Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanda xilaskarlıq missiyası

“Səs” qəzeti 15 sentyabr Bakının işğaldan azad olunmasının 91-ci ildönümünə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirdi

(Əvvəli ötən sayımızda)

“Səs” qəzetinin redaksiyasında 15 sentyabr Bakının işğaldan azad olunmasının 91-ci ildönümünə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirildi. Tarixdən bizə məlumdur ki, 1918-ci il sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdən sonra Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycan xalq könüllü dəstələrinin köməyi ilə Bakını azad edib. Şəhər Stepan Şaumyanın bolşevik-daşnak rejimindən sonra hakimiyyəti ələ keçirmiş menşevik-daşnak tör-töküntülərindən - “Sentrokaspi diktaturası”ndan təmizləndi. 1918-ci il sentyabrın 17-də Fətəli xan Xoyski kabinetinin təşkilindən üç ay sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Bakıya köçdü. Bakı paytaxt elan olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyət dairəsi genişləndi.

Tariximizin ən şanlı səhifələrindən olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması və sonrakı mövcudluğunda Bakının azad edilməsi mühüm rol oynamışdır. Çox böyük strateji mövqeyə malik olan Bakıya o dövrdə olan maraq və diqqəti nəzərə alsaq, onun azad edilməsinin də heç də asan olmadığını anlamaq olar. Belə bir tarixi yaşamış Azərbaycan mövcud olan zaman kəsiyində yaşantılarını salnamələr əsasında diqqətdən keçirib. Bu gün həmin hadisədən 91 il ötsə də, Azərbaycan tarixinin müəyyən bir hissəsi olan 15 sentyabrı xatırlamaq zəruri məqamlardandır.

“Səs” qəzetinin təşkil etdiyi dəyirmi masaya ənənəvi olaraq respublikanın tanınmış siyasi xadimləri, politolqları, ziyalıları, o cümlədən, millət vəkili, politoloq Aydın Mirzəzadə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının şöbə müdiri Musa Quliyev, BDU-nun professoru, tarix elmləri doktoru Musa Qasımlı, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent Asif Rüstəmli, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının geostrateji araşdırmalar mərkəzinin direktor müavini, dosent Elman Nəsirov, ADPU-nun dosenti Nazir Əsədov, ETM “Təfəkkür” Universitetinin professoru, ekspert Cümşüd Nuriyev, tarix elmləri namizədi Nəsiman Yaqublu iştirak edirdilər.

Musa Qasımlı:

- Azərbaycanda daxili sabitlik yarandı. Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdü. Azərbaycan müsəlman Şərqinə, ilk dəfə olaraq, respublika məfkurəsini gətirdi. Bütün müsəlman Şərqinə Azərbaycan xalqı respublika üsul-idarəsini gətirdi. Azərbaycan Şərqlə Qərb arasında bir körpü rolunu oynayaraq həm sivilizasiyalararası dialoqda, həm də tolerantlıqda bir nümunə oldu.

QAFQAZ İSLAM ORDUSUNUN BAKIYA GƏLİŞİ TARİXİ ŞƏRAİTDƏN QAYNAQLANIRDI

Elman Nəsirov:

