Sona Vəliyevanın poeziyasında
sufi və hürufiliyə dönüş
İstedadlı şairə Sona Vəliyevanın "Arazbarı"
şeirlər kitabından
sonra daha yeni bir "Dünya Tanrı biçimdədir" adlı
kitabı da işıq üzü gördü.
Poeziyasını mütamadi izlədiyim
bu xanımın şeirləri mükəmməlliyinə,
üslubuna, insanın
daxili aləminin açılıb çözülməsində,
içindən gələn
ilahi eşq axtarışına yüksəlməsində,
etiraf etməliyəm ki, müasirlərin poeziyasından köklü
şəkildə fərqlənir.
Şairə, sanki sufi və
hürufi şairlərinin
beş yüz il bundan öncə
yaşamış ruhlarını
çağırır, bu
məktəblərin itmiş
izlərinə düşüb
onları tapmaq və diriltməkdə qətiyyət göstərir
və buna nail olur da.
Məlumdur ki,
sufilərdə ilahi eşqə çatmaq üçün dörd mərhələni adlamaq gərəkdir. Adaşım
Yunus İmrə demişkən:
"Şəriət, Təriqət yoludur varan
Həqiqət, Mərifət ondan içəri"
Hürufilərdə isə Tanrı özünü hərflərdə
və rəqəmlərdə
təcəlli edir.
Maraqlıdır ki, Sona xanım
hər iki yolu vəhdətdə götürür və bu yolla İlahi
eşqin dərinliyinə
varır, əqlin və elmin birliyini
İlahi hissə və eşqə çevirməyi bacarır.
Kitabın adı
"Dünya Tanrı
biçimdədir". Elə
kitabın adı, artıq çox şeyi deyir, çox mətləbləri
özündə ehtiva
edir, müəllifin ortaya qoyduğu ideyaya sadiqliyini göstərir.
Dünya Tanrı
biçimdəydi,
Haqqın nuru
içimdəydi.
Böyük kimdi, kiçik nəydi?
Söylədirlər mən də gəldim.
Adi oxucu
belə fikirləşə
bilər ki, "Dünya Tanrı biçimdədir"misrası Tanrının dünyaya sığması deməkdir.
Amma Hansı dünyaya? Burada fikrin, eşqin dərinliyi insanı kainatın ucsuz-bucaqsız,
sonu görünməyən
və bilinməyən
ənginliklərinə, dərinliklərinə
aparır. Şairə
bu ənginlikləri və dərinlikləri dərk etmək, fəth etmək istəyir.
Burada hürufi
şairi Nəsiminin
"Məndə sığarikən cahan, mən bu cahana
sığmaram" misrası
elə bil Sona xanımın müasir və daha sadə dildə "Dünya Tanrı biçimdədir"
misrası eynilik təşkil edir desək yanılmarıq.
Bu baxımdan
şairənin "Ol"
dan əvvəlki
"Sözdənəm" şeiri sufi və hürufi şairi Şah İsmayıl Xətainin
"Yer yox
ikən, göy yox ikən ta
əzəldən var idim
Cövhərin yekdanəsindən illəri
pərgar idim"
beyti, yaxud
onun:
"Haqqın qapısından girdim,
Kəndi vücudumu
gördüm,
Mərifət qazanın qurdum,
Eşqi qaynadan
kürəyə.
gəraylısı, Sona xanımın
"Bəxt yazısın yazan varmış,
Çox istəyən
azdan olmuş,
Ömür almazsız
nağılmış,
Gəlmişik qulaq asmağa
Mən kiməm,
kimim var burda?
Gəldim nəyi axtarmağa?
Dünya
yol üstə güzgüymüş,
Gəldim özümə baxmağa. - bəndləri ilə
oxşarlıq təşkil
edir. Sanki hər
ikisinin ilahi eşq axtarışında
yolları kəsişir,
bir-birinin ruhları şeir məclisi təşkil edib deyişməyə başlayırlar.
Xətaidə "Kəndi vücudumu
gördüm" , - Sona xanımda isə "Gəldim özümə baxmağa"
misraları dediklərimizi təsdiqləyir.
Yaxud, Xətainin;
"İki əlin qızıl qanda,
Çox
günahlar vardı məndə,
Ya İlahi, kərəm səndə
Düşgün qula nəzər eylə."
Sona Vəliyevanın;
"Əlim göydə, haqq önündə,
Duam içimdən
dərində.
İnsan
şeytan xislətində
Düşüb şeytandan qabağa"
- bəndləri
fani dünyada şeytanın əməlindən
Tanrıdan əfv dilər, kərəm eyləməsini cani-dildən
arzulayırlar. Hər ikisi
gözəl anlayır
ki, İlahi eşqə gedən yolda şeytani əməllər onların
qarşısını kəsə
bilər, amma şeytanın kəsdiyi yol dəf edilməlidir.
Odur ki, şairə yazır;
Əmanət verdiyim ruhumla,
Səndən özgəyə oxunmayan
İki əməl dəftərimlə...
Sənə dönəcəyəm...
Son əvvələ qayıdacaq.
Sona xanımın
şeirlərində Təsəvvüf
elmi duyulur. Məlumdur
ki, bu elm səkkiz hiss üzərində
qurulub: təmizlik, razılıq, səbr, işarət, qürbət,
yun paltar geyinmə, səyahət, fəqirlik. Təmizlik İbrahimə, razılıq
İshaqa, səbr Əyyuba, işarət Zəkəriyyaya, qürbət
Yəhyaya, yun paltar Musaya, səyahət İsaya fəqirlik (ehtiyac, bir Allaha ehtiyacı
olmaq) Məhəmməd
(c) peyğəmbərlərə məxsusdur.
Şairə şer yaza-yaza təvafdadır:
"Yallı" çalınır.
Yaddaş oyanır.
Bu, oyun deyil,
təvafdır, təvaf
"Ya Allah, Ya Allah".-
Sufizmin son nöqtəsi
Kamil İnsan olmaqdır. Sufizmin son qayəsi, müəyyən
zaman kəsiyində yaradılmaqla, məhrum olduğu əsl bəqa (haqla var olmaq) halının
dönüşünə hazırlıq
olaraq fəna (insaniliyin haqq nurunda yox olması,
ruhun maddilikdən azad olması) halına çatmaqdır.
Bu baxımdan onun "Milyon il əvvəl"
şeiri yuxarıda
yazdıqlarımızı təsdiqləmiş kimi olur:
Yer üzü bomboş idi,
Mənim
qəlbim kimi...
Tanrı
"Ol" dedi.
Sən qarşıma şıxdın...
Mən sən "Ol"dum...
Şeirindən də göründüyü
kimi şairə şeirlərinin içində
haqqın nuru ilə əriyir. Tanrının "Ol" u olur.
Amma, Sona Vəliyevanın şeirlərindən sufi və hürufiliklə yanaşı
şamanlıq, qamlıq
(maqlıq) da var. Zatən
bunların hamısı
həmişə vəhdətdə
olub, sadəcə olaraq şamanlıq və qamlıq islama qədər ki, dövrə aid olduğu üçün çox zaman bunları bir-birindən ayırırlar.Ancaq,
istənilən halda bunların hamısının
mənbəyində Ali İnsani
hiss və Söz durur.
Şairə Ali duyğusuna güc
verib "Söz"ün
yoluna çıxır:
Sözün qırx qapısın
açıb görərəm,
Dözümüm saçımdan asılıb
göyə.
Canım
söz içində
sehirli quşdur,
Bir igid gələcək xilas etməyə.
Açılar ömrümün köz karxanası.
Sökülər dərd yükü,
söz barxanası,
Allahla aramda körpü olası
Sətir
böyüdürəm ona
yetməyə,
Şairə sətiri böyüdüb
tanrıya çatmaq istəyir, sözün gücünü Ali hisslə
birləşdirib əqlin
və elmin nurunu yaradır:
Qalacaq ruhumun yükü sözümdə
O, məndən doymadı, doymadım ondan
Mən
"Ol"la gəlmişdim,
"Öl"lə gedirəm,
Yaşamaq ümidim başlayar
sondan
Bütovlükdə kitab çox gözəl, səmimi, insani şeirlərlə zəngindir. Burada bir ruhun, ananın psixoloji harayı, naləsi, vətən harayı, millət harayı, sevgi harayı, torpaq harayı var. Amma bu haraylar
səssizdir. İnsan
təkbaşına Tanrısı
ilə səssiz-səmirsiz
pıçıldaşdığı kimi
Oğuz Yunus
Səs.- 2017.- 19 may.- S.10