Köçkün həyatı...

Nə qədər şərait yaradılsa da, hər kəs öz isti yuvasını arzulayır

Son iki yüz il ərzində regionda gedən mürəkkəb siyasi proseslər nəticəsində azərbaycanlılar öz əzəli yurdlarından zorla köçürülməyə, etnik təmizləmə və deportasiya siyasətinə məruz qalıblar. İran və Rusiya arasında Gülüstan (1813), Türkmənçay (1828), Rusiya və Türkiyə arasında Andrianopol müqaviləsi imzalandıqdan sonra İran və Türkiyədən ermənilərin kütləvi surətdə Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi həyata keçirildi. Torpaqları zəbt olunmuş azərbaycanlılar isə süni şəkildə qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə salındılar.

Ermənipərəst qüvvələrin və millətçilərin yürütdükləri məkrli siyasət nəticəsində Azərbaycan torpaqlarında paytaxtı İrəvan şəhəri olan erməni dövləti yaradıldı. Nəticədə XX əsrin müxtəlif dövrlərində iki milyona yaxın soydaşımız öz tarixi torpaqlarından qovuldu, etnik təmizləmə siyasətinin qurbanına çevrilərək didərgin salındılar.

1905-1907-ci və 1918-1920-ci illərdə baş vermiş hadisələr zamanı silahlı qüvvələrdən və zorakı üsullardan istifadə olunmaqla minlərlə azərbaycanlı kütləvi surətdə qətlə yetirildi, onların yaşadıqları kəndlər talan edildi, dinc əhali qaçqın və didərgin vəziyyətinə salındı.

1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da ermənilər öz çirkin niyyətlərindən əl çəkmir, Azərbaycana qarşı torpaq iddialarını davam etdirirdilər.

Həmin dövrdə sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi adı ilə Azərbaycan kəndləri tədricən Ermənistanın tərkibinə qatılırdı. Kəndlərin yerli azərbaycanlı əhalisi isə müxtəlif üsullarla öz dədə-baba yurdlarını tərk etməyə məcbur edilirdi.

Keçmiş SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli "Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" qərarı əsasında 150 minə yaxın azərbaycanlı öz əzəli torpaqlarını tərk etməli oldular.

1988-1992-ci illərdə Ermənistan ərazisindən azərbaycanlılara qarşı son etnik təmizləmə siyasəti misilsiz bir qəddarlıq və vəhşiliklə həyata keçirildi, 250 min soydaşımız öz ata-baba yurdlarından qovularaq qaçqına çevrilib.

Ermənistan silahlı qüvvələrinin 1988-1993-cü illərdə ölkəmizə hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi - Dağlıq Qarabağın, eləcə də ona bitişik olan 7 rayonun ərazisi işğal olunmuş, Dağlıq Qarabağdan, ətraf rayonlardan, həmçinin Ermənistanla və ya Dağlıq Qarabağla həmsərhəd olan yaşayış məntəqələrindən 700 min nəfərədək soydaşımız öz daimi yaşayış yerlərindən məhrum olaraq məcburən köçkün düşmüş və respublikanın 62 şəhər və rayonunda, 1600 - dən çox sıx məskunlaşma obyektində müvəqqəti məskunlaşıblar.

Beləliklə, hazırda Azərbaycanda bir milyonadək qaçqın və məcburi köçkün var.

Qaçqın və məcburi köçkünlərin əsas problemləri

Qaçqın və məcburi köçkünlər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində məskunlaşıblar. Kimiləri paytaxt Bakıda tələbə yataqxanalarında, kimiləri rayonlarda fin şəhərciklərində, kimiləri vaqonlarda, kimiləri isə çadırlarda daldalanmaq məcburiyyətində qalıblar. Doğma yurd-yuvalarından, isti ocaqlarından qovulan soydaşlarımız yerləşdikləri məkanlarda uzun müddət məhrumiyyətlərlə yaşamağa məhkum olublar.

Qaçqın və məcburi köçkünlərin hamısının ən başlıca istəkləri təbii ki, doğma obalarına qayıtmaqdır. Lakin bununla belə onların məskunlaşdıqları ərazilərin şəraitinə uyğun olaraq özlərinəməxsus problemləri də mövcuddur.