- “Səs” qəzetinin belə məzmunda olan dəyirmi masalar təşkil etməsinin əhəmiyyəti tarixin müəyyən dövrlərinə müasir prizmadan diqqət yetirib onların tarixi mahiyyətinə bir daha aydınlıq gətirməkdən ibarətdir. Müəyyən tarixi mərhələlərdə təkrarlanmalara təsadüf olunsa da, tam mənada hadisələr yenidən cərəyan etmir. Deyərdim ki, oxşar tendensiyalar mövcuddur. Müasir dövrümüzdə Türkiyə ilə Ermənistan danışıqları, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bunun əsasında yeni proseslər, böyük danışıqlar gedir. Yenidən Cənubi Qafqazda Türkiyənin rolu məsələləri ətrafında danışıqlar aparılır. Türkiyə Cənubi Qafqazda daha fəal şəkildə çıxış etmək niyyətindədir. Qeyd etdiyim məsələlərin hər biri yeni proseslərdir. Bugünkü prosesə qiymət vermək üçün Türkiyənin atdığı addımların mahiyyətini və məzmununu daha yaxşı dərk etmək üçün hansı niyyətlər güddüyünü başa düşmək üçün, şübhəsiz ki, XX əsrin əvvəllərində baş verən proseslər, xüsusilə, Türkiyənin silahlı qüvvələrinin Azərbaycana gəlişini yaxşı öyrənmək və dərk etmək lazımdır. Mən bir məsələni qeyd etmək istərdim ki, hər bir dövlət addım atarkən, ilk növbədə, özünün milli maraqlarını güdür. Bu gün biz böyük fəxarətlə qeyd edirik ki, Bakının erməni daşnaklarından azad edilməsində Osmanlı çox böyük xidmət göstərib. Bu, həqiqətdir. Ancaq məsələyə bu kontekstdən də yanaşılmalıdır ki, belə bir addımın atılmasının özü Osmanlı dövlətinin milli maraqlarına uyğun idi. İlk növbədə, onun beynəlxalq maraqlarını ifadə edirdi. Belə bir tarixi dövrdə, təbii ki, Osmanlı imperiyası özünün manevr imkanlarından istifadə edir, hər vəchlə çalışırdı ki, zəifləməkdə olan imperiyanı qoruyub saxlasın. Artıq oktyabr çevrilişindən sonra Rusiya Birinci Dünya müharibəsindən, faktiki olaraq, çıxmış oldu. Onun müharibədən çıxması isə cəbhə bölgəsində yeni reallıqlar yaratdı. Həmin reallıqlardan ən başlıcası ondan ibarət idi ki, Rusiya hər zaman öz məqsədləri üçün ermənilərdən bir vasitə kimi istifadə edirdi. Xatırlatdığımız həmin tarixi dövrlərdə ermənilər çox real müqavimətə çevrildilər. Bu dövrdə, heç şübhəsiz ki, Türkiyə də Cənubi Qafqazda əsas real qüvvəyə çevrildi. Rusiyanın zəifləməsindən istifadə etmək və eyni zamanda, iqtisadi və neft maraqlarını həyata keçirmək üçün bir vasitə kimi bundan bəhrələnmək istəyirdi. Amma bu dediklərim heç də ona dəlalət etmir ki, Türkiyə sırf öz maraqlarını güdüb, qardaş xalqın maraqlarını kənarda qoysun. Yəni, məsələyə bu kontekstdən yanaşmağın da tərəfdarı deyiləm. Amma hər halda, 1918-ci ildə Almaniyanın müharibədə məğlub olması tendensiyası çox aydın şəkildə hiss olunmaqda idi. Xüsusilə, 1915-1916-cı illərdə bir qədər qüvvələr nisbətində aydınlıq yox idi. Amma 1916-cı il döyüşlərindən sonra artıq Antantanın özü də bunu bilirdi. Belə bir tarixi dövrdə Türkiyə həmin o şəraitdən istifadə edərək və Azərbaycanın onu dəvət etməsinə əsaslanaraq, türk islam ordusunu Azərbaycana gətirdi. Lakin yenə də Birinci Dünya müharibəsinin nəticələrinə uyğun olaraq, Versal sülh konfransında böyük dövlətlər gözləmə mövqeyi seçirdilər. Çünki onlar gözləyirdilər ki, bolşeviklərin hakimiyyəti devrilsin və azad olan dövlətlər yenidən Antantanın müttəfiqi olan çarizmin tərkibinə qatılsın. Lakin 1918-1919-cu illərdəki hadisələr göstərdi ki, bu ideyanın reallaşması mümkün deyil. Məhz həmin andan başlayaraq, Azərbaycan da daxil olmaqla, Qafqaz dövlətlərinin müstəqilliklərini tanıdılar. Bütün bunların hamısı, onu göstərir ki, Azərbaycanla bağlı siyasəti həyata keçirənlər öz maraqlarını düşünürdülər. Həqiqətən, Qafqaza və Azərbaycana münasibətdə Antanta dövlətlərinin münasibəti, situasiyadan asılı olaraq, dəyişə bilərdi. Bu nöqteyi-nəzərdən mən belə hesab edirəm ki, Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya gəlişi tarixi şəraitdən qaynaqlanırdı. Bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri barədə kifayət qədər məlumat verildi. İlk növbədə, biz onların Bakını azad etməsinə görə, həmişə minnətdarıq. Lakin yenə də, onu da vurğulamaq istərdim ki, həmin tarixi şəraitdə Osmanlı dövlətinin özünü qoruma, özünü möhkəmləndirmə instinkti də mühüm rol oynayırdı ki, onu da həyata keçmək üçün 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakıya gəliş reallaşdı.

