Əbədi yüksəlişin başlanğıc günü - 4 iyun 1937-ci il

4 iyun 1937-ci il Cavid əfəndinin həbs olunduğu gün. Bu gün bir tərəfdən onun həyat tarixçəsinə, eləcə də Azərbaycan mədəniyyət tarixinə qara hərflərlə yazılsa da, digər tərəfdən əbədi yüksəlişin başlanğıc və düşmənin acizliyi günü hesab olunmalıdır. 1937-ci ilin  o qanlı, dəhşətli günləri. Adamlar bir-biri ilə görüşüb danışmaqdan, hətta salamlamaqdan belə çəkinir, gözə görünməməyə çalışırdılar. Hər gün ağlasızmaz hadisələr baş verir, dəhşətli xəbərlər  yayılaraq adamları vahiməyə salırdı. İnsanların qəlbindən ağır daş kimi nisgil asılmışdı. Elə gün olmazdı ki, kiminsə qohumu, kiminsə dostu, kiminsə tanışı “xalq düşməni” adı ilə damğalanaraq sürgünə göndərilməsin.Məhz belə bir vaxtda Azərbaycan K (b) P-nin XIII qurultayı çağırıldı. Onun “məramı” da belə idi: daha çox “xalq düşməni” ortaya çıxarmaq. Hesabat məruzəsi ilə çıxış edən M.C.Bağırov son sözündə dedi: “Bir baxın, “Yazıçılar İttifaqında kimlər əyləşmişdi.

Hazırda ifşa edilmiş Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Əli Nazim, Böyükağa Talıblı, Tağı Şahbazi, Əhməd Triniç kimiləri”.

Bu qərəzçi və böhtançı tənqiddən Cavid əfəndi nə qorxdu, nə də ki, çəkindi.

Elə həmin ərəfədə Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin 3 iyun 1937-ci il tarixli 509 saylı, orderi ilə NKVD-nin 4-cü şöbəsi tərəfindən Hüseyn Cavidin dilində axtarış aparıldı.

Pavlov, Federenko və Sarkisyanın iştirak etdiyi üçlük tərəfindən 1937-ci ilin iyun ayının 3-dən 4-nə keçən gecə Cavidin evində aparılmış axtarış zamanı 1 səbət əlyazma, 1 kisə - türk, ərəb və fars dillərində 115 nüsxə nadir kitablar və 23 ədəd fotoşəkil, ona məxsus 549349 №-li pasport və 5 dədə dərftərçə müsadirə edilmişdir ki, həmin dəftərçələrdə Cavidin yazmağa hazırladığı əsərlər haqda çoxlu qeydlər var idi.

Cavidin həyat yoldaşı Mişkinaz Cavidin xatirələrində 1939-cu ilin 3 iyulunda Keşlə həbsxanasındakı son görüşləri zamanı Cavid evdən götürülən əlyazmaların adını çəkmişdir: “Atilla”, “Çingiz”, “Telli saz”. Lakin sonralar Turan Cavid bu siyahıya “İblisin ilhamı” faciəsini də əlavə etmişdir. Cinayət Məcəlləsinin  68, 72 və 73-cü maddəsi ilə ittiham olunan Hüseyn Cavidin işindəki anket belə tərtib olunmuşdur:

Hüseyn Cavid. 1882-ci ildə Naxçıvan şəhərində anadan olub. Ünvan: Bakı şəhəri, Kommunist küçəsi, ev № 8, ixtisası və peşəsi: şair. İşləmir. Təqaüdçüdür. Kəndli ailəsindən çıxmışdır. Təhsili - ali. Bitərəf. Milliyəti - azərbaycanlı. Orduda xidmət etməyib. Həbsdə olmayıb. Arvadı - Mişkinaz 36 yaşında, ağlu Ərtoğrul 16, qızı - Turan 13 yaşında. 4 iyun 1937-ci ildə “NKVD” tərəfindən həbs edilmişdir.

