Heydər Camal kimdir?

Böyük siyasi xadim, alpinist, milliyyətçi, yoxsa məşhur filosof?

Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar arasında elələri də var ki, onlar nəinki rus elminə və mədəniyyətinə, eləcə də dünya elminə böyük töhfələr verir. Onlardan biri də Rusiya İslam Komitəsinin sədri Heydər Camaldır. H.Camal tanınmış filosof olmaqla yanaşı, həm də şimal qonşumuzda böyük nüfuza malik ictimai-siyasi xadimdir. Bir çox hallarda siyasi düşüncələri və açıqlamaları ilə gündəmə gələn H.Camalın hər bir fikri maraqla qarşılanır, bəyanatları dünya KİV-ində özünə yer alır.

H.Camal və onun həyatı

Əslən şuşalı olan H.Camal Qarabağın məşhur Sarıcalılar nəslindəndir. O, 1947-ci ildə Moskvada anadan olub. Hələ uşaq ikən Şuşaya - ata yurduna köçən ailəsi burda da çox qalmır. Yenidən geri dönür.

H.Camalın yaxın dostu, yazıçı-publisist Həmid Herisçi bizimlə söhbətində onun barəsində bunları dedi:

- Mən onu 1988-ci ildən tanıyıram. Deyə bilərəm ki, Heydər Camal uzun müddət andeqraunt mədəniyyətinin çox üzdə olan nümayəndəsi idi. Yəni ki, o, yeraltı fəlsəfənin ustadı sayılır. Sovet dövrü dağılarkən Heydər Camal artıq böyük bir filosof idi. O dövrdə artıq onu böyük müəlliflər tanıyırdılar, amma belə çap olunmurdu. O, SSRİ dövründə İslam Dirçəliş Partiyasının İdarə Heyətinin üzvü idi. Tacikistandakı hadisələrdə çox fəal iştirak etmişdi. Ancaq Heydər Camal haqqında 90-cı illərin əvvəllərinə qədər belə geniş məlumat yox idi. Mən Heydəri hətta alpinist kimi tanıyıram. Çünki o, uzun müddət alpinist olub. Tacikistanda Tamir dağlarına dırmaşıb. O dövrdə işləməmək qanunla yasaq idi. Ancaq alpinist olduqda isə həm müəyyən qədər maaş alırdın, həm də dağlara çıxırdın. Heydər Camal Tamir dağlarına çıxarkən orda həm fars dilini öyrəndi, həm də orda olan sufi təriqətləri ilə çox ciddi əlaqəyə girdi. Yəni Heydər Camalın Tacikistanda təkcə alpinistliyi yox idi, o, eyni zamanda orda islamı öyrənirdi. Bu səbəbdən də o, uzun müddət Tacikistanda yaşayıb.

Məşhur rəssam Cövdət Camal

Heydər Camalın atası Cövdət Camal haqqında danışan H.Herisçi onun çox məşhur rəssam olduğunu bildirdi:

- Cövdət Camal şuşalıdır. Mən şəxsən onu tanıyıram. Bəlkə də indi onun 90-a yaxın yaşı var. Çox sağlam bir insandır. 1941-ci ildə Moskvada rəssamlıqla bağlı təhsil alıb. Bu zaman onu rəssam kimi orduya aparıblar. Sovet marşalı Georgi Jukovun 20 belə rəssamı olub. Onlardan biri də Cövdət Camal idi. C.Camal təxminən 5 il orduda olub, şəkillərini çəkib, o cümlədən məşhur Jukovun da portretini yaradıb. Cövdət Camal, səhv etmirəmsə, 1946-cı ildə Heydər Camalın anası ilə ailə həyatı qurub. Bir ildən sonra Heydər dünyaya gələndən sonra Şuşaya köçürlər. Cövdət Camalın özü də Qarabağın məşhur Sarıcalılar nəslindəndir. Sarıcalılar Şuşada da, Ağdamda da var, həm də Sarıcalı kəndi var.

Heydər Camalın ilk davası

H.Herisçinin sözlərinə görə, Heydər Camal 60-cı illərin sonlarında SSRİ-nin Xarici Dillər İnstitutunun Fransız dili şöbəsinə daxil olur:

- Burda iki il oxuyur. Amma bu institutda kimsə Azərbaycanı təhqir etmişdi. Heydər də ona qarşı fiziki güc tətbiq edir. Buna görə də Heydəri ikinci kursdan institutdan uzaqlaşdırırlar. Demək istəyirəm ki, Heydərin ilk dəfə başağrısı Azərbaycan millətçiliyinə görə olub. İnstitutdan çıxardıldıqdan sonra Heydər alpinizmlə məşğul olub. Çünki alpinizm ona sərbəst həyat verirdi.