BAKININ AZAD OLUNMASI AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN GƏLƏCƏK FƏALİYYƏTİNƏ ƏSAS BAZA YARATDI

Musa Quliyev:

- Məndən əvvəl çıxış edən alimlərimiz mövzu ətrafında çox gözəl fikirlər söylədilər. Məsələyə müxtəlif aspektlərdən yanaşıldı. Bu, bizim tariximizdir, qan yaddaşımızdır. Bəzən gənclər öz tarixlərini bilmirlər. Tarixini bilməyən xalqın isə gələcəyi yoxdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, təbii ki, bizim dövlətçilik tariximizdə çox böyük bir hadisəyə çevrildi. Leninin Rusiya xalqlarının öz müqəddəratının təyin etməsi barədə verdiyi bəyanatdan sonra o, başa düşdü ki, bununla Bakı əldən getdi. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaradılması çox ağır bir iş idi. Çünki bu dövrdə Bakıda bolşeviklər güclü idilər. Artıq aprelin 25-də Bakıda Xalq Komissarları Soveti yaradılmışdır. Başda Şaumyan olmaq şərti ilə. Yeri gəlmişkən, o dövrə nəzər saldıqda, biz görürük ki, ermənilər bütün dünyaya bəyan edirdilər ki, biz Bakını Birinci Dünya müharibəsində silah gücünə almışıq. Bu, Üzeyir Hacıbəyovun xatirələrində də göstərilir. Hətta onların uydurmaları elə bir həddə gəlib çatmışdır ki, guya Bakı “böyük Ermənistan”ın paytaxtıdır və burada yaşayanların əksəriyyəti ermənidir, türklər isə azlıq təşkil edirlər. Azərbaycanı isə bir əyalət kimi təsvir edirdilər. Gəncəyə köçmüş gənc dövlət Şaumyanın başçılığı altında məhv edilməli idi. İyun ayında keçirilən Göyçay döyüşlərində də məqsəd bundan ibarət idi. Bir daha vurğulamaq istərdim ki, bu dövrdə türklər qardaş Azərbaycan xalqına böyük kömək göstərdilər. Türk ordusu ilə Azərbaycan ordusunun birləşmiş qüvvələri Göyçay ətrafında Şaumyanın ordusunun qarşısına çıxdılar. Bu dövrdə, bayaq da qeyd edildiyi kimi, Almaniya Birinci Dünya müharibəsində məğlub olmuşdur və bundan sonra Rusiya ilə gizli surətdə əlaqəyə girmişdi. Almaniya Rusiyadan Azərbaycan neftindən müəyyən qədərinin ona verilməsini xahiş etdi. O, əvvəlcə Bakı neftinin dörddə birini ona verməsini Rusiyadan xahiş etdi, daha sonra isə bu ricanın reallaşmadığını görəndə, neftin cüzi bir hissəsinin ona verməsini istədi. Maraqlar çox idi. O dövrdə Bakı nefti göz qamaşdırırdı. İtaliya, İspaniya, ABŞ kimi dövlətlər Bakını ələ keçirmək istəyirdilər. Lenin artıq başa düşmüşdür ki, Bakı əldən getsə, Rusiya da dağılacaq. Ona görə də, o, Bakıda Xalq Komissarları Sovetini yaratmışdır. Bakı XKS-nin də təşkil edən ermənilər bütün Avropa ölkələrinə yayırdılar ki, burada yaşayanların hamısı ermənilərdir. Bakının azad olunmasına gəldikdə isə, bunun üçün ilk cəhd avqustun əvvəlində olmuşdur. O dövrdə Azərbaycan nümayəndə heyətinin Türkiyədə rəhbəri Məmmədəmin Rəsulzadə idi. Onun Azərbaycan hökumətinə oradan göndərdiyi məktubda deyilir ki, biz tezliklə Bakını əldə etməliyik. Əgər Bakını ala bilməsək, onda hər şey bitdi. Əlvida, Azərbaycan. O, bu cümlə ilə sözünü qurtarır. Yəni, Rəsulzadə yaxşı başa düşürdü ki, Bakını əldən versək ruslar, almanlar, buranı tutacaq və Azərbaycanın paytaxtı əldən çıxacaq. Buna görə, mən gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərlərinin yeritdiyi siyasətə vurğunam. Bu siyasətin nəticəsində də Azərbaycan və türk ordusu birləşərək Bakını işğaldan azad etdi. Nuru Paşa öz xatirələrində yazır ki, sentyabr ayında Bakıda 500 azərbaycanlı var idi, onun da çoxunun heç ayaqqabısı da yox idi. Amma buna baxmayaraq, azərbaycanlılar da, xüsusilə də, Əliağa Şıxlınski, Xəlil bəy Səlimov və başqaları Bakıya girmək üçün Ələtdən tutmuş Qurd qapısına qədər olan yerləri tutdular. Nəhayət, onu demək istərdim ki, Bakıda qurulan Sentrokaspi diktaturasının özəyi də ermənilər idi. Hətta ermənilər Tomsona deyirdilər ki, Bakını azərbaycanlılar deyil, türklər tutublar və azərbaycanlıların dövləti yoxdur. Onlar Tomsonu Bakı uğrunda daha mübariz olmağa çağırırdılar. 1918-ci il noyabrın 17-də Tomsonun rəhbərliyi altında ingilis qoşunları Bakıya girdilər. Hələ qoşun Bakıya girməmiş, Tomson nota göndərdi ki, şəhərdə olan bütün iri bayraqlar çıxarılsın. Bura İngiltərənin nəzarətində olmalıdır. Azərbaycan dövlətinin yürütdüyü siyasət nəticəsində Tomson başa düşdü ki, buranı idarə edən türklər deyil, azərbaycanlılardır. Sonralar Tomson öz xatirələrində yazır ki, vaxtilə Azərbaycanın baş naziri olan Fətəli Xan Xoyski nəinki Azərbaycanı, hətta böyük bir İtaliyanı idarə etmək qüdrətindədir. Təbii ki, bu dövr bizim tariximizdir, bunun barədə saatlarla danışmaq olar. Sonda onu qeyd etmək istərdim ki, bu hadisə, sözün həqiqi mənasında, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin gələcək fəaliyyəti üçün əsas baza yaratdı.