Bakıda tələbə yataqxanalarında sığınacaq tapmış məcburi köçkünlərin əsas şikayətləri mənzillərinin darısqal olması ilə bağlıdır. Binəqədi rayonunun Dərnəgül qəsəbəsi Səttar Bəhlulzadə küçəsində yerləşən bir neçə tələbə yataqxanasına, Yasamal rayonu ərazisində yerləşən Bakı Dövlət Universitetinin tələbə yataqxanasına və Bakı Rabitə Kollecinin tələbə yataqxanasına baş çəkərkən bunun şahidi oldum. Ailənin bir neçə üzvü bir otaqda qalmaq məcburiyyətindədir. Yəni bir otaq həm yataq, həm qonaq, həm iş otağı, ailədə şagird və tələbə varsa, onların dərs otağı kimi istifadə edilir. Bu səbəbdəndir ki, həddibüluğa çatmış gənc oğlanlar ailə qura bilmirlər. Çünki ailənin digər üzvlərinin məskunlaşdığı bir otağa ya gəlin gəlmək istəmir, ya da bəy razı olmur. Bu səbəbdən də yataqxanalarda məskunlaşan məcburi köçkünlər nisbətən normal şəraiti olan başqa yaşayış binalarına köçürülmələrini istəyirlər. Belə yataqxanalarda infeksion xəstəliyin daha tez yayılma ehtimalı da yüksəkdir. Çünki insanlar gün ərzində daha sıx təmasda olmaq məcburiyyətində qalırlar.

Rayonlarda isə ən acıncaqlı vəziyyət "finski evlər"də məskunlaşanlardadır. İstismar müddəti başa çatmış fin şəhərciklərindəki taxta və dəmir evlər yaşayış üçün əlverişli deyil. Rayonlarda məskunlaşan qaçqın və məcburi köçkünlərin ən ümdə problemlərindən biri isə işsizlikdir. Sabirabad rayonundakı Şəhriyar, Saatlı rayonundakı Əlsoltanlı fin şəhərciklərindən, Beyləqanın Bəhruz Kəngərli küçəsi və məscid ətrafı adlanan ərazidən hazırlanan reportajlar bunu deməyə əsas verir. Məsələ burasındadır ki, məcburi köçkünlərin pay torpaqları olmadığından onlar şəxsi təsərrüfatla da məşğul ola bilmirlər və yerli sakinlərin təsərrüfatlarında çox cüzi bir məbləğ müqabilində günəmuzd işləməyə məcbur olurlar. Füzuli rayonunun "Fin şəhərciyi"ndə də analoji problemlər hökm sürür.

Çadır şəhərciklərindən müasir qəsəbələrə

Problemlərin olması, əlbəttə, o anlama gəlmir ki, ermənilərin təcavüzü nəticəsində yurd-yuvalarından didərgin düşmüş soydaşlarımız qayğıdan kənarda qalıblar. Onların yaşayış şəraitinin yaxşılaşması istiqamətində xeyli işlər görülüb.

Qaçqın və məcburi köçkünlər üçün yeni qəsəbələrin salınması Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 1 iyul tarixli 298 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Qaçqınların və məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması və məşğulluğunun artırılması üzrə Dövlət Proqramı"na əsasən aparılır. Məlumdur ki, ölkəmizdə mövcud olan çadır düşərgələrinin ləğvi ideyası ümummilli lider Heydər Əliyevə məxsus idi. İlk dəfə Biləsuvar rayonu ərazisindəki 5 çadır düşərgəsi də məhz onun göstərişi ilə 2003-cü ilin iyun ayında ləğv edildi və 3781 ailə 17014 nəfər məcburi köçkün yeni müasir qəsəbələrə köçürüldü. Saatlı və Sabirabad rayonlarındakı son 3 çadır düşərgəsinin ləğvi 2007-ci ilin dekabrında təmin edildi və beləliklə, ölkəmizdə mövcud olan 12 çadır düşərgəsinin ləğvi başa çatdırıldı. Sonrakı illərdə qalan 7 çadır düşərgəsi də (Bərdə rayonunda 3, Ağcabədi rayonunda 1, Saatlı və Sabirabad rayonlarında 3 çadır düşərgəsi) ləğv edildi, həmin düşərgələrdə, həmçinin Bərdə və İmişli rayonları ərazisindəki dəmir yolu üzərindəki yük vaqonlarında müvəqqəti məskunlaşmış 8039 ailə 35 min nəfər məcburi köçkün üçün Ağdam, Ağcabədi, Biləsuvar, Sabirabad və Füzuli rayonlarının ərazisində 408 min kvadratmetr sahəyə malik 26 qəsəbə salındı və məcburi köçkünlərin həmin qəsəbələrə köçürülməsi təmin edildi.

