Xalqın suverenliyi və insan hüquqları

Liberalların digər bir iddiası iqtisadi maraqların təmin olunması üçün mülkiyyət hüquqlarının dövlətin müdaxiləsindən maksimum səviyyədə qorunması idi. Liberalizmin sosiallaşması, əsasən, XX əsrə təsadüf edir. Bu dövr iqtisadi sahədə dövlətin müdaxiləsi ilə sosial problemlərin həll olunması nəticəsində, bərabərsizliyin aradan qaldırılması ideyaları ilə zəngin olmuşdur. F.D.Ruzvelt dörd əsas haqq olaraq - söz və ifadə azadlığı, dini etiqad azadlığı, ehtiyacdan uzaqolma azadlığı, qorxudan uzaqolma azadlığı və cəmiyyətdə sosial bərabərliyi təmin edəcək rifah dövlətinin prinsiplərini (hər şəxsə maaşlı iş, mənzil haqqı, sosial sığorta haqqı və təhsil haqqı) elan etmişdir. Həqiqət naminə etiraf etməliyik ki, liberalizmdə sosial yönümlülüyə ciddi impuls vermiş başlıca determinant Böyük Sosialist İnqilabı və Lenin-Stalin tərəfindən yaradılmış Sovet İttifaqı olmuşdur. Sovet dövlətinin əməyə, zəhmətkeşə, fəhlə sinfinə, kəndliyə, yaradıcı ziyalılara, elm, mədəniyyət və incəsənət adamlarına verdiyi dəyər, bir nümunə olaraq, ümumbəşəri duruma və gedişata olduqca ciddi təsir göstərmişdir. Bu nümunə qarşısında qlobal kapitalizm özünü cilovlamaq və çərçivələmək məcburiyyətində idi.

Ə.Abbasov yazır: "İnsan hüquq və azadlıqlarının təmin və müdafiə olunması məqsədilə dövlət və vətəndaş münasibətlərində üstün tərəf kimi vətəndaşın qəbul edilməsinin zəruriliyini nəzərdə tutan liberalizm, insan haqlarının ali dəyər kimi hər bir meyardan üstün, həmçinin, dövlət hakimiyyətindən müstəqil olmasının vacibliyini əsaslandırır. Bu fikrə əsasən, liberalizmi insan haqlarının həm ideya mənbəyi, həm də tarixi perspektivdə bu haqların reallaşması üçün zəmin yaratmış müəyyən baxışlar sistemi olduğunu deyə bilərik. Lakin fikrimcə, liberalizm bu statusda yeganə ideologiya deyil, xüsusən də, söhbət yalnız onun anqlo-sakson modifikasiyalarından gedirsə! Hər şeyi bir kənara qoysaq, elə Kant və Hegelin fəlsəfi sistemlərində sərgilənən əsl insanpərvər liberalizm, baxmayaraq ki, hələ adekvat dəyərləndirilməyib, çox-çox dəyər və fəzilətlərə (o cümlədən, insan haqlarına) qida, qol-qanad verib və əminəm ki, gələcəkdə də verəcək. Düşünürəm ki, insan haqları ideyasının, hüquqi dövlət nəzəriyyəsinin, vətəndaş cəmiyyətinə dair təsəvvürlərin postneoklassik elmi paradiqma zəminində gözlənilən inkişafı xeyli dərəcədə bu böyük mütəfəkkirlərin yaradıcılığına yenidən qayıdışla bağlı olacaqdır. Burada, hələ ki, bəşəriyyətin lazımınca dəyərləndirmədiyi çox fəzilətlər var".

