Qarabağ müharibəsinin nəticələri nə vəd edir?

Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin "Postsovet məkanında beynəlxalq münasibətlər" kafedrasının professoru, tarix elmləri doktoru Niyazi Niyazov pravda.ru-nun studiyasında Qarabağ müharibəsi və sülh prosesi ilə bağlı fikirlərini bölüşüb. Müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik.

- Bu müharibədə niyə Azərbaycan qalib gəldi?

- Azərbaycan lap başdan bəyan etmişdi ki, münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün göstərdiyi səylər problemin həllinə gətirib çıxarmazsa, müharibə qaçılmaz olacaqdır. Tərəflər bir neçə dəfə, o cümlədən Rusiyanın vasitəçiliyi ilə, münaqişənin həlli üçün məşhur "Kazan formulu", "Lavrov planı" ilə bağlı razılığa gəlməyə yaxın idilər. Lakin Paşinyan Ermənistanda hakimiyyətə gəldikdən sonra bütün danışıqlar prosesi məhv edildi. Deyək ki, sonda onun qeyri-uzaqgörən və təxribat xarakterli açıqlamaları Qarabağda hərbi əməliyyatların yenidən başlamasına zəmin yaratdı.

Bu vaxta qədər Ermənistan, Fransa, Rusiya, Amerikadan olan bir sıra hərbi mütəxəssislərin dediklərinin əksinə olaraq, Azərbaycan ordusu bu müharibəyə çoxdan və diqqətlə hazırlaşırdı. Müasir döyüş sistemlərinə, ordunu tamamilə yeni yüksək texnoloji silahlarla təchiz edilməsinə üstünlük verildi, hansı ki, onların bəziləri dünyanın heç bir ordusunda yoxdur. Çoxlu sayda xüsusi təyinatlı qüvvələrin hərtərəfli hazırlığı sayəsində Azərbaycan ordusu erməni tərəfinin bütün bu işğal illərində qurduğu güclü müdafiə sistemini- tərifli "Ohanyan" xəttini qırmağa və əməliyyatı uğurla həyata keçirməyə müvəffəq oldu. Bunun nəticəsində, faktiki olaraq, nəinki Qarabağda yerləşdirilmiş, həm də Ermənistanın özündən oraya köçürülmüş erməni silahlı qüvvələrinin əhəmiyyətli bir hissəsi məğlub oldu.

Bunun bir neçə səbəb var, 2 əsasını ayırmaq istərdim:

1. İqtisadiyyatı müharibəyə hazırlamaq. Azərbaycan yalnız neft ehtiyatlarının satışı ilə məşğul olmamış, həm də iqtisadiyyatın bütün sistemini məqsədyönlü şəkildə təkmilləşdirmişdir. Əlbətdə qüsurlar var idi. İlham Əliyev özü bunu bildirdi;

2. Öz silahlı qüvvələrinin inkişafına və yalnız silahların alınmasına deyil, həm də öz müəssisələrində bir çox silah növünün istehsalına, öz hərbi-sənaye kompleksinin yaradılmasına ciddi diqqət verdi.

Və bu vəziyyətdə Azərbaycan üçün ən vacib şey, hərbi əməkdaşlıq sahəsində özünə ciddi müttəfiqlər tapmağı bacarması və bunların arasında Azərbaycan ordusunun əsas silah təchizatçısı olan Rusiyanın da olması idi.

Bundan başqa, Belarusiya və İsraildən də müəyyən silah texnika alındı. İsrail müasir pilotsuz təyyarələrin tədarükünün əsas mənbəyinə çevrilib.

Sonra türklər Azərbaycan ordusu üçün silah təchizatçılarından biri oldular. Bunlar əsasən, polis qüvvələri üçün- ilk növbədə yüngül zirehli nəqliyyat vasitələridir. Və bu münaqişənin isti mərhələsində də fəal iştirak edən "Bayraktar TB2" dronları.

- Sizin nöqteyi nəzərinizdə Türkiyənin iştirakı, informasiya sahəsindəki dəstəyi burada nə kimi rol oynadı?

