Azərbaycanın rəqs sənəti

(Əvvəli ötən sayımızda)

Fikri-zikri Allahı, ailəsi, el-obası dairəsində dolanaraq yaşayan azərbaycanlıların yüzlərlə rəqs növü var. Lakin elə rəqs növü də var ki, onun özünün 100-ə qədər çeşidləri var. Bu, olduqca qədim tarixə malik "Yallı" rəqsidir. Onun təsviri 10-15 min illik tarixi olan qədim insan məskəni Qobustan qayalarında öz əksini tapmışdır. Qavaldaş da çalınan "Yallı" ritmi və qaya rəsmlərinin görünüşü.

Şərur rayon "Yallı" rəqs qrupu hazırda yallının 73 növünü ifa edir. Onları Tulum zurnanın səsi müşayiət edir. Tulum zurna çəpiş dərisindən hazırlanır. İçərisinə hava doldurulur. Zurnaçı həmin tulumu qoltuğu altında saxlayıb çaldıqca sıxıb-açır və musiqini tənzimləyir. Rəqsin zəngin olması üçün "Yallı"nın "Tello", "Qənimo", "Gopu", "Dönə", "Ürfani", "Qaz-Qazı" və s. növlərindən istifadə olunur.

Ov və döyüş mərasim rəqsləri kimi meydana gəlmiş bu rəqs kütləvi el rəqsləri olub 80-100 nəfərdən ibarət dəstə ilə ifa edilir. Azərbaycanda rəqs sənəti muğam musiqisi qədər zəngin və təkrarolunmazdır. Onun mərasim rəqsləri də müxtəlif çeşidlidir. Bu növə mərasim rəqsi kimi "Koskosa" və "Səməni" rəqslərini də daxil etmək olar.

Sənətin özündən

Rəqs insanlar arasında ən qədim, həm də ən dramatik ünsiyyət vasitələrindən biridir. O, insanın hiss və həyəcanlarını, yaşantılarını, psixoloji dərketmə funksiyasını, müstəqil düşünmə və kəşfetmə qabiliyyətini təzahür etdirən hərəkət növüdür. Hər bir xalqın mədəniyyətində önəmli yer tutan rəqs sənəti Azərbaycan incəsənətinin ən qədim və zəngin qoludur. Təbiət xalqımıza əsrarəngiz rəqs istedadı verib, daha doğrusu, rəqs xalqımızın mahiyyətinin incə təzahür vasitələrindən biridir. Bu zəngin xalq sənətinin kökü çox dərinlərə gedib çıxır.

Məşhur Qobustan qaya təsvirləri bəşəriyyət tarixində misli görünməyən qədim rəqs sənəti nümunəsidir.

Milli Azərbaycan rəqslərində xalqın özünəməxsusluğu, adət-ənənələri, inkişaf səviyyəsi əks olunur. Kütləviliyə seçilən milli rəqslərimiz məzmun yükünə görə də olduqca qiymətlidir. Belə ki, hər bir hərəkət özlüyündə böyük bir məna kəsb edir. Ən sadə fikir və hisslərdən başlayaraq dərin duyğuları, iztirabları, sevinci, kədəri, ümumilikdə mənəvi yaşantıları fiziki hərəkətlərlə "demək" ən səlis və qeyri-adi ünsiyyətdir.

Onu yaşadanlardan

Azərbaycan rəqs sənəti tarixində təkrarsız ifa qabiliyyətinə malik rəqqasların sənət məktəbi, ifaçılıq ənənələri bu gün də yaşadılır, inkişaf etdirilir, sevilir və sevdirilir. Xalqımızın mənəvi sərvəti olan milli rəqslərimizi nəinki ölkədə, bütün dünyada tanıdan və sevdirənlərdən olan respublikanın xalq artisti Təranə Muradovanın adı xüsusilə qeyd olunmalıdır. İstedadlı rəqqasə, gözəl pedaqoq, xeyriyyəçi insan kimi tanınan bu xanımın zəngin sənət tarixçəsi var.