NURU PAŞANIN AZƏRBAYCANA GƏLMƏKDƏ MƏQSƏDİ MİLLİ ORDU YARATMAQ, AZƏRBAYCANIN MÜSTƏQİLLİYİNƏ DƏSTƏK VERMƏK İDİ

Asif Rüstəmli:

- Bu gün biz Azərbaycan üçün çox əlamətdar bir gün ərəfəsində və çox əlamətdar bir binada yığışmışıq. Çox qəribədir ki, 1918-ci ildə sentyabrın 15-dən bizim oturduğumuz bu binada Danimarka konsulluğu yerləşirdi. Məhz burada ermənilər təhkimçilik aktına imza atmışdır. Türk generalı Təyyar Bülənt bu hadisəni çox dolğun və əhatəli şəkildə təsvir etmişdir. O, tarixi sənədlərdə qeyd edir ki, artıq Bakının alınması haqqında qərar sentyabrın 13-14-də bəlli idi. Sentyabrın 15-də isə ermənilərin və ingilislərin buradan qaçması şəhərə girmək üçün bir zəmin yaratdı. General Təyyar Bülənt bildirib ki, bundan bir müddət sonra İran konsulu və ermənilərin qərb cəbhəsinin komandanı şəhəri təhvil vermək və ermənilərə toxunmamaq barədə öz təkliflərini bizə təqdim etdilər. Təbii ki, Bakı üzərinə hücum edən azərbaycanlılar və türklər bu xəbəri çox böyük sevinclə, qələbə ilə qarşıladılar. Həmin gün bu binada ermənilərin təhkimçilik aktına imza atmasının iştirakçısı və şahidi oldular. Mən Cümhuriyyət dövrünün mətbuatının araşdırmaçısı olaraq, bir neçə məqamı diqqətə çəkmək istərdim. İndiyə kimi bütün mətbuat orqanlarında, elmi əsərlərdə belə bir təsəvvür yaradılır ki, guya Nuru Paşanın başçılığı altında Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycana gəlib. Əslində isə, belə bir şey yoxdur. Bunun üçün bir sıra terminlərə aydınlıq gətirmək istərdim. İlk növbədə, onu da qeyd edim ki, 1918-ci ilin martında Nuru Paşaya Azərbaycana getməklə bağlı tapşırıq verilib və o, 20 nəfər zabitlə may ayının 25-də Gəncəyə gəlib. Onu Gəncədə çox yüksək səviyyədə qarşılayıblar. Təbii ki, onun gəldiyi dəstə Qafqaz İslam Ordusu deyildi və onun məqsədi də belə bir ordu yaratmaq deyildi. Siz əgər 1918-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunması ilə bağlı protokola nəzər salsanız, görərsiniz ki, burada dörd məsələ qoyulub. Bunlardan birincisinin adı belə idi: Gəncəyə gələn zabitlərin məramının aydınlaşdırılması. Bu məsələ ilə əlaqədar may ayının 28-də Nəsib bəy Yusifbəyli Gəncədə olmuş Nuru Paşa ilə türk zabitləri ilə görüşmüş və elan etmişdir ki, onlar Azərbaycana xoş məramla, xeyirxah məqsədlərlə gəlmişlər. Yəni, biz burada Qafqaz İslam Ordusu və onun komandanını görmürük. Yəni, belə bir termin yoxdur. Bu maraqlı bir terminin yanlış variantıdır ki, bu günə kimi istifadə olunur. Azərbaycana gəlməkdə məqsəd azərbaycanlıların qüvvələrinin hesabına milli ordu yaratmaq, Azərbaycanın müstəqilliyinə dəstək vermək, Azərbaycan xalqını zülmlərdən, xüsusilə, erməni zülmündən xilas etməkdən ibarət olub.

(Ardı var)

Nəzakət ƏLƏDDİNQIZI,

Murad İSMAYILZADƏ

Səs.- 2009.- 12 sentyabr.- S. 8-9.