Heydər Camal həm də məşhur heykəltaraş Mikayıl Abdullanın qohumudur.

..."Nıne"...

Tacikistanda fars dilini öyrənməsi H.Camala islamşünaslığa yaxınlaşmasına kömək edir. H.Herisçinin sözlərinə görə, İslam Dirçəliş Partiyasının yaradılmasında iştirak edən H.Camal bu partiyanın İdarə Heyətinin üzvü olub:

- Tacikistandakı vətəndaş müharibəsi dövründə fəal iştirakçı olub, yəni müxalifətçi dəstənin məsləhətçisi kimi fəaliyyət göstərib. Sonra da təxminən 94-95-ci illərdən Rusiya Dövlət Televiziyasında İslam dini barəsində "Nıne" ("İndi") adlı veriliş aparmağa başlayıb. 20-yə yaxın çox maraqlı veriliş olub. Bu verilişlərlə də Heydər Camal çox məşhurlaşdı. Bu, o dövrlər idi ki, Çeçenistanda müharibə başlamışdı. İslam mövzusu mətbuata sıçramışdı. Heydər də islam üzrə çox böyük mütəfəkkir kimi lazımlı olurdu. Televiziyalar və ümumilikdə, KİV üçün bir ekspert kimi lazım idi. Amma eyni zamanda Azərbaycanla əlaqələrini unutmurdu. Mənim yadıma gəlir ki, 1995-ci ildə film çəkmək üçün Bakıya gəldi. O, həmin vaxt Heydər Əliyevi də çəkmişdi. Mən Heydər Əliyevlə Heydər Camalın görüşünün şahidiyəm. O, bu filmin həm də müəllifi idi. Azərbaycan İslam dünyasının bir parçası kimi bir veriliş idi. Mən gördüm ki, görüşdə onların arasında çox isti bir söhbət oldu. Heç yadımdan çıxmaz ki, Heydər Əliyev ilk dəfə olaraq onun atasını sruşdu, dedi ki, Cövdət Camal necədi. Mən hiss etdim ki, Heydər Əliyev həm də Cövdət Camalı tanıyır. Heydər Əliyev bu çəkiliş zamanı müsahibə vermişdi.

İdeoloji mübarizə

Heydər Camalın Rusiya televiziyasında Azərbaycan mövzusunda bir çox süjetlər və müsahibələr hazırladığını vurğulayan H.Herisçi onun hər zaman ermənilərə qarşı olduğunu önə çəkdi:

- Hətta o, bir dəfə dedi ki, İranın atom proqramından nə yapışmısınız, Ermənistanın atom elektrik stansiyası varsa, bəlkə onların kiçik, mini-atom bombaları da var. Heydər bunu dəfələrlə deyib. O, həmişə Ermənistanın çox qorxu törətdiyini, Rusiyaya gərək olmadığını bildirib. İndi Heydər Camal Rusiyanın ən böyük filosofu sayılır. O, ümumiyyətlə, Rusiyanın çox böyük siyasi xadimidir. Onun orda böyük çəkisi var və mən bu hörmətin şahidiyəm. Mən özüm də Moskvada olarkən bir çox elmi diskussiyalarda iştirak etmişəm. Orda onun nüfuzunu da görmüşəm.

Mən hesab edirəm ki, Heydər Camal Azərbaycan üçün çox böyük bir məktəbdir. O, təkcə azərbaycanlı kimi yox, həm də bir şuşalı kimi danışır. Çünki onun babaları 1905, 1918, 20-ci illərdə erməni qəsbkarları ilə Şuşada döyüşüblər. Heydər həmişə babalarının ermənilərlə necə döyüşmələrindən mənə danışardı. Mən hesab edirəm ki, Heydər Camal indi də erməni qəsbkarlarına qarşı ideoloji səhnədə mübarizə aparır, Azərbaycanla bir yerdə olur. Özü də heç vaxt vətənini unutmayıb. Heydər Camalın fərqli düşüncələri ola bilər, amma onun vətənpərvərliyini biz şübhə altında qoya bilmərik. Onun Azərbaycana münasibəti öz vətəninə münasibətidir. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan xalqı və hökuməti həmişə Heydər Camalıın böyük əhəmiyyətini dərk etməlidir. Hesab edirəm ki, bu, bizim çox uzaqvuran topumuzdur. Və bu topun da qədrini bilmək lazımdır.

