Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatı və insan hüquqlarının müdafiəsi

Bütün təzyiqlərə baxmayaraq, 1961-ci ildə yaradılmış Beynəlxalq Amnistiya təşkilatı, ilk dəfə olaraq, dünya üzrə həyata keçirdiyi kampaniyadan sonra baş verən hüquq pozuntuları ilə əlaqədar məlumat bazası yaratdı və 61 rejim tərəfindən tətbiq olunan işgəncələrlə bağlı hesabatlar dərc etdirdi. Dünyada qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən insan hüquqlarının müdafiəsi uğrunda hərəkat genişləndikcə, BMT və digər beynəlxalq təşkilatların himayəsi altında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin təmin olunmasına yönələn yeni-yeni konvensiyalar, bəyannamələr qəbul olunmağa, habelə, bu sənədlərdə əks olunmuş hüquqların təmin olunmasına yönələn nəzarət mexanizmləri formalaşmağa başladı. Yuxarıda adı çəkilən Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt və ona əlavə olunan qeyri-məcburi protokol, İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt, İşgəncələrə və digər qeyri-İnsani və ya İnsan ləyaqətini alçaldan davranış və cəza növləri əleyhinə Konvensiya, Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Konvensiya, İrqçilik əleyhinə Konvensiya və s. bu qəbildən olan sənədlərdir.

"İnsan hüquqları: Bəşər rifahının təməli" əsərində göstərilir: "Dünya üzrə insan hüquq və azadlıqlarının bərqərar olunması istiqamətində başlanmış ictimai hərəkat bəzən nəhəng dalğaya çevrilərək ciddi nəticələrə gətirib çıxarırdı. Amerika Birləşmiş Ştatlarında Marten Lüter Kinq hərəkatını buna misal göstərmək olar. Qara dərili Amerkanların hüquqları uğrunda Marten Lüter Kinqin rəhbərliyi altında başlanmış mübarizə sonda onlara münasibətdə mövcud olan ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasına gətirib çıxardı. Nelson Mandelanın aparteid əleyhinə apardığı mübarizə sonda Cənubi Afrika Respublikasında aparted rejimə son qoydu və s. Beləliklə, istər böyük əhali kütlələri, xalqlarını hüquqları uğrunda mübarizə, istərsə də kiçik qrupların, ayrı-ayrı fərdlərin hüquqları uğrunda mübarizədə ictimai hərəkatların, kampaniyaların rolu danılmazdır.

Yetmişinci illərin ortalarında dünyada insan hüquqlarının təmin olunması istiqamətində ictimai hərəkatın günbəgün genişləndiyi bir dövrdə 1975-ci ildə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi toplandı və həmin müşavirədə avqust ayının 1-də Helsinkidə 35 dövlətin iştirakı ilə 1972-ci ilin noyabrında başlanmış prosesin nəticəsi olaraq Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi Helsinki Yekun Aktı imzalandı. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi adı altında təşkil olunmuş bu forumun əsas məqsədi Şərqlə Qərb arasında müxtəlif danışıqların və dialoqların həyata keçrilməsini təmin etməklə Avropada təhlükəsizliyin, əməkdaşlığın və insan hüquqlarının bərqərar olunmasına zəmin yaratmaq idi".

Postsovet ölkələrinin əksəriyyətində hakimiyyət orqanlarından asılı olmayan və onun təsiri altında olmayan qeyri-hökumət təşkilatlarının yaranma və formalaşma dövrü Sovet İttifaqının süqutu və müttəfiq respublikaların beynəlxalq hüququn subyektinə çevrilməsindən sonra baş vermişdir. Buna qədər qeyri-formal təşkilatlar, qruplar, insanlar ictimai hüquq-müdafiə fəaliyyəti ilə məşğul olurdu. Bununla belə, bu tip təşkilatlar, qruplar və insanlar özləri rejim tərəfindən hər cür təqiblərə, həbslərə, fiziki və psixoloji təzyiqlərə məruz qalırdı.

Kampaniyaların təşkili ictimai müdafiənin təşkilində kampaniyaların keçirilməsi olduqca effektiv bir vasitədir. Azərbaycan hüquq müdafiəçilərinin son dövrlərdən başlayaraq istifadə etdikləri bu metodu xarici ölkə və beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları artıq çoxdan sınaqdan çıxarmışlar. Bizlərə Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatının istər ayrı-ayrı ölkələrdə, istərsə də ümumdünya miqyasında keçirdiyi kampaniyalar məlumdur və bir çox hallarda Azərbaycanın hüquq müdafiəçiləri özləri bu kampaniyaların iştirakçıları olurlar. İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsinin qəbul olunmasının 50 illiyinə hazırlıq getdiyi dövrdə Beynəlxalq Amnistiya kütləvi surətdə petitsiyalar toplanması kampaniyasını həyata keçirmişdir. Ayrı-ayrı "vicdan məhbusları"nın azadlığa buraxılması uğrunda keçirilən kampaniyaları buna misal göstərmək olar. Bəzən belə kampaniyalar ayrı-ayrı fərdlərin və ya qrupların deyil, bütöv xalqların hüquqlarının bərpa olunması uğrunda həyata keçirilir. Buna misal olaraq Polşanın Helsinki Komitəsinin və Helsinki Fondunun Tibet xalqının hüquqlarının müdafiəsi uğrunda keçirdikləri ardıcıl kampaniyaları misal göstərmək olar. Yunayted təşkilatının rasizm əleyhinə təşkil etdiyi ümumdünya kampaniyasında 1500-dən çox qeyri-hökumət təşkilatı iştirak edir. Belə misalları istənilən qədər göstərmək olar.

İnsan Hüquqlarının Monitorinqi İnsan Hüquqları üzrə Monitorinqin ümumi məqsədi insan hüquqları ilə bağlı vəziyyətin yaxşılaşdırılmasıdır. Odur ki, monitorinq həm problemin miqyası haqqında tam təsəvvür əldə etmək və həm də problemin həlli ilə bağlı müsbət və mənfi dəyişiklikləri izləmək baxımından qeyri-hökumət təşkilatları üçün zəruri vasitələrdən biridir. Məşhur hüquq müdafiəçisi Marek Novitskiyə görə insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə monitorinqin obyektləri aşağıdakılardır:

1. Hər hansı bir konkret hüququn, məsələn, bu və ya digər ölkədə söz və ya birləşmək hüququnun monitorinqi;

2. Hər hansı regionda, müəssisədə, yaxud ölkədə yaşayan spesfik qrupun (məsələn, məhbusların, milli azlıqların, əsgərlərin və s.) hüquqlarının monitorinqi;

3. Dağınıq və ya kompakt olmayan qrupların (məsələn, əlillər, miqrantlar və s.) monitorinqi;

4. Spesifik hallar üzrə hüquq pozuntularının monitorinqi.

İctimai müdafiənin təşkilində lobbiçilik fəaliyyəti. İctimai müdafiənin təşkilində qeyri-hökumət təşkilatlarının, müdafiə komitələrinin və ayrı- ayrı qrupların lobbiçilik fəaliyyətini də xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Buradaca qeyd etmək zəruridir ki, hüquq müdafiəçiləri hər hansı bir şəxsin, yaxud qrupun müdafiəsini təşkil edərkən həyata keçirdikləri fəaliyyətin hansı formada olmasının fərqinə varmırlar və bu baxımdan da, lobbiçilik fəaliyyəti, ilk baxışdan ola bilsin ki, o qədər də nəzərə çarpmır.

İnsan hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan təşkilatlar hüquqları pozulan şəxslərin və qrupların hüquqlarının bərpası uğrunda birbaşa mübarizə aparırlar. Onlar hüquqları pozulanlar haqqında, həmçinin, ölkədə bu və ya digər hüquqların pozulmasına dair ümumi hesabatlar hazırlayır və beynəlxalq təşkilatlara təqdim edirlər. İctimai təşkilatlar hüququ pozulanların məhkəmə proseslərində ictimai müdafiəsini təşkil edirlər. İctimai təşkilatların nümayəndələri imkan daxilində cəzaçəkmə yerlərinə daxil olur, məhbusların saxlanma şəraiti ilə tanış olurlar.

Bununla belə, hər bir müdafiə işində bu və ya digər şəkildə lobbiçilik fəaliyyəti olur. Hüquq müdafiəçiləri bir çox hallarda müdafiə etdikləri şəxsin, yaxud şəxslərin problemləri ilə bağlı məsələlərin parlamentdə səsləndirilməsinə, kütləvi informasiya vasitələrinin köməyindən istifadə etməklə müxtəlif məmurlar qarşısında tələb qoymaqla müəyyən nailiyyətlər əldə edirlər. Qeyd etməliyik ki, ictimai müdafiənin təşkilində lobbiçilik fəaliyyəti Azərbaycanda hələ Qərb ölkələrinə nisbətən geridə qalır ki, bunun da bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri var.

İctimai müdafiənin təşkili və həyata keçirilməsi özlüyündə bir yerdə dayanmayan dinamik bir prosesdir və daim təkmilləşir. Kommunikasiya imkanlarının genişlənməsi, regional və beynəlxalq səviyyədə müxtəlif şəbəkələrin yaranması hüquq müdafiəçiləri üçün yeni-yeni imkanlar açır. Belə imkanlardan biri də İnternetdir. İnternet, elektron poçt vasitələrinin imkanları ictimai müdafiə imkanlarını misli görünməmiş şəkildə genişləndirmişdir. Hazırda bir çox xarici ölkə və beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları müdafiə etdikləri şəxslərin internet şəbəkəsində müdafiəsinin təşkilinin bir çox üsullarından istifadə edirlər.

İctimai müdafiəni təşkil edərkən ictimai rəyin formalaşdırılması olduqca zəruridir. Odur ki, müdafiənin təşkilində kütləvi-informasiya vasitələrinin rolu əvəzsizdir. Beləliklə, qeyri-hökumət təşkilatları subyektlərin hüquqlarını müdafiə edərkən, onun kütləvi-informasiya vasitələrilə qarşılıqlı əməkdaşlığı alınır ki, bu da birinciyə müdafiəni daha effektiv qurmağa böyük yardım etmiş olur.

Bununla belə, hüquqları pozulmuş şəxslər haqqında müxtəlif beynəlxalq təşkilatlara ötürülən məlumatlar bir çox hallarda lakonik olur və həmin təşkilatlara bir çox hallarda daha dolğun məlumatlar lazım gəlir. Hər hansı şəxs haqqında, yaxud onun pozulmuş hüquqları haqqında beynəlxalq təşkilatlara müraciətlər göndərilərkən məlumatın sonuna həmin WEB səhifənin də ünvanını əlavə etmək olar. Bu, həm də hüquq-müdafiə işində professionallığın yüksəlməsinə səbəb olacaqdır.

Vahid ÖMƏROV, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2017.- 13 yanvar.- S.15