Ermənələrin Azərbaycan ərazisində
ikinci dövlət yaratmaq hüququ yoxdur
1828-ci il 10 fevralda Rusiya və Qacarlar
imperiyası arasında bağlanan Türkmənçay
sülh müqaviləsi Azərbaycanın bölünməsi
ilə yanaşı ermənilərin Azərbaycanda məskunlaşdırılmasını
da nəzərdə tuturdu. Müqaviləyə əsasən
Türkiyə və İrandan ermənilər Azərbaycanın
İrəvan, Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ
ərazisinə köçürüldü. Rusiyanın erməniləri
köçürməkdə məqsədi iki türk dövlətini
bir-birindən ayrı salmaq idi. Sonradan Rusiya imperiyasının
məqsədyönlü siyasəti nəticəsində ərazidə
ermənilərin sayı daha da artırıldığı
halda azərbaycanlılar öz yurdlarını tərk etməyə
məcbur edildi. Beləliklə, Rusiya
imperiyası dağıldığı zamanda artıq bölgədə
önəmli bir sayda erməni vardı. Lakin azərbaycanlılar
hələ də üstünlüyü saxlayırdılar.
Çar Rusiyasından qurtulan digər xalqlar kimi ermənilər
də öz milli hökumətlərini qurmaq istədilər.
Lakin onların Qərbi Azərbaycan ərazisində məskunlaşdırıldığı
yerlər pərakəndə və az idi. Buna görə də
erməni ziyalıları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
Parlamentinə müraciət edərək İrəvan
mahalının onlara güzəştə gedilməsini
xahiş etdilər. Yenicə qurlmuş və çətin
dövrlərini yaşayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti əhalisinin
86 faizini azərbaycanlıların təşkil etdiyi İrəvan
nahiyyəsini ermənilərə güzəştə getməyə
məcbur oldu. Lakin qarşılığında
ermənilər Zəngəzur və Qarabağa olan
iddialarından əl çəkməli idilər. Əgər
gələcəkdədə belə bir iddia irəli
sürülərsə AXC müqavilənin imzalanmasından
keçən 100 il ərzində İrəvan nahiyyəsini
geri almaq hüququnu saxlayırdı (Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
varisidir və bu hüquq indi ona məxsusdur). Sovet
dövründə Azərbaycanın Zəngəzur, üstəlik
Göyçə bölgələri də Ermənistana
verildi. Müstəqillik qazandıqdan sonra (1991) isə ermənilər
Qarabağı işğal etdilər. Bu qədim Azərbaycan
toppağında ikinci “erməni dövləti” yaratmağa cəhd
etdilər.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev haqlı olaraq deyir: “Ermənilər
vaxtaşırı beynəlxalq hüququn vacib elementi olan “millətlərin
öz müqəddəratını təyin etmək”
hüququ ilə manipulyasiya etməyə
çalışırlar. Lakin bildirmək istəyirəm ki,
ermənilər artıq bir millət kimi öz müqəddəratını
təyin ediblər. Onların müstəqil Ermənistan
dövləti vardır. Biz imkan vermərik ki, öz ərazimizdə
ikinci qondarma erməni dövlətini yaratsınlar. Birinci erməni
dövləti bizim ərazimizdə, qədim Azərbaycan
torpağında, İrəvan, Göyçə, Zəngəzurda
-qurulubdur. İkinci erməni dövləti olmayacaqdır. Bizim
tarixi torpaqlarımız Dağlıq Qarabağ və ətraf
bölgələrlə məhdudlaşmır. O qədər də
uzaq olmayan tarixə, XIX əsrin statistikasına baxsaq görərik
ki, azərbaycanlıların yaşadıqları ərazi
çox böyük olmuşdur. İndiki Ermənistan əslində
Azərbaycanın tarixi torpağıdır. Ona görə, gələcəkdə
biz bütün tarixi torpaqlara qayıdacağıq. Bunu gənclər
də, uşaqlar da bilsinlər. Biz bu amalla
yaşamalıyıq, yaşayırıq, yaşayacağıq.”
1987-ci ilin axırlarından o vaxt üçün son olaraq Ermənistan
SSR-də qalan 250 minə qədər Azərbaycan əhalisinin
planlaşdırılmış qovulmasının
başlanması ilə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin
müasir mərhələsinə təkan verilmişdir. 1988-ci ilin 20 fevral tarixində isə
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Vilayət
Şurasının sessiyasında erməni nümayəndələrinin
qəbul etdiyi "DQMV-nin Azərbaycan SSR-in tərkibindən
Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməsi barədə Azərbaycan
SSR və Ermənistan SSR Ali Sovetlərinə müraciət
haqqında" qərarı və 1989-cu il dekabrın 1-də
Ermənistan SSR-in Ali Sovetinin indiyəcən ləğv edilməmiş
"Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağın yenidən
birləşdirilməsi haqqında" qətnaməsi qəbul
edilmişdir. DQMV Vilayət Şurasının
erməni nümayəndələri və Ermənistan SSR-in
atdığı bu addımlar bütün qanun çərçivələrinin
birmənalı və kobud şəkildə pozulması deməkdir
və nə onların qəbul edilməsi zamanı mövcud
olmuş SSRİ Konstitusiyası, nə də hər hansı
beynəlxalq normasına uyğun gəlir.
Bu qərarlar yalnız və yalnız erməni
tərəfinin təcavüzü hüquqi baxımdan rəsmiləşdirmək
cəhdləri kimi qiymətləndirilməlidir. Belə
qanunsuz davranışa cavab olaraq, Azərbaycan Respublikası
tamamilə əsaslandırılmış şəkildə
öz suveren hüququndan istifadə edərək, 26 noyabr
1991-ci il tarixində "Azərbaycan Respublikasının
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etmək
haqqında" qanun qəbul etmişdir.
1992-1994-cü illərdə daha da gərginləşən
hazırkı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi Ermənistan
Respublikasının Azərbaycan Respublikasına qarşı genişmiqyaslı
hərbi təcavüzü formasını almışdır.
Xocalı şəhərinin 1992-ci il fevralın
25-dən 26-na keçən gecə baş vermiş
işğalı xüsusi qəddarlıqla seçilən
faciə kimi XX əsrin bəşəriyyətə
qarşı cinayətlərinin qara siyahısına daxil
olmuşdur ki, orada qoca, qadın və uşaq da daxil olmaqla,
613 dinc sakin vəhşicəsinə qətlə
yetirilmişdir.
Bunun ardınca 1992-93-cü illər
ərzində Ermənistanın xaricdən dəstəklənən
silahlı qüvvələri Azərbaycan ərazisinin beşdən
birini təşkil edən Şuşa, Xocalı, Xocavənd,
Laçın, Kəlbəcər, Cəbrayıl, Qubadlı və
Zəngilan rayonları bütövlükdə, Ağdamın
rayon mərkəzi daxil olmaqla əksər
hissəsi, Füzulinin rayon mərkəzi daxil olmaqla bir qismi və
keçmiş DQMV-nin payına düşən indiki Tərtər
rayonunun bir hissəsini həmin ərazilərdə yerləşən
890 yaşayış məntəqəsilə birlikdə
işğal edərək, oradakı bütün Azərbaycan
əhalisini doğma yurd-yuvasından didərgin
salmışdır. Beləliklə,
münaqişə nəticəsində təqribən bir
milyon azərbaycanlı qaçqın və məcburi
köçkünə çevrilmiş, təqribən 20 min
nəfər həlak olmuş, 50 min yaralanmış, yaxud əlil
olmuş, 5 min itkin düşmüş, Azərbaycanın
Naxçıvan diyarı isə Ermənistan Respublikası tərəfindən
tətbiq edilmiş blokadaya məruz qalmışdır.