İstintaq prosesi iki il bir ay çəkmiş və 1939-cu il iyun ayının 9-da keçirilmiş xüsusi müşavirədə Hüseyn Cavid heç bir dəlil-sübut olmadan “antisovet təşkilatı da iştirakına və təbliğatına”, müsavatçı pantürkist, əksinqilabi təşkilatçın üzvü, əksinqilabi fəaliyyətinə, ədəbiyyat və dramaturgiya sahəsində gənclərin millətçi əksinqilabi ruhda tərbiyə olunması istiqamətində gördüyü işlərə, pantürkist ideyaların yayılmasına xidmət etdiyinə görə 8 il müddətinə azadlıqdan mərhum edilmiş və islah-əmək düşərgəsinə göndərilməsi qərara alınmışdır.

Elə həmin müşavirədə başqa bir qərarla o, 1939-cu il iyulun 4-də uzaq Sibirə göndərilir. Sonralar xəstəliyi ilə əlaqədar Maqadandan İrkutska əlillər zonasına göndərilən Cavid 5 dekabr 1941-ci ildə dünyasını dəyişir.

Nəhayət, 1981-ci ildə ulu öndər, xalqımızın qeyrətli oğlu Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbərlik etdiyi birinci hakimiyyəti dövründə dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyinin yüksək səviyyədə keçirilməsi haqda qərar qəbul etdi. Həqiqətən, ulu öndər Heydər Əliyevin imzası ilə 1981-ci il iyul ayının 21-də Hüseyn Cavidin 100 illiyi haqqında verilən qərar ulu Cavidin ikinci əsil bəraət sənədi olmuşdur.

Böyük şairin qızı Turan Cavid öz xatirələrində deyir: “Atama əsil bəraəti 1981-ci ilin iyul ayında, Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında” Heydər Əliyevin imzaladığı qərardan sonra hesab edirəm. Bu ədalətin zəfər çalması idi. Bunun üçün mən birinci növbədə Azərbaycan xalqının böyük oğlu Heydər Əlirza oğlu Əliyevə minnətdaram”.

Cavidin ruhuna münasibətdə ən dramatik, ən yaddaqalan hadisə 1982-ci ilin oktyabrında baş verdi. Heydər Əliyev böyük siyasi ustalıqla 59 yaşında pantürkist - millətçi kimi Sibirə sürgün edilən Hüseyn Cavidi 100 yaşında vətənə gətirdi. Lakin H.Cavidin nəşini Sibirdən gətirmək onu Sibirə sürgün etməkdən qat-qat çətin idi. Milli öndərimiz nitqlərinin birində bildirirdi ki, “...1982-ci ildə Hüseyn Cavidin cənazəsini uzaq Sibirdən Azərbaycana gətirmək asan iş deyildi. Bu, böyük iradə, cəsarət tələb edirdi. Ancaq xalqımıza, millətimizə, tariximizə, mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza olan sədaqət mənə belə bir cəsarət göstərməyə imkan verdi”.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin şəxsi qayğısı və təşəbbüsü ilə həyata keçirilmiş bu hadisə tarixə qızıl hərflərlə yazıldı. Xalq şairi Mirvarid Dilbazi öz hisslərini belə ifadə edirdi.

Sağ ol xalqımızın igidi, mərdi!

Bu bir şücaətdi, bu bir hünərdi.

Getdi sinəmizdən Cavidin dərdi,

Unutmaz bu haqqı millətin sənin.

Düşünülmüş və hissə-hissə həyata keçirilən planın növbəti hissəsi dahi şairə ucaldılan möhtəşəm məqbərə oldu. Ulu öndər bu məqbərənin açılışında şəxsən iştirakı ilə Cavid əfəndiyə və onun timsalında Azərbaycan xalqına olan sevgisini və ehtiramını ifadə etdi. məqbərənin açılışında Heydər Əliyev siyasətinin layiqli davamçısı Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov Hüseyn Cavidin bu məqbərəsini “Heydər Əliyev dühasının  bəhrəsi” adlandıraraq demişdir:

“Möhtərəm Heydər Əliyev dühasının bəhrəsi olan Hüseyn Cavid türbəsi Əcəmi yaradıcılığına mənsub “Möminə xatun” məqbərəsinin davamıdır. Bununla belə, Hüseyn Cavid məqbərə - türbəsində şairin özü ilə yanaşı, ailə üzvlərinin - ömür-gün yoldaşı Mişkinaz xanımın, oğlu Ərtoğrul Cavidin dəfn olunduğunu nəzərə alaraq Cavidin ailəsi xatirə kompleksinin dünya mədəniyyətinin bənzərsiz, əvəzsiz nümunələrindən biri olduğu sübut edilir”.

Məqbərənin açılış mərasimində iştirak edən görkəmli ziyalılar, elm və mədəniyyət xadimləri, hətta qonşu dövlətlərdən gəlmiş qonaqlar ulu öndərin bu misilsiz xidmətini xüsusi qeyd etmişlər. Görkəmli ədibin qızı Turan Cavid Cavidlər ailəsi adından çıxış edərək demişdir:

“Hörmətli əziz və dəyərli Prezidentim!

Düz beş gün sonra Cavidin Sibirdən gətirilərək Naxçıvan torpağında dəfn olunmasının 14 ili tamam olur. 1982-ci ildə Cavidin cənazəsi gətirilərkən bu qeyri-adi hadisənin əks-sədası çox uzaqlara yayılmışdır. Başqa şəhərlərdən bu xəbərin dəqiqliyini öyrənmək istəyənlər sualı belə qoyurdular ki, yəqin bu hörmətli Heydər Əliyevin xidmətidir?.. Bunun da qısa bir cavabı var:
Şübhəsiz ki, elədir”.

Həmin bu tarixi yaddaş muzey ekspozisiyasının “Matəm otağı” adlanan 5-ci otağında öz əksini tapmışdır. Burada təqdim olunan Cavidin cənazəsi uzaq Sibirdən gətirilərkən muzeyə verilmiş məzarının üzərinə baş daşı əvəzi qoyulmuş, üzərində 59 №-li yazılmış taxta parçası, onun qəbrindən götürülmüş torpaq olan ağzı möhürlənmiş qutu, orada qəbrin axtarışını, açılmasını əks etdirən müxtəlif fotoşəkillər, vaxtilə Cavid əfəndinin Bakıda yaşadığı və dərs dediyi Kommunist küçəsi, 8 №-li evdə (indiki Əlyazmalar İnstitutunun binası) ümummilli lider Heydər Əliyevin iştirakı ilə keçirilmiş vida mərasiminə aid 2 ədəd nadir fotoşəkil və müxtəlif sənədlər geniş tamaşaçı kütləsinin marağına səbəb olmuşdur. Bütün bu tamaşaçı marağını nəzərə alaraq həmin otağın yeni eksponantlarla zənginləşdirilməsi muzey əməkdaşlarının daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki, son günlər həmin otağa bir neçə rəsm əsəri əlavə edilmişdir. Bu yazının müəllifinin kollaj üsulu ilə hazırladığı “Repressiya qurbanları” adlı pano və Azərbaycan Respublikasının Əməkdar rəssamı Mircəlil Seyidovun “Cavidin yuxusu” adlı əsəri, bundan əlavə Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimovun “Böhtan” romanı, professor Cəlal Qasımovun “Cavidi məhbəsə  aparan yol”, şair Əbülfəz Naxçıvanlının “Tale burulğanı” və Hikmət Cəmilzadənin “Bizi geri qaytaracaqlar” kitabları həmin otağın tərtibat həllini tamamlayır. Eyni zamanda, həmin otağın ab-havasına uyğun olaraq bəzi yerlərdə zindan rəmzi olaraq tikanlı məftillərdən və iblis simvolu olan dekorativ maskalardan istifadə olunub.

Cavid sənəti ölməzdir. Ulu Cavid xalqın, Cavidsevərlərin qəlbində daima yaşayır, ucalır.

Özü demişkən:

Yüksələn məhv olar,

Fəqət, enməz!

Nuri-həqq daima yanar,

sönməz!

Bəhruz Axundov,

H.Cavidin ev-muzeyinin direktoru,

Naxçıvan Muxtar Respublikasının

Əməkdar mədəniyyət işçisi

Səs.- 2009.- 4 iyun.- S. 6.