- Türkiyənin dəstəyi həmişə olub. Başqa bir məsələdir ki, əvvəllər Türkiyə NATO-nun çox itaətkar üzvü kimi ondan güclü bir şəkildə asılı idi və Qərb tərəfdarı idi, Avropa İttifaqına daxil olmaq üçün hər vasitə ilə Vaşinqtondan, Brüsseldən gələn bütün məzəmmətləri dinləməyə hazır idi- bu səbəbdən Türkiyə faktiki olaraq Azərbaycana kömək etmədi.

Məlumdur ki, 1-ci Qarabağ müharibəsi zamanı Türkiyə Brüsselin narazılığından qorxduğu üçün Azərbaycana bir dənə də olsun hərbi texnika satmadı, hətta kiçik silahlar da satmadı. Zamanla, Türkiyənin öz iqtisadiyyatında ciddi bir modernizasiya həyata keçirməsindən sonra, xüsusilə Ərdoğanın partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra daha müstəqil bir yol tutmağa başladı. Bu kursun istiqamətlərindən biri, əlbəttə ki, münasibətlərdə eniş-yoxuş yaşanan Rusiya ilə aktiv bir yaxınlaşma idi. Bundan sonra Türkiyə Qarabağ münaqişəsində daha fəal mövqe tutdu və Azərbaycana dəstək verdi.

Əvvəllər isə, bu, müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda siyasi dəstəkdən ibarət idi. İqtisadi dəstək belə çox deyildi, çünki bu çoxlarına paradoksal görünə bilər- Azərbaycanın Türkiyədəki investisiyaları Türkiyənin Azərbaycandakı investisiyalarından qat-qat çoxdur.

Bu gün Azərbaycanın qızıl-valyuta ehtiyatları təqribən 50 milyard dollar olaraq qiymətləndirilir, 10 milyonluq bir əhali üçün bu böyük bir rəqəmdir, bir çox inkişaf etmiş Avropa ölkələrində belə bu həcmdə qızıl-valyuta ehtiyatları yoxdur.

Buna görə də, bölgədə fəal inkişaf edən enerji, nəqliyyat və logistika layihələrinin icrasında da maraqlı olan Türkiyə artıq Azərbaycana hərbi-texniki yardım göstərməyə və haqqında danışdığım pilotsuz təyyarələr verməyə başladı.

Bundan əvvəl Türkiyənin hərbi yardımı əsasən zabitlər və xüsusi təyinatlıların təhsili ilə məhdudlaşırdı. Üstəlik, bu təlim hətta Azərbaycan ərazisində də aparılmamışdı; bir çox azərbaycanlı zabitlər və əsgərlər Türkiyənin müvafiq təhsil müəssisələrində oxudular. Bununla yanaşı, Rusiya və Amerika da daxil olmaqla digər ölkələrin hərbi təhsil müəssisələrində də eyni şeyi etdilər. Bu, məqsədli hazırlıq idi.

- Tərəfləri sülhə nə məcbur etdi?

- Paşinyan, döyüş əməliyyatları başlayanda, bir neçə dəfə Azərbaycan tərəfdən prezident Putin vasitəsilə ona səslənən təkliflərdə, Ermənistanın həqiqətən də BMT-nin 4 məşhur qətnaməsinin və Lavrovun planının yerinə yetirilməsinə razı olduğu təqdirdə Azərbaycanın hərbi əməliyyatları dayandırmağa hazır olduğu barədə təkliflər aldı.

Lakin Paşinyan, görünür, hər dəfə erməni ordusunun Azərbaycan qoşunlarının hücumunu dəf edə biləcəyinə əmin idi. Heç kim Azərbaycan ordusunun bu qədər qısa müddətdə bu cür uğurlara imza atacağını gözləmirdi, çünki bir neçə qatdan ibarət müdafiə xətti 27 ildir hazırlanmış və möhkəmləndirilmişdi, minalanmış ərazilərlə təmin edilmişdi və s.

Erməni siyasətçilər, görünür müharibənin uzanan bir xarakter alacağını, Azərbaycan ordusunun irəliləməsinin minimal olacağını və yenə də danışıqlarda bazarlıq etmək mümkün olacağını və bu bazarlığın, məsələn, Qarabağın dağlıq hissəsinin Azərbaycandan ayrılması da daxil olmaqla, Ermənistanın maraqlarını qorumağa kömək edəcəyini ümid edirdilər.