Uşaqlıqdan rəqs sənətinə ürəkdən bağlanan Təranə xanım ilk öncə Bakı Xoreoqrafiya məktəbini, daha sonra isə Azərbaycan Mədəniyyət və İncəsənət Universitetini bitirmiş və elə həmin vaxtdan - 1983-cü ildən Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblında fəaliyyətə başlamışdır. Azərbaycan rəqs sənəti tarixində yeganə rəqqasədir ki, 33 yaşında ilk təltiflə xalq artisti fəxri adını almışdır. Rəqs ansamblının solisti və baletmeysteri kimi, demək olar ki, dünyanın yarısını gəzən rəqqasə olduğu hər yerdə xalqımızın bu zəngin sənətini bacarıqla təmsil etmişdir. O, qanına, canına hoparaq bütün qüvvəsini hərəkətə gətirən, hiss və həyəcanlarını büruzə verən milli rəqslərin ahəngində ifaçılıq məharətini hər zaman nümayiş etdirmişdir. Onun ifasında "Uzundərə", "Vağzalı-Mirzeyi", "Odlar yurdu", "Cəngi", "Naz eləmə" və s. bu kimi bir-birindən gözəl, rəngarəng rəqslər özünün dəst-xətti, incə ifasıyla seçilir. Azərbaycan xanımına məxsus xəfifliyin fonunda təkrarsız ifa çələngi yaradan Təranə Muradova ifaçılığı gözəl sözlərə layiqdir. O, musiqi və hərəkətinin uğurlu qovuşmasıyla özünün hiss və həyəcanlarını, düşüncələrini, emosionallığını tarazlaşdıraraq qəribə bir ahəng yaradır. Və bu ahəngdarlığın fonunda seyrçiylə özü arasında olan bütün məneələri dəf edə bilir. Beləcə bütünləşərək bir təsəvvür formalaşdırır beyinlərdə: o oynamır, sadəcə danışır, heç kəsin bilmədiyi, lakin hamının anladığı bir dildə. Məncə, bu, sənətçi, xüsusən rəqqasə üçün ən böyük xoşbəxtlikdir. Axı, rəqqasə nə müğənni kimi oxuyur, nə də aktrisa kimi səhnədə müxtəlif rollar "oynayır" o, sadəcə musiqinin ahənginə uyğunlaşaraq hərəkətlərini dilə gətirir. Bu prizmadan yanaşdıqda çox nadir hallarda kontrast yaranır. Fikrimcə, Təranə xanım bunu daha mükəmməl bacarır. Onun ifasında istər milli, istərsə də dünya rəqsləri seçilir, sevilir.

Xeyirxahlıq insanın mənəvi sifətidir. Bunu etməyi bacaran insan, dəyərindən asılı olmayaraq nədənsə keçməyi bacaran şəxs həyatın həqiqi anlamını dərk edir. Biz insanlar qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşayırıqsa, onda bütün çətinlikləri dəf edə bilərik. Miqyasından asılı olmayaraq hərə bir problemə diqqət ayırarsa, ümumi dərdlərimizə müəyyən mənada çarə tapmış olarıq. Bu düşüncədən çıxış edən Təranə Muradova "Yeni Bakı və Vyana" Avstriya-Azərbaycan cəmiyyətinin Bakı filialının prezidenti kimi son illərdə bir sıra işlər görmüşdür. Cəmiyyətin xəttilə xeyriyyə tədbirlərinin - konsertlərin, tanıtımların təşkilinə nail olmaqla əldə olunan vəsaiti "Daun" sindromlu uşaqların ehtiyaclarına sərf edirlər. Belə ki, xəstə uşaqların həyatdan, cəmiyyətdən təcrid olunmamaları üçün Bakıda "Biz hamı kimiyik!" şüarıyla bu uşaqların "Dəcəllər" teatrı təşkil olunub.

"Sənət hər zaman zirvədə olmalıdır"

Bu gün zamanın girdabında sıxılan hər kəs çıxış yolunu tapmaq üçün müxtəlif vasitələrə əl atır. Hərə müəyyən qədər bacardığı işdən, sənətdən istifadə edərək öz həyatını qurmağa çalışır. Bu yöndə sənətin ən adi formada istifadəsi isə yolverilməzdir. Bununla barışmayan isə ən çox sənətkarlar və əsl sənəti anlayan sənətsevərlərdir. Etiraf edək ki, müasir əyləncə obyektləri, restoran şouları sənətə, sənətkara münasibəti dəyişib. Son illər hər kəsin müşahidə etdiyi bir durum var ki, bu da rəqs sənətinin ucuz "istifadəsidir". Şərq, ərəb, hind, Avropa rəqslərilə yanaşı milli rəqslərimiz də bu çək-çevirin güdazına gedir. O sayaq yerlərdə ərb, fars rəqslərinə nisbətən milli rəqslərə maraq az olur. Bunu çox yaxşı hiss edən yazıq ifaçı da canfəşanlıq edərək təəssürat formalaşdırmaq istəyir.

"Turacı" yaşayaraq rəqs edən sənətkar...

Azərbaycan rəqs məktəbinin professional səhnədə əsasını qoyan Əminə Dilbazi də bənzərsiz, təkrarsız bir rəqqasə kimi incəsənət tariximizdə imzasını möhürləyə bildi.

Əminə Dilbazi 26 dekabr 1919-cu ildə Qazaxda anadan olub. 1935-ci ildə ilk dəfə səhnəyə çıxaraq Üzeyir Hacıbəyovun bəstələdiyi "Kolxoz çölləri" mahnısını ifa edib. Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası Mahnı və Dövlət Rəqs ansamblının solisti (1936-1939), sonralar isə rəqs qrupunun rəhbəri olub. 1959-cu ildə Azərbaycan Tibb İnstitutunun yaratdığı "Çinar" tələbə rəqs kollektivinə rəhbərlik edib. 1967-ci ildə "Sevinc" qızlar ansamblını yaradıb. 1949-cu ildən Xoreoqrafiya Məktəbində pedaqoji fəaliyyət göstərib. 1957-ci ildə Moskvada tələbə və gənclərin 6-cı ümumdünya festivalında qızıl medala layiq görülüb.

Əminə Dilbazi bir çox filmlərdə rəqslərə quruluş verib. Onun oynