdikləri mübarizə formalarıdır. Mənafe qrupları həm ictimai rəyi təmsil etmələri, həm də öz məqsədləri istiqamətində "süni" bir ictimai rəy formalaşdırmaları səbəbilə hökumət və digər siyasi orqanlar üzərində davamlı və effektiv bir təzyiq yaratma imkanına sahibdirlər. Texnologiyanın inkişaf etməsi nəticəsində, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından, günü-gündən inkişaf edən kütləvi informasiya vasitələri qənaətlərin formalaşması prosesinə daha geniş miqyasda təsir göstərir.

Ə.Abbasov yazır: "Cəmiyyətin bütün və ya önəmli bir hissəsinin qəbuledici vəziyyətində olduğu şəraitdə kütlələrə istiqamətlənmiş informasiya axınına kütləvi informasiya deyilir. Kütləvi informasiyanı həyata keçirən vasitələrə isə kütləvi informasiya vasitələri adı verilir. Bu vasitələr bir inforrnasiyanı qısa zamanda geniş xalq kütlələrinə çatdıra bilir və bu səbəbdən də, gündəlik həyatda çox effektiv və əhəmiyyətli rol oynayırlar. Kütləvi informasiya vasitələri insanlara asudə vaxtlarını səmərəli keçirmək və əylənmək imkanı verməklə yanaşı, onlara dünyada baş verən hadisələrlə əlaqədar saysız-hesabsız xəbər və informasiya çatdırır. Texniki tərəqqi sayəsində təsir dairələri getdikcə genişlənən bu vasitələrin əsas xüsusiyyəti, hadisələri və şərhləri çox qısa bir vaxtda geniş arenada yaya bilmələri və beləliklə, insanların qənaətlərinə istiqamət vermə imkanına malik olmalarıdır. Bu səbəbdən, kütləvi informasiya vasitələrinin geniş sosiallaşdırıcı təsirindən bəhs edilə bilər".

Kütləvi informasiya vasitələrini izləmək fərdə mövcud siyasi sistem və hadisələr haqqında məlumat verir və bu hadisələrə olan marağı gücləndirir. Sürətlə yayılan xəbərlər kütlələrin dünyaya baxışlarını da inkişaf etdirir. Qənaətlər fərdlərin gördükləri, eşitdikləri və oxuduqları "faktlar" əsasında formalaşır. Kütləvi informasiya vasitələri, bu baxımdan, effektiv olur. Kütləvi informasiya vasitələri dünyanı insanlar üçün "yenidən yaratmaq" imkanına sahibdir və müəyyən bir fikrin ictimai rəy üçün aktuallaşmasını, süni yollarla da olsa, təmin edə bilirlər.

Kütləvi irıformasiya vasitələri müasir dövrdə cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə güclü təsir göstərən qüdrətli təsisatlardan biridir. İctimai rəyin formalaşmasında, ictimai-siyasi proseslərin inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşməsində onun rolu və əhəmiyyəti son dərəcə böyükdür. Təsadüfi deyil ki, ictimai rəyə təsir göstərmək imkanlarına görə kütləvi informasiya vasitələrini, məcazi mənada, dördüncü hakimiyyət adlandırırlar.

Müasir cəmiyyətdə kütləvi informasiya vasitələri üç əsas funksiyanı yerinə yetirir: informasiya daşıyıcısı, hadisələri şərh etmək və ictimaiyyətin reaksiyasını öyrənmək. Kütləvi informasiya vasitələri ictimai fıkri (rəyi) öyrənməklə yanaşı, həm də ictimai fıkri (rəyi) yaratmaq və formalaşdırmaq gücünə malikdir.

Vahid Ömərov, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2017.- 21 aprel.- S.15