1994-cü il mayın 12-dən Ermənistan-Azərbaycan
münaqişəsinin tərəfləri arasında atəşkəs
rejimi əldə olunmuşdur.
Bu problem Azərbaycan tərəfindən qəti
şəkildə qaldırıldığı və
bütün bölgənin təhlükəsizliyinə ciddi təhdidlər
törətdiyi üçün beynəlxalq ictimaiyyətin
diqqətindən də kənarda qalmamışdır. BMT-nin
Təhlükəsizlik Şurası 1993-cü ildə Ermənistan-Azərbaycan
münaqişəsinə dair 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələr
qəbul etmişdir. Bu qətnamələrin hər biri Azərbaycana
qarşı erməni təcavüzünün növbəti mərhələsindən
sonra qəbul olunmuşdur. Təhlükəsizlik
Şurası birmənalı şəkildə Azərbaycan
Respublikasının suverenliyi, ərazi bütövlüyü
və sərhədlərin toxunulmazlığını dəstəkləmiş,
Dağlıq Qarabağın Azərbaycan Respublikasının
tərkib hissəsi olduğunu dönə-dönə
vurğulamış və erməni silahlı qüvvələrinin
Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən
dərhal və qeyd-şərtsiz tamamilə
çıxarılması və didərgin
düşmüş əhalinin öz yerlərinə
qaytarılması üçün şəraitin
yaradılması barədə ciddi tələb irəli
sürmüşdür.
Lakin bu tələblərə
baxmayaraq, Azərbaycanın əraziləri nəinki
işğal altında qalmaqda davam edir, hətta bütün beynəlxalq
hüquq normalara zidd olaraq, orada son zamanlar müxtəlif
növdən olan qeyri-qanuni fəaliyyət aparılması
meylləri güclənməkdədir. İlk növbədə,
bu, gəlmə ermənilərin məskunlaşması ilə
bağlıdır. Böyük
narahatçılıq doğuran yaranmış vəziyyətlə
əlaqədar, Azərbaycan tərəfinin təşəbbüsü
ilə BMT Baş Assambleyası 2004-cü ildə baş
tutmuş 59-cu sessiyasının gündəliyinə "Azərbaycanın
işğal olunmuş ərazilərində vəziyyət"
adlı bəndin daxil edilməsi haqqında qərar qəbul
etmiş və məsələ üzrə müvafiq
müzakirələr keçirilmişdir. Eyni zamanda Azərbaycan
tərəfinin müraciəti əsasında Azərbaycanın
işğal olunmuş ərazilərində məskunlaşdırma
praktikasını təstiq edən faktlardan ibarət sənəd
BMT sənədi kimi yayımlanmışdır.
1992-ci ildə ATƏM-in Nazirlər
Şurası Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
üzrə ATƏM-in prinsipləri, öhdəlikləri və
şərtləri əsasında böhranın sülh yolu ilə
həll edilməsinə yönəldilmiş Minsk
konfransının (onun işçi formatı, faktiki olaraq,
Minsk qrupu ilə təmsil olunur) çağırılması
haqqında qərar qəbul etməklə, Minsk
prosesinə başlamışdır. 1994-cü ildə
keçirilən Budapeşt zirvə toplantısında Minsk
prosesinin həmsədrlik institutu təsis olunmuşdur (1997-ci
ildən etibarən, o, ABŞ, Rusiya və Fransa
üçlüyü ilə təmsil olunur). 1996-cı ildə
ATƏT-in Lissabon sammitində təşkilatın fəaliyyətdə
olan sədri münaqişənin həlli üçün əsas
olan aşağıdakı prinsipləri bəyan etmişdir:
* Ermənistan Respublikasının və Azərbaycan
Respublikasının ərazi bütövlüyü;
* Dağlıq Qarabağın ona Azərbaycanın
tərkibində ən yüksək özünüidarəetmə
dərəcəsi verən öz müqəddəratını
təyinetmə prinsipinə əsaslanan sazişdə müəyyən
olunmuş hüquqi statusu;
* Nizamlamanın müddəalarını
bütün tərəflərin yerinə yetirməsinin təmin
edilməsi məqsədilə qarşılıqlı öhdəliklər
də daxil olmaqla, Dağlıq Qarabağ və onun
bütün əhalisinin təhlükəsizliyinə zəmanət.