Müəllifin fikrincə, inkişaf anlayışını assosiasiya edən "demokratiya" ilk dəfə Fukidid tərəfindən Qədim Yunanıstanda işlədilmişdir. "Xalqın iradəsi" mənasını ehtiva edən bu söz, işlədildiyi andan bəşəriyyət üçün daim aktual və arzuolunanları ifadə edən bir anlayış idi. Dövlətin idarə edilməsində xalqın iradəsinin ifadə olunmasının əsas amil olduğunu nəzərdə tutan demokratiyanı yalnız bir dövlət idarəçiliyi forması kimi qəbul etmək düzgün deyildir. Demokratiya, həmçinin, hər hansı bir cəmiyyətin siyasi mədəniyyət və həyat tərzi ilə sıx əlaqədar olan məsələdir. Demokratiya - xalq suverenliyinə əsaslanan, xalq hakimiyyəti prinsipini meyar götürən, əsas dövlət orqanlarının seçki nəticəsində formalaşmasına və bunlara xalq tərəfindən nəzarət edilməsinə, dövlətin idarə olunmasında bərabərliyə və qərarların çoxluq tərəfindən qəbul olunmasına istinad edən, cəmiyyətin və cəmiyyət-vətəndaş münasibətlərinin müəyyən dəyərlər sisteminə və dünyagörüşünə əsaslandığı ictimai quruluşdur. Bir siyasi sistem olaraq, demokratiyanın fundamental prinsipi insan haqlarının müdafiə edilməsidir. Demokratiyanın əsaslandığı bütün digər anlayış və normalar isə bu prinsipin üzvi davamıdır. Əlbəttə, demokratiyanın bu cür açıqlanmasına qarşı mövqelər də mövcud olub - əvvəllər də, indi də. Nəhəng dünya filosofu Aristoteli və görkəmli rus mütəfəkkiri N.A.Berdyayevi xatırlatmaq kifayətdir. Hətta məsələn, N.Berdyayevin məşhur "Müasir dünyada insan taleyi" əsərində belə fikir də səslənir: "Faşizm, demokratiyanın son həddə çatmış nəticələrindən biridir... Hələ onu da söyləmək olar ki, faşizm - xalqın suverenliyi haqda J.J.Russo təliminin nəticələrindən biridir. Demokratiya, yəni, tərifinə müvafiq olaraq, xalqın suverenliyi haqqında təlim, öz-ölüyündə, insan şəxsiyyəti üçün heç bir azadlıqlar zəmanəti vermir". Bununla belə, fikir müxtəlifliyində, "epistemoloji anarxizmdə" (Feyerabend) itib-batmamaq üçün vaxtilə U.Çörçillin deyimini - "Mənə bəlli olan quruluşlardan ən pisi demokratiyadır, lakin bəşəriyyət hələ ondan yaxşı heç nə kəşf edə bilməmişdir" - rəhbər tutaraq, söhbətimizi davam etdirək. Hər halda, fikir yürütmək üçün bu da bir mövqe seçimidir.

Ə.Abbasov daha sonra yazır: "Demokratiyanı, sadəcə, bir dövlət idarəçiliyi forması kimi, yaxud müxtəlif mexanizm və qurumların məcmusu kimi təqdim etmək özünü doğrultmur; o, idarəetmə forması olmaqla yanaşı, həm də sivilizasiya, mənəviyyat, siyasi mədəniyyət, şüur və həyat tərzi məsələsidir (azad seçkilər, hər bir şəxsin öz fikrini sərbəst ifadə etməsi, imkan bərabərliyinin təmin edilməsi və s.). Fikrimizcə, Heydər Əliyevin "Demokratiya insanların şüurunda dəyişiklik deməkdir. Bu dəyişiklik inqilabla olmur, təkamül yolu ilə, tədricən gedir" fikri demokratiya anlayışının mürəkkəbliyini, onun tədrici təkamülə möhtac olduğunu aydın nəzərə çarpdırır.

Qeyd etmək lazımdır ki, demokratiya insan hüquqları ideyasından daha qədim tarixi köklərə malikdir. Müasir dövrdəki insan hüquqları və demokratiya anlayışları bir-birini tamamlayan kimi görünsə də, əslində, birincisi ikincisinin mövcud olması üçün ən əsas şərtlərdən biridir. Azad seçkilər demokratiyanın əsası olmaqla, hər bir şəxsə bərabər və azad səsvermə hüququnun tanınması, bərabər imkanların təmin edilməsi əsas insan hüquqlarındandır. Bəşəriyyət hər zaman bu hüquqlar uğrunda aparılan mübarizələrə şahid olmuşdur".