Heydər Camalın fəlsəfəsi

H.Herisçinin sözlərinə görə, Heydər Camal təkcə tanınmış İslam ideoloqu deyil, həm də şair, Şərq mədəniyyətinin bilicisi və böyük filosofdur:

- Heydər Camal son dövr xarabaqalmış postsovet aləminin, xüsusən Rusiyanın da ən gözədəyər sonuncu filosof-mütəfəkkiri də sayılmalıdı. Qəribədir, Rusiya fəlsəfi fikri məhz Heydər Camal sayəsində öz əhatə dairəsinə islamı qəbul edib, onun ən ülvi, mübariz cəhətlərini öz kontekstinə köçürüb, bu dəfə Qərbə deyil, məhz yaşıl bayraqlı islama üz tutub...

Müsəlman sufiliyini də Heydər gizli klerikalizm sayır, bu qənaətini çox dərin fəlsəfi araşdırmalarıyla elmi şəkildə sübut edir... Heydər Camal isə klerikalizmi inkar edərkən başqa cür düşünür, onu "kşatriya", yəni hərbi kasta nümayəndələri - mücahid, inqilabçı fədailərlə (özü də intellektual fədailərlə!) əvəzləməyi lazım bilir, yəni bir əldə kitab, digərində tüfəng! Yəni maarifçilərin dediyi kimi intelligentlər yox... Bir də "yox!"...diqqət edin, intellektuallar, özü də silahlı intellektuallar ictimai şüurumuzun rəhbəri olmalıdırlar...

Heydər Camal istedadı, bax burda bizim təslimçi, təftişçi ziyalılara öz lazımi cavabını verir, islamı klerikalizmdən azad etmək kimi ağır bir düsturun həllini axtarıb tapır: "İslamın başlıca hədəfi məhşər günü, dəqiq desək, axirət sevdasıdır. Yəni adı böyük hərflə yazılacaq "Futuroloji gələcək" . Klerikallar isə onun zaman anlayışını bu gələcəkdə deyil, uzaq keçmişdə görmək istəyir, köhnə, nostalji rəvayətlərlə başımızı qatırlar. Şiə məzhəbi təkcə dekadans ruhlu mərsiyəxanlıq deyil, onun canlı cövhəri gələcəyi səsləyən mehdiçilikdir, yəni İmam Mehdi intizarı! Yəni sözün əsl mənasında "inqilab"...

Heydər Camalda bütün söhbətlər orta əsrlər xurafatından, sxolastikasından tam azaddır. Onun əsərlərində bütün bunlar ən müasir Qərb təfəkkürü ilə də izah olunur - məsəlçün, İmam Mehdi misteriyası Camala görə insanın gizli psixoloji imkanlarının son anda üzə çıxmasıyla əlaqədardır...

Heydər Camal öz fəlsəfi dayaqlarıyla bilirsiz, kimi xatırladır? - Şah İsmayıl mehdiçiliyini! Heydərdə Azərbaycan fəlsəfi məktəbinin bu vacib şərti yenidən bərpa olunur...

Heydər Camalın siyasi düşüncələri

Bu yaxınlarda H.Camalın Strateji Araşdırmalar Mərkəzində üç məruzə ilə çıxış etdiyini söyləyən H.Herisçinin sözlərinə görə, bu məruzələr NABUKKO, Qarabağ və diaspor məsələlərinə aid olub:

- Mən elə hiss etdim ki, istər xarici diplomatik korpus, istərsə də bizim yerli analitiklər tərəfindən onun məruzələrinə çox böyük maraq var idi. Orda da Heydər Camal Azərbaycanın dövlət maraqlarından çıxış edirdi. Mən deyərdim ki, bəzən bizdə olan vəziyyəti çox kəskin tənqid də edirdi, ancaq onun vətənpərvərliyini sual altına qoymaq olmaz. Nəzərə alınmalıdır ki, Heydər dövlət adamı deyil, o azad filosofdur. Amma onun vətənpərvərliyinin bizim üçün çox böyük əhəmiyyəti var.

Kremlin özündə də bir çox məsələlərdə Heydərin dediyi sözlərə qulaq asırlar. Mən onun da şahidi olmuşam. Yəni Heydər Camal miqyasında insan artıq dövlətlərin qulaq asacağı bir insandır.

Seymur Qasımbəyli

Şərq.- 2010.- 15 yanvar.- S. 5.