XX əsrin 2-ci yarısında: Heydər Əliyev Qarabağı necə ermənisizləşdirirdi?
Ötən yazımızda
ermənilərin Ümumittifaq
miqyasında qaldırmaları
və Azərbaycan rəhbəri Bağırovun
cavabından və tələblərindən sonra
Stalinin məsələyə
nöqtə qoymasını
qeyd etmişdik. Bundan sonra 20 il bu məsələni
qaldıra bilmədilər.
Lakin ermənilər Dağlıq
Qarabağ ilə bağlı separatçılıq
fəaliyyətindən əl
çəkmirdilər. 1965-ci və 1977-ci ildə Ermənistanla Qarabağı
birləşdirmək çağırışı
ilə İrəvanda
böyük nümayişlər
keçirilmişdi.1965-ci ildə Dağlıq Qarabağın
Ermənistana ilhaq edilməsi barədə 45 min nəfərin
"imzaladığı" petisiya Moskvaya təqdim edilmiş, bunun əsasında Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi katibliyi Ermənistan və Azərbaycana bu barədə məsələ hazırlamağı
tapşırmışdı.
Erməni separatçıları belə hesab edirlər ki, buna Sovet İttifaqı
Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi katibi M.Suslov mane olmuşdur. 1969-cu ildə Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə gəlməsi
ilə onun cəsarətli və qətiyyətli mövqeyi
sayəsində ermənilərin
separatçılıq təşəbbüsləri və bu niyyətlə Mərkəzdə göstərdikləri
"fəaliyyət" uzun
müddət heç
bir nəticə vermədi. SSRİ-nin
1977-ci il Konstitusiyasının
qəbulu zamanı da ermənilər eyni inadla bu
problemi ortaya atmağa çalışdılar.
Lakin bu dəfə də heç nəyə nail ola bilmədilər.
H.Əliyevin qətiyyəti
sayəsində onun Azərbaycana rəhbəri
(1969-1982) və SSRİ rəhbərlərindən
biri olduğu dövrdə (1982-1987) erməni
separatçılarının niyyətlərinin canlanmasına
yol verilmədi.
1984-cü ildə
İrəvanda Z.Balayanın
"Ocaq" kitabının
çap edilməsi, onun Qarabağın tarixinə və müasir dövrünə
dair məqsədyönlü
təhrifləri, millətçi-separatçı
çağırışları ehtirasları yenidən qızışdırdı. Bu
əhval-ruhiyyə erməni
millətçiləri tərəfindən
əhatə olunmuş
M.S.Qorbaçovun
elan etdiyi "aşkarlıq və yenidənqurma" şəraitində
böyük dəstək
qazandı və yeni mərhələyə
qədəm qoydu. Qorbaçovdan hərtərəfli
dəstək alan erməni separatçıları
1988-ci ildən etibarək
prosesi aktiv fazaya keçirdilər.
1987-ci ilin oktyabrın əvvəlində
Yerevanda ekologiyaya həsr olunmuş mitinqdə DQMV-nin Ermənistan SSR-ə verilməsi
barədə tələb
səslənməyə başladı.
Yerli mətbuat Azərbaycan rəhbərliyini
bölgə iqtisadiyyatını
gerilətməkdə, erməni
mədəniyyətini sıxışdırılmaqda
və Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqələri əngəllətməkdə
ittiham etdi. Dağlıq
Qarabağ və Ermənistanda muxtar vilayət statusunun dəyişdirilməsi üçün
75 minə yaxın imza toplanmışdı.
1987-ci il dekabrın
1-də yazıçı Zori
Balayan başda olmaqla heyət Dağlıq Qarabağın
tarixi və müasir durumuna dair imzalar atılmış
vərəqələr və
84 sənədi görüş
zamanı Politbüro üzvlüyünə namizəd
Petr Demiçevə təqdim etmişdir.
DQMV Xalq Deputatları
Soveti 1988-ci il fevralın 20-də vilayətin
Ermənistana birləşdirilməsi
təklifinin lehinə
səs verdi. Azərbaycanlı deputatlar səsvermədə
iştirak etmədi.