Müəllif qeyd edir ki, hakimiyyətin seçkilər yolu ilə təşkil olunması, vətəndaşların dövlət idarəetməsində iştiraketmə hüququ, birləşmək, sərbəst toplaşmaq və dinc yürüş hüquqlarını demokratiyanın siyasi cəhətdən ifadəsi hesab etmək olar. Siyasi azadlıqların tərkib hissəsi olan seçki, səsvermə, birləşmə, yürüş, söz və mətbuat azadlıqları demokratiyanın əsas məzmununu təşkil edir ki, bunlar da cəmiyyətdə bərqərar olmazsa, həmin cəmiyyətdə xalq hakimiyyətindən bəhs etmək mümkün deyildir. Hüquqi dövlət, hakimiyyət bölgüsü, konstitusion nəzarət, azad seçkilər və s. belə amillər demokratik sistemlərin təminatı kimi insan haqları nəzəriyyəsi baxımından müstəsna əhəmiyyətə malikdir.

İnsan hüquqları və demokratiyanın bir-biri ilə sıx bağlı olmasını beynəlxalq birliyin qəbul etdiyi beynəlxalq hüquqi sənədlərin məzmununda da görmək mümkündür. "İnsan hüquqları və Əsas Azadlıqlar haqqında Avropa Konvensiyası"nda bu bağlılıq açıq-aydın ifadə edilmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Komissiyasının 30 aprel 1999-cu il tarixli Qətnaməsi demokratiya ilə insan haqları arasında fundamental əlaqənin olduğuna dair, başqa ifadə ilə desək, demokratiyanın insanın universal fundamental haqqı olduğu barədə mühüm sənəddir.

Ə.Abbasov daha sonra yazır: "Siyasi sistem olmaqla yanaşı, demokratiya bir siyasi mədəniyyət və sivilizasiya məsələsidir. Müasir cəmiyyətdə insan hüquqlarının təmin olunması üçün siyasi mədəniyyətin, yəni hakimiyyətlə fərd arasında qarşılıqlı anlaşma (fərdin dövlətin hakimiyyətinə könüllü tabe olması və bunun müqabilində dövlətin fərdin hüquq və azadlıqlarına hörmətlə yanaşaraq, hakimiyyətindən istifadə etməklə onların təmin olunması üçün lazımı tədbirlər görmək öhdəliyini qəbul etməsi vacib şərtdir. Belə siyasi mədəniyyət demokratiyanın təzahür etməsi üçün münasib zəmin yaradır. Düşünürəm ki, rəqib siyasi fikrə və onun daşıyıcılarına dözümlü münasibət, hətta müəyyən səviyyə və aspektlərdə səmərəli əməkdaşlıq, qarşılıqlı bəhrələnmək - siyasi mədəniyyətin mayasını təşkil edir.

Demokratiyada başqa mühim amil - insanın (rasional varlıq kimi) həm özünü, həm də cəmiyyəti idarə edə bilmək qabiliyyətinə malik olması məntiqidir. Bu məntiq "insanın hüquqlara və azadlığa sahib olmalıdır" ideyasını daha da gücləndirmişdir. Çoxluğun iradəsini əks etdirən idarəçiliyə və qanunvericiliyə əsaslanan demokratiya, çoxluqla yanaşı, azlığın da hüquq və azadlıqlarının müdafiə edilməsini tələb edir. Demokratiya cəmiyyəddə siyasi mədəniyyətin ünsürlərindən biri olan dözümlülüyü də ehtiva etdiyi üçün çoxluğun mütləq hakimiyyətini qəbul etmir. O, eyni zamanda, azlıqda olanların da cəmiyyətin üzvləri kimi hüquq və azadlıqlarının tanınmasını tələb edir. Demokratik cəmiyyətdə eyni hüquqlara, amma fərqli maraq və tələblərə malik fərd və qruplara göstəriləcək dözümlülüyü insan hüquqlarının təmin olunması kimi qiymətləndirmək mümkündür.

İnsani dəyərlərə üstünlük verən anlayış olmaqdan çıxararaq, yalnız seçib-seçilmə mexanizminə əsaslanan idarəetmə kimi qəbul edilən demokratiya, anti-demokratik və insan hüquqlarını məhdudlaşdırmağa çalışan güclərin hakimiyyəti demokratik yollarla ələ keçirməsinin legitimləşdirilməsi olacaqdır. Demokratiya ilə insan hüquqları arasında birbaşa və vasitəsiz əlaqənin yoxluğu fikri bir çox mütəxəssislər tərəfindən haqlı olaraq ifadə edilsə də, müqəddərat baxımından hər ikisinin hər zaman bir-birinə ehtiyaclı olduğu danılmazdır.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2017.- 17 mart.- S.15