Bu hesablamaları Azərbaycan ordusu pozdu və nəticədə, əlbəttə ki, Putin de-fakto Ermənistana seçim təqdim etdi: ya bölgədəki qüvvələrinizin tam bir məğlubiyyəti, ya da həqiqi təslim olmaq üçün danışığa gedin, əsgər və zabitlərinizin həyatını xilas edin, qalan ordu hissələrini qoruyun. Və erməni tərəfi bu sülh şərtləri ilə razılaşmaq məcburiyyətində qaldı.

- Əliyevin sülh müqaviləsi bağlamamaq üçün kozırı var idi, axı Şuşa praktik olaraq alındı, yalnız Stepanakerti (Xankəndi-red) almaq qaldı və sonra ermənilər dağıldı, xüsusən də Ermənistan, başa düşdüyüm kimi, qoşunlarını göndərməyib, yalnız könüllülər Qarabağda döyüşdü?

- “Dağlıq Qarabağ ordusu” deyilən ordu əslində öz döyüş vahidlərinə sahib 2 ordu, İrəvanın ümumi komandanlığı altında bir struktur təşkilatı idi. Əsl bir ordu.

Foto və videolarda görünən Ermənistan, o cümlədən Qarabağ könüllüləri- bu təbliğat və reklam məqsədli filmdir. Bu, ordunun məğlub olduğu müharibənin son mərhələsidir.

Ermənistanın döyüş birləşmələrini Qarabağa köçürdüyünə dair bir çox dəlil var, bu birləşmələr, Azərbaycan ordusunun artilleriyası və pilotsuz uçuş aparatları tərəfindən çox sürətlə məhv edildi.

Burada, bir nümunə olaraq, internetdə bir vaxtlar Ermənistandan Rusiyada keçirilən məşhur tank marafonuna qatılan tanklardan birinin fotosu var. Sonra Ermənistan onu da Qarabağdakı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək üçün göndərdi. Orada Azərbaycan qoşunları tərəfindən sağ-salamat ələ keçirildi.

Bu cür ələ keçirilən hərbi qənimətin sayı çoxdur, onlarda “Dağlıq Qarabağ” yox, Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələrinin nişanları var.

Öldürülmüş erməni əsgər və zabitlərinin siyahılarına baxsanız, bu insanların böyük payı Ermənistan sakinləridir, bu da bir daha buradakı döyüş hissələrinin Ermənistandan köçürülməsinin həyata keçirildiyini göstərir.

Anlaşılmalıdır ki, Şuşa ələ keçirildikdə, Azərbaycan artıq indi sülhməramlıların nəzarətində olan Laçın dəhlizini kəsmişdi və buradan dar bir dağ yolu ilə atəş içindən keçmək intihar olardı, istər hava müdafiə sistemi, istər tanklar və özüyeriyən artilleriya qurğuları üçün. Çünki pilotsuz təyyarələr ora tamamilə nəzarət edirdi.

İkinci yol- işğal qoşunlarının indi geri çəkildiyi Kəlbəcərdən olan yol da Azərbaycan ordusunun atəş nəzarəti altında idi.

Qoşunların qalanını da Qarabağa göndərməklə, Ermənistan yalnız bir şeyə nail ola bilərdi- heç bir hərbi uğur qazanmadan bu müharibənin ocağına daha çox qurban atmağa.

- Qarabağ döyüşlərində tam hərbi qələbənin Azərbaycan üçün sadəcə zaman məsələsi olduğu anda Prezident Əliyev niyə dayandı?

- Hərbi qələbənin cazibəsi, əlbəttə, kifayət qədər güclü olur, amma populistlərdən fərqli olaraq, Əliyev güclü siyasətçidir, beynəlxalq ictimaiyyətin reaksiya variantlarını da hesablamışdı. Dağlıq Qarabağdan kənarda işğal olunmuş rayonların azad edilməsi davam edərkən vəziyyət eyni idi. Azərbaycan artıq formal olaraq keçmiş DQMV tərkibinə daxil olan əraziyə girməyə başlayanda vəziyyət fərqli idi. Hər şeydən əvvəl Azərbaycanın guya dinc erməni əhalisini məhv etdiyi haqda Qərbdən informasiya dalğasının başlayacağını, bunun ciddi bir mənfi reaksiya doğuracağını başa düşürdü. Belə olmasa da, Qərb bundan Azərbaycana siyasi təzyiq üçün istifadə edərdi. Əliyev bunu düzgün başa düşdü.

O, digər məsələləri də mükəmməl başa düşdü.

 Əlbətdə ki, Qərbə qarşı mübarizədə Rusiyanı diplomatik sahədə dəstək verməyə çağırardı. Ancaq Rusiyanın qaynaqları sonsuz deyil və belə bir situasiyada təkcə bizə etibar etmək səhv olardı.

 Türkiyənin də Qərblə çox gərgin münasibətləri var.

 İqtisadi cəhətdən Azərbaycan Qərbə çox bağlıdır, çünki iri neft ticarəti var.

Əsas məsələ qondarma "Dağlıq Qarabağ"ın gələcək gələcək statusu məsələsinin və öz müqəddəratını təyinetmə əsasında ikinci bir erməni dövlətinin yaradılması ilə bağlı məsələlərin aradan qaldırılmasıdır. Bütün bunları Əliyev müqavilə imzalanana qədər artıq həll etmişdi.

Bu işdə Putinlə yaxşı münasibətlərin də rol oynadığı aydındır. Şübhəsiz ki, Putin Əliyevdən məsələləri tam son məğlubiyyətə gətirməməsini istədi, çünki Rusiya nə Ermənistanı, nə də Azərbaycanı itirmək istəmir.

Üstəlik, sülhməramlıların gətirilməsi məsələsi- bir çoxu indi bu barədə danışmır- danışıqların başlanğıcından bəri davam edən bütün planlarda müzakirə olunurdu. Beləcə bütün müsbət və mənfi cəhətləri hesablayaraq Əliyev qərara gəldi ki, düşmən təslim olarsa, qoşunlarını o zamana qədər azad edilməmiş rayonlardan çıxararsa, o zaman sülhə razı olmaq olar. Və bununla özünə böyük bir üstünlük təmin etdi.

Əliyev Rusiyanın köməyi ilə regional iqtisadiyyat üçün yaxşı bir dəmir yolu bağlantısı açma fürsəti tapır və bir müddət sonra bu əlaqədə Rusiya və Türkiyənin iştirakı ilə bölgədə yaradılacaq ciddi iqtisadi əlaqələrin şahidi ola bilərik. Burada Azərbaycan birləşdirici, tranzit rolunu oynayacaqdır.

- Gəlin burada statusdan danışaq. Statusun artıq həll olunduğunu dediniz. Onun çərçivəsi nədir?

- İndi bir çərçivə yoxdur, 3 tərəfin imzaladığı sənəddə heç bir çərçivə, status yoxdur. Bəlkə də nə vaxtsa statusla bağlı bəzi müzakirələr olacaq, amma bunun reallaşması üçün Rusiyadan olan sülhməramlıların vasitəçiliyi ilə yalnız erməni qaçqınlarının yox, həm də bu bölgədə yaşamış etnik azərbaycanlı köçkünlərin Qarabağın dağlıq hissəsinə qaytarılması təmin olunacaq. Ancaq o zaman söhbət yalnız Azərbaycan daxilindəki statusdan gedəcək. İndi müzakirə üçün başqa bir seçim yoxdur. İndi söhbət Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün əslində tam şəkildə bərpa edilməsindən gedir. Bəlkə də fiziki nəzarət hələlik ölkənin bütün əraziləri üzərində deyil, amma siyasi, diplomatik nəzarət Bakı tərəfindən tam təmin edilmişdir. Aydın məsələdir ki, vətəndaşlar Azərbaycan pasportlarını almalıdırlar, Əliyev bunları rədd etmir və hamısına deyir ki, getmək istəsən, çıxıb gedə bilərsən. Kim qalacaqsa, ona Azərbaycan pasportu qeyd-şərtsiz veriləcək.

Tərcümə: Elçin Bayramlı

Səs.- 2020.- 5 dekabr.-S.15.