24 fevralda DQMV partiya komitəsinin katibi Azərbaycanın mövqeyini
müdafiə edən
Boris Kevorov qəbul olunmuş qərarın təsdiqlənməsi
üçün tələb
olunan rəsmi möhürü oğurlamağa
cəhd etmişdi.
Fevralın 24-də Kevorkov
vəzifəsindən kənarlaşdırılaraq
yerinə əhali arasında daha populyar olan Qenrix
Poqosyan təyin olundu.
Qarabağ erməni liderləri
regionda nə erməni dilində dərsliklərin, nə də televiziya yayımın olmamasından
şikayət edərək,
Azərbaycanın Kommunist
Partiyasının baş
katibi Heydər Əliyevi regionun geniş "Azərbaycanlaşdırma"
cəhdində, Dağlıq
Qarabağda yaşayan
azərbaycanlıların sayının
və təsirinin artırılmasında
ittiham etmişdilər.
1988-ci ilə kimi, Qarabağda erməni əhalisi ümumi əhali ilə müqayisədə təxminən
3/4 dəfə azalmışdı.
1988-ci ilin həmin fevral günlərində Sovet rəhbərləri birdən gördülər
ki, vəziyyət gərginləşməyə
doğru gedir. Kommunist partiyasının daxilində açıq mübarizə gedirdi, Moskva rəhbərliyi üsyançıları vərdiş
etdiyi gücün işlədilməsilə yatıra
bilməyəcəyi qənaətinə
gəldi. Qorbaçovsayağı
dözümlülük prinsipini
praktikada tətbiq etmiş Politbüro, Azərbaycan kompartiyası
liderlərinə elan etdi ki, onlar
münaqişəni yatırmaq
üçün gücdən
yox, yalnız "partiya xəttinə uyğun" inandırmaq kimi metoddan istifadə
etməlidir.
Bu hərəkata
məşhur erməni
xadimləri rəhbərlik
edirdilər və onlar Rusiyada ziyalılar da dəstək verirdi. Jurnalist Tomas de Vaal qeyd
edir ki, dissident Andrey Saxarov kimi bəzi
Rusiya ziyalıları
erməniləri dəstəkləyirdilər.
Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə
müşaviri akademik
Abel Aqanbekyan Parisdə "L’Humanite"
qəzetinə verdiyi müsahibəsində, DQMV-nin
Ermənistana birləşdirilməsinin
iqtisadi cəhətdən
daha sərfəli olmasını və bu məsələ üzərində xüsusi
komissiyanın işlədiyini
bəyan etmişdi.
Bəyanatın elanından əvvəl ermənilər etiraza başlayaraq, İrəvanda
işçilər nümayişlər
edib, anklavın Ermənistana birləşməsini
tələb edirdilər.
Bu Bakıda əks etirazlara səbəb oldu. İrəvanda nümayişlərdən sonra,
1988-ci il fevralın
26-da Qorbaçov Qarabağ
hərəkatının iki
rəhbəri olan Zori Balayan və
Silva Kaputikyan ilə görüşdü.
Qorbaçov onlardan nümayişlərə görə
bir aylıq moratorium istədi.
Qorbaçov konkret vəd etməsə də, Kaputikyan eyni axşam Ermənistana qayıtdı və xalq qarşısında çıxış edərək
"ermənilər qələbə
çaldı" deyə
bildirdi. Svante Kornellə görə, bu Moskvaya təzyiq
cəhdi idi. Martın 10-da Qorbaçov
Sovet Konstitusiyasının
78-ci maddəsinə uyğun
olaraq, respublikalar arasında sərhədlərin
dəyişikliyinin mümkün
olmadığını ifadə
etdi. Qorbaçov Sovet İttifaqının bir sıra digər
bölgələrində ərazi
dəyişikliklər həsrətini
və Qarabağda sərhədlərini yenidən
çəkilməsini belə
bir təhlükəli
presedent olduğunu qeyd etdi. Lakin
ermənilər hiddət
ilə Kavburonun 1921-ci
il qərarına baxırdı və onlar öz səylərini,
öz müqəddəratını
təyinetmə prinsipi
ilə tarixi səhvin düzəlişi
(konstitusiyada verilən
haqq) kimi görürdülər. Digər
tərəfdən, azərbaycanlılar
ermənilərin belə
çağırışlarını ağlasığmaz sayırdı
və özlərini Qorbaçovun mövqeyi ilə bərabərləşdirdi.