Beyləqan rayonu ərazisində Xocavənd rayonundan olan məcburi köçkünlər üçün 500 ailəlik yeni qəsəbənin tikintisi başa çatıb, məcburi köçkün ailələri qəsəbədə olan evlərə köçürülüb.

Goranboy rayonu ərazisində Xocalı rayonundan olan məcburi köçkünlər üçün 500 ailəlik 4 yeni qəsəbədən Aşağı Ağcakənd qəsəbəsində - 150 ailəlik, Börü qəsəbəsində - 130 ailəlik, Meşəli qəsəbəsində - 100 ailəlik qəsəbələrin tikintisi də yekunlaşıb. Qeyd edək ki, çadır şəhərciklərinin ləğvindən sonra fin tipli qəsəbələrin ləğvinə başlanıb. Kəlbəcər rayonundan olan 596 məcburi köçkün ailəsi üçün Goranboy rayonunda 596 evin tikintisi də başa çatıb.

Qaçqın və Məcburi Köçkünlərlə İş üzrə Dövlət Komitəsindən aldığımız məlumata görə, Şəki (423 ailə), Bərdə (195 ailə), Ağdam (651 ailə), Ağcabədi (681 ailə) rayonlarında və Mingəçevir şəhərində (502 ailə üçün) qəsəbələrin və ya çoxmərtəbəli yaşayış binalarının tikintisi üçün də torpaq sahələri ayrılıb, qəsəbələrin və ya çoxmərtəbəli yaşayış binalarının layihələndirmə işlərinə başlanılması üçün texniki şərtlərin verilməsi barədə aidiyyəti təşkilatlara müraciətlər edilib.

Qəbələ rayonu ərazisində 152 məcburi köçkün ailəsi üçün beşmərtəbəli evlər tikilir.

Abşeron rayonu ərazisində, Mehdiabad qəsəbəsinin yaxınlığında yeni salınmış 108 və 40 ailəlik qəsəbələrin həmsərhədində 15 məcburi köçkün ailəsi üçün məhəllənin tikintisi başa çatıb və məcburi köçkün ailələri evlərə köçürülüb.

Ağdamın Quzanlı qəsəbəsində məcburi köçkünlər üçün tikilən yeni qəsəbə də istifadəyə verilib.

Bundan başqa Yevlax şəhərində məcburi köçkünlər üçün inşa olunmuş yaşayış məntəqəsinin tikintisi də yekunlaşıb. Yaşayış məntəqəsində 615 ailəlik evlər, məktəb, uşaq bağçası və s. inşa olunub.

Qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində işlər sadalananlarla məhdudlaşmır. Onların sosial durumunun yaxşılaşdırılması məqsədilə dövlət büdcəsindən vəsait ayrılır.

Bu baxımdan Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin məcburi köçkünlərin sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədi ilə sərəncamını da xatırlatmaq yerinə düşər. Belə ki, məcburi köçkünlərə adambaşına yemək xərci üçün verilən aylıq müavinətin məbləğinin 2010-cu il sentyabrın 1-dən artırılaraq 15 manat müəyyən edilməsi qərara alınıb.

Dövlət başçısı dəfələrlə bəyan edib ki, məcburi köçkünlərin sosial problemlərinin həlli, mənzil-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində işlər ardıcıl davam etdiriləcək.

Şəraiti yaxşı olan mənzillərə köçürülmə o anlama gəlməməlidir ki, məcburi köçkünlər daha dədə-baba yurdlarına qayıtmayacaqlar.

Prezident İlham Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, bu məskunlaşma yalnız müvəqqəti xarakter daşıyır və biz inanırıq ki, işğal altındakı torpaqlarımız düşmən tapdağından azad ediləcək və soydaşlarımız öz doğma yurd-yuvalarına qayıdacaqlar. Bax, o zaman erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış kəndlərdə, qəsəbələrdə, şəhərlərdə quruculuq işlərinə daha çox ehtiyac olacaq.

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün hazırlanıb.

Firdovsi Fərzəliyev

Şərq.- 2010.- 27 noyabr.- S. 7.