Ənənəvi, müasir dəyərlər
və insan haqları
Demokratik sistemlər, cəmiyyət
daxilindəki xüsusiyyətləri, mənafeləri və
baxışları bir-birindən fərqli qrupların
mövcudluğunu qəbul edir və bu mübahisəli mənafe
və baxışların hüquqi vasitələrlə ifadə
olunmasını və müdafiə edilməsini təmin etməyə
çalışırlar. Cəmiyyətdə müəyyən
bir konsensus yalnız belə mübahisə və müzakirələrin
nəticəsində formalaşır. Bütün
demokratik sistemlərdə idarə edənlərin ictimai rəyə
əhəmiyyət verdikləri, onun sərbəst
formalaşmasına imkan yaradıldığı və
müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşan
ictimai rəyin idarə edənlərin qərarlarına təsir
göstərdiyi məlumdur.
Fəlsəfə elmləri doktoru Ə.Abbasov
yazır: "Müasir dünyanın
çoxşaxəli və getdikcə dərinləşən
böhranı, bəşəriyyətin mövcudluğuna
ciddi təhlükə yaradan problemlər, beynəlxalq
münasibətlərdə ortaya çıxan ziddiyyətlərin
hədsiz dərəcədə şiddətlənməsi,
insan varlığına və xalqların gələcəyinə
qənim kəsilmiş təhdidlər, danılmaz faktlar
kimi, hamını narahat etməkdə və
düşündürməkdədir. Bir
çox alim-mütəxəssislər, siyasi və ictimai
xadimlər, dövlət rəsmiləri, ekspert-analitiklər
yaranmış bəşəri vəziyyətlə
bağlı öz fikir və təkliflərini bildirməyə
çalışsalar da, ortada yekdil qənaət, ümumi məxrəcə
gəlmə, bir-birini səmimi anlama və
qarşılıqlı razılaşma yoxdur. Müəyyən mənada, bu da təbiidir, belə
ki, açıq-aşkar ziddiyyətlərlə,
qarşıdurmalarla zəngin olan gerçəkliyin inikası
üzərində qaynaqlanan baxışlar da, müxtəlif məsələlərə
münasibət də, mövcud reallıqlara müvafiq surətdə,
ziddiyyət və əksliklərlə səciyyələnməlidir.
Bu səciyyə bu gün də qalmaqdadır. Lakin
aydındır ki, belə vəziyyət qaneedici ola bilməz və
onun uzunmüddətli davamı xoşagəlməz, hətta fəlakətli
nəticələrə aparıb çıxarar. Böyük
mütəfəkkir Konfutsi demişkən, fikir müxtəlifliyi
vacibdir, ancaq müxtəliflik vasitəsilə vahidliyi,
ümumi qənaəti əldə etmək daha da zəruridir. Son həqiqətə qətiyyən iddia etməyən,
yalnız müəllifin daxili intellektual inamına söykənən
aşağıdakı mülahizələr də, məhz həmin
zərurətin ödənilməsinə bir xidmət məqsədilə
hörmətli oxuculara təqdim olunur".
Müəllifin fikrincə, əsasən və
başlıca olaraq ənənəvi və həmişə
müasir olan problemləri nəzərdə tuturam ki, tarix boyu
fəlsəfi refleksiyanın gündəliyində olub. Bəzən bunları metafizik problemlər də
adlandırırlar. İnsan həyatının mənası,
onun ruhi aləmi, dünyada insanın yeri, sosiallaşma
müstəvisində insan azadlığı, həqiqət və
azadlıq, bəşəriyyətin məqsədi və bu məqsədin
Tanrı Yoluna uyğunluğu, sosial davranışın məntiqi və onun ilahi tələblərə
müvafiqliyi, dünyanın bütövlük kimi
qavranılması, şəxsi seçimin obyektiv əsası
və mümkünlüyü, dünyada və cəmiyyətdə
sosial ədalət məsələsi, ideya-siyasi cərəyanlar
və ilahi hökm, din və ideologiya,
dünyagörüşündə (qlobal və lokal mənada) ictimai-faydalı əməyin yeri və
rolu, texniki-texnoloji inkişaf və insanın təkamülü,
tarixi və sosial zamanda insanın kamilləşməsi (və
əksinə - deqradasiyası) - bütün bu qeyd etdiyim
problemlər həmin qəbildəndir və onların
münasibət bildirmək istədiyim əsas mövzunun həllinə,
bilavasitə dəxli var. Şübhəsiz ki, onların
sayını artırmaq da olar, ancaq məsələnin məğzi
heç də sayda, hansısa cəbri hesablama və
yanaşmada deyil.
Başlıca
narahatçılıq ondan ibarətdir ki, gündəlik həyatla
mübarizədə müasir insan bu problemlər haqqında
düşünməyi vacib bilmir, onlara yaxın durmaq əvəzinə
"mənlik deyil" deyimini rəhbər tutaraq,
taleyüklü məsələlərdən daha da
uzaqlaşır, bəlkə də, məqsədyönlü
surətdə uzaqlaşdırılır. Beləliklə də,
onun həqiqətlə münasibətində yadlaşma
artır və get-gedə daha böyük sürətlə
artan qayğı və problemlərinin təməlində
dayanan başlıca fenomenlərin vacibliyini və mahiyyətini
anlamır. Nəticədə, onun
üçün "keçici olan dünya"da elə
keçici də həyat sürür - özgələşə-özgələşə,
ifrat istehlakçı durumunda boğula-boğula, ailə-məişət
qayğıları ilə yüklənə-yüklənə,
müxtəlif siyasi dairələrin, məkrli qüvvələrin
manipulyasiya vasitəsinə çevrilə-çevrilə.
O, Azadlıq, Ədalət, Bərabərlik barədə
söz düşəndə, ən yaxşı halda,
başqalarının fikir və mülahizələrini ortaya
qoyur, konyuktur xarakterli "həqiqət"in tərəfdarı
və dəstəkvericisi olur. Yeri gəlmişkən, İsa
peyğəmbər deyərmiş: "Həqiqəti dərk
et və sən azad olacaqsan!"
Tam qabarıqlığı ilə
görürük ki, müasir insan (hətta inkişaf
etmiş ən qabaqcıl ölkədə) idraki-ruhi, mənəvi
statusunda ciddi səfalətə, deqradasiyaya yuvarlanır,
özü də xeyli dərəcədə - öz əli,
özünün köməyi ilə. O, bəlkə də, mənəvi
cəhətdən istila olunduğunu,
zorakılığa məruz qaldığını və
yaxud hansı növ psixi istismara tabe edildiyini anlamır. Belə vəziyyət isə merkantil, supermaterialist
maraqlarını həyata keçirən dünya
ağalarının, qlobal miqyasda istismarı, rəzaləti,
haqsızlığı, əxlaqi destruksiyanı kütləviləşdirməyə
can atan, bəşəriyyəti daxildən parçalayan,
insanları və xalqları bildikləri kimi çeşidləyən,
aşağı-yuxarı kateqoriyalara bölən, milli dövlətlərdə hakimiyyətlə vətəndaşlar
arasında kövrəklik-qərarsızlıq yaradan,
etimadsızlıq və qarşılıqlı nifrət
toxumu səpən mənfur qüvvələrin əl-qolunu
daha da açır, qlobal miqyasda yalana, uydurmalara, qondarma və
ziyanlı "dəyər"lərə rəvac verir.
Son onilliklər ərzində islamın, faktiki
olaraq, terrorla eyniləşdirilməsi, "islam
fundamentalizmi" fobiyası yaratmaqla müsəlman
xalqlarını qınaq obyektinə çevirmək cəhdi
də deyilənlərin əyani sübutudur.
İnsanlığa və insaniliyə qarşı olan məqsəd
və mənafelər naminə çoxçeşidli vasitələrdən,
o cümlədən, ideoloji silahdan istifadə olunur. Bu yolda "idarəolunan xaos" nəzəriyyəsindən
tutmuş "insan haqları, liberal dəyərlər, gender bərəbərliyi
uğrunda mübarizə" kimi tezislər işə
salınır, intellekt, əxlaq, abır-həya cəhətdən
kasad adamlara qrantlar verilir, onlar üçün mərkəzlər,
QHT-lər, təsir şəbəkələri
yaradılır, populyarlıq və saxta nüfuz
formalaşdırılır.
Ə.Abbasov yazır: "Ən
ağlasığmaz, absurd şey odur ki, liberal dəyərlərə
sadiqliyi nümayiş etdirmək naminə, kimlərinsə
gözündə sivil və demokratik görünmək xatirinə
elə milli dövlətlər tərəfindən bu adamlara -
dəyərlərdən sui-istifadə ustalarına və
onların fəaliyyətinə əməlli-başlı
dözümlülük göstərilir, hətta bəzən
dəstək də verilir. Bütün bunları deməklə,
qətiyyən hüquq və azadlıqlar, sosial ədalət,
qanunçuluq uğrunda vicdanlı, təmənnasız
mübarizə aparan azsaylı fədakarları nəzərdə
tutmuram. Onlar, ilk növbədə, səmimi təşəkkürə
və hörmətə layiqdirlər. Haqlar uğrunda həqiqi
mübarizə həmişə təmənnasız olur!
Maliyyə-sələmçi
kapitalizmin aparıcı təmsilçiləri olan transmilli
korporasiya və bankların, onların gizli-açıq mafiya
şəbəkələrinin durmadan həyata keçirdikləri
bəşəri qəbahətlər, nəinki müsəlmanlara,
bütün dünyaya fəlakətlə nəticələnə
biləcək təhlükə yaratmaqdadır. Biz
artıq Qərb dünyasının özündə, ABŞ
və aparıcı Avropa ölkələrində insan və
cəmiyyətin deqradasiyaya uğradığının, mədəniyyətlərarası
qarşıdurmaların, radikalizm meyillərinin
artdığının şahidi oluruq. Bu danılmaz faktı
onların öz alimləri, tanınmış şəxsiyyətləri
də ürək ağrısı ilə etiraf etməkdədirlər".