Erməni nümayişlərinin
7-ci günündə, 1988-ci il fevralın 19-da Bakıda ilk etiraz nümayişi keçirildi. Hadisələr başlayan zaman,
tarixçi Süleyman
Əliyarlı və şair Bəxtiyar Vahabzadə ilə birlikdə 1988-ci ildə
"Azərbaycan" jurnalının
9-cu sayında dərc
etdirdikləri "Dağlıq
Qarabağ – uydurmalar və həqiqətlər"
yazısında, Qarabağın
tarixən Azərbaycan
torpağı olduğunu
bəyan etmişdi.
Mixail Qorbaçov
isə tərəddüd
edirdi, öz mövqeyini 1988-ci il fevralın 26-da erməni yazıçıları Silva
Kaputikyan və Zori Balayanla söhbətdə bildirdi.
O dedi ki, statusun dəyişdirilməsi
olmayacaq, lakin vilayətin sakinlərinin qanuni tələbləri iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində
islahatlar keçirilməklə
yerinə yetirilməlidir.
1988-ci il martın
23-də Sovet İttifaqının
Ali Soveti ermənilərin Ermənistanla
Dağlıq Qarabağla
birləşmə tələblərini
rədd etdi. İrəvanda qərarın
etiraz qarşısını
almaq üçün
qoşunlar göndərildi.
Qorbaçovun cəhdləri
boşuna idi- hər iki tərəf
bərabər olaraq barışmaz qaldı. Ermənistanda Naxçıvan
bölgəsində baş
verən hadisələrinin
Dağlıq Qarabağda
təkrar olunacağı
barədə möhkəm
inam var idi: SSRİ qurulmazdan
əvvəl, orada əhalinin 40%-i erməni idi, lakin 1980-cı illərdə erməni əhalisi faktiki olaraq qeyri-mövcud idi. 1989-cu il dekabrın 1-də Ermənistanın
Ali Soveti Moskvanın kursuna zidd olaraq dağlıq
Qarabağın Ermənistanın
tərkibinə daxil edilməsini rəsmən dəstəklədi.
Qorbaçov tərəfindən kompromisə
baxmayaraq, ermənilər
məsələni sakitləşmək
üçün təkliflərdən
imtina etdilər. Kompromisə 400 milyon rubl paketlik erməni
dilində dərslik və Qarabağda televiziya verilişləri daxil idi. Eyni
zamanda, Azərbaycan Ermənistana hər hansı bir ərazini güzəştə
getməyin əleyhinə
idi.
1988-ci il dekabrın 7-də Spitak zəlzələsində 25 min
nəfər həlak olmuşdu və Spitak və Leninakan (hazırkı Gümrü) şəhərləri
darmadağın olduğuna
görə, Ermənistanda
Qarabağın köçürülmə
çağırışları bir az azaldı.
İttifaq rəhbərliyi
tərəfindən yeni
formalaşan Qarabağ Komitəsinin
11 üzvünün, o cümlədən
Ermənistanın gələcək
prezidenti Levon Ter-Petrosyanın həbsindən
sonra münaqişə
yenidən qızışdı.
Belə hadisələr
Ermənistan və Moskva arasında münasibətləri soyuqlaşdırdı:
ermənilər Qorbaçova
inamını onun Dağlıq Qarabağ üzrə barışmaz mövqesinə
görə itirmişdi.
Ermənilərin iddia etdiyi Sumqayıt
"poqrom"larından sonra
məcburi əhali mübadiləsi baş tutdu: Azərbaycanda yaşayan ermənilər və Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar
evlərini tərk etmək məcburiyyətində
qalmışdı.
1988-ci ilin sonlarında
Ermənistanda yüzlərlə
kənd 200 mindən çox azərbaycanlı
və müsəlman kürdlərin qovulması
səbəbindən boş
idi. Müsəlman kürdlər ermənilərə
qarşı silahlı
münaqişəyə qoşulmasalar
da, erməni işğalı altında
olan ərazilərdən
qovulmuşdular…
Davamı olacaq
Altay
Yazıda Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun materiallarından
istifadə edilmişdir
Səs.- 2020.- 18 dekabr.- S.15