Lissabon sammitindən sonra 1997-ci ildə Minsk
qrupu çərçivəsində danışıqlar
dondurulmuş və həmsədrlərin bölgəyə səfərlərilə
əvəz olunmuşdur. Bu səfərlər nəticəsində
həmsədrlər tərəfindən 1997-98-ci illər ərzində
münaqişənin həllinə dair üç təklif irəli
sürülmüşdür. Onlardan birincisi münaqişənin
dayandırılması və Dağlıq Qarabağın
statusu haqda sazişlərdən ibarət hərtərəfli
sazişin layihəsi idi. Azərbaycanın qeyd olunan sənədlərin
mahiyyətilə bağlı konstruktiv məsləhətlərə
başlamağa hazır olmasına baxmayaraq, Ermənistan bu
"paket" təklifini qəti şəkildə rədd
etdi.
Həmsədrlərin ikinci təklifi
münaqişənin mərhələli həllini nəzərdə
tuturdu: əvvəl keçmiş DQMV-nin əraziləri və
onları Ermənistanla birləşdirən Laçın dəhlizindən
başqa bütün işğal olunmuş Azərbaycan
torpaqlarının azad edilməsi və oradan didərgin düşmüş əhalinin doğma yurd-yuvalarına
qayıtması, sonralar isə ikinci mərhələdə
Laçın və Şuşa məsələlərinin həlli
və Dağlıq Qarabağın statusunun əsas prinsiplərinin
qəbul edilməsi. 1997-ci il oktyabrın 10-da Azərbaycan və
Ermənistan prezidentləri Strasburqda verdikləri birgə bəyanatda
həmsədrlərin bu təklifinin
danışıqların bərpa edilməsi üçün
ümidverici əsas olduğunu təsdiqlədilər. Lakin 1998-ci ilin fevralında Ermənistan Respublikasının
Prezidenti L.Ter-Petrosyan bu təkliflə
razılaşdığına görə təzyiqlərə
məruz qalaraq, istefaya çıxmağa məcbur oldu və
məsələdə sərt mövqe tutan R.Köçəryanla
əvəz olundu və beləliklə də, Ermənistan tərəfinin
əvvəl verilmiş razılığı rəsmən
geri götürüldü.
Yeni Azərbaycan Partiyasının icra katibinin
müavini, Milli Məclisin İctimai birliklər və dini
qurumlar komitəsinin sədri Siyavuş Novruzov erməni
mifologiyasını ifşa edə biləcək
çoxsaylı tarixi faktların olduğunu qeyd
edir:"Bir-birinə zidd olan çoxlu sayda erməni tarixi mənbələri
var. Erməni alimlərin dünya tarixini saxtalaşdırma cəhdlərini
ifşa etmək üçün real tarixi faktlara müraciət
etmək kifayətdir.” O vurğulayıb ki, Ermənistan
müqavilə əsasında süni şəkildə
yaradılmış dövlətdir. "Dünyada müqavilə
əsasında yaradılan dövlətlər var. Onlardan biri
Ermənistandır. Belə ölkələr özlərinin
uydurma tarixini, mədəniyyətini yaratmağa məcburdur və
buna görə bir qayda olaraq başqalarının tarixini, mədəniyyətini,
musiqisini mənimsəyirlər",
Vahid Ömərov
Fəlsəfə üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
Səs.- 2020.- 24
aprel.- S.15.