Dünya miqyasında məşhur olan mütəxəssislərin
yazılarında "fəlakətin qabağını almaq
naminə" mülahizələr irəli sürülür
və çıxış yolları göstərilir.
S.Hantinqton, məsələn, müasir ABŞ-da dezinteqrasiya
prosesləri nəticəsində, hətta amerikan identikliyinin
ciddi təhlükə altında olduğunu söyləmiş
və bu mövzu ilə bağlı 2004-cü ildə ''Biz
kimik? - Amerika milli identikliyinə təhdidlər"
başlıqlı böyük həcmli xüsusi kitabla
çıxış etmişdir. Vaxtilə
ABŞ-ın iki prezidentinin (Nikson və Reyqanın)
müşaviri işləmiş, 1992-ci və 1996-cı illərdə
Respublikaçılar Partiyasından prezidentliyə namizəd
olmuş Patrik Con Byükenen 2002-ci ildə yazdığı
"Qərbin ölümü" kitabının adı da
çox şeydən xəbər verir. Əsərin elə
giriş hissəsinin başlanğıcında müəllif
yazır: 2000-ci ilin bütün seçki kampaniyası boyunca
bir çox adamlardan tez-tez bu dərdli-qəmli cümləni
eşidirdim: "Pat, biz doğulduğumuz ölkəni
itiririk".
Bu kitabda artıq tam açıqlıqla, gur səslə
mövcud vəziyyətdən narahatçılıq və
mümkün ola biləcək fəlakətdən ehtiyatlanma həqda
xəbərdarlıq edilir və həyacan təbili
çalınır. D.Neysbitin 1982-ci ildə
yazdığı və beynəlxalq etiraf qazanmış nikbin
ruhlu, gələcəyə inam dolu "Meqatrendlər"
adlı futuroloji əsəri-bestselleri ilə müqayisədə
bu faciəqoxulu, bədbin ovqatlı əsər, hər
şeydən əlavə, dünyanın ən güclü və
qüdrətli ölkəsi olan ABŞ-da, inkişaf etmiş
ölkələr sayılan Qərbi Avropa ölkələrində
ictimai və fərdi şüurda, cəmiyyətin durumunda,
insan psixikasında baş verən və heç də ürək
açmayan ciddi dəyişiklərin, mənfi meyillərin
mövcudluğunu göstərir. Fəsillərin necə
adlandırılmasına diqqət yetirin: "İtən
növ", "Bu uşaqlar hara yox oldu?",
"Keçmişə qarşı müharibə" "Amerikanın
dexristianlaşması", "Qorxudulmuş çoxluq",
"Öz içindən parçalanmış ev" və
s.
Əxlaqın, mənəviyyatın,
insani əlaqələrin, sosial davranış
qaydalarının, ənənəvi ictimai normaların, sosial
institutların, o cümlədən ailənin Amerikada sürətli
deqradasiyasından yazan P.Byükenen bu proseslərdə dinə
(xristianlığa) və dini təhsilə, təlim-tərbiyəyə
göstərilən mənfi münasibətin də
rolunu xüsusi qeyd edir. O yazır: "Bütövlükdə,
Amerika xristian ölkəsi olaraq qalsa da, onun ictimai
institutları və kütləvi mədəniyyəti
artıq çoxdan və tamamilə
dexristianlaşdırılıb". "Bu gün
xristianlıq məktəblərdə yoxsul qohum vəziyyətindədir.
İnqilabın növbəti təntənəsi – bu, nə qədər
uzunmüddətlidir?" Byükenenə görə,
respublikaçıların zəif müqaviməti
ucbatından demokratlar tərəfindən (Ali Məhkəmə
vasitəsilə) cəmiyyətə yeridilmiş "sekulyar
humanizm" öz-özlüyündə dindir - Amerika
elitasının dini. Beləliklə, onun fikrincə,
xristianlar mübariz azlıq tərəfindən məğlub
edilib və bu azlıq hər addımbaşı, yeri gəldi-gəlmədi,
"insan haqları" "vətəndaş
hüquqları" kimi dəbdə olan məfhumlardan istifadə
etməkdən çəkinmirlər. "Əvvəlki etika
məhv olub, onun birləşdirdiyi cəmiyyət isə,
artıq mövcud deyil".
Ümumən götürdükdə, olduqca
maraqlı faktlarla, etiraf və ehtimallarla, tənqidi
hücumlarla zəngin olan "Qərbin ölümü"
kitabı belə bir əqli nəticə ilə sona
çatır: "Ehtimal ki, hər bir
sivilizasiyanın başına gəldiyi kimi, Qərbin
zamanı həqiqətən tükənmək üzrədir,
onun ölümü şərtlərlə müəyyənləşdirilib
və xəstəyə yeni dərman və yaxud
ağrılı prosedurların yazılmasının artıq
mənası yoxdur. Pasiyent ölür, burada əsla
heç nə edə bilməzsən. Onu yalnız etiqadın
dirçəlməsi və "ümumi oyanma" xilas edə
bilər".
Vahid ÖMƏROV, fəlsəfə
üzrə fəlsəfə doktoru
Səs.-
2017.- 20 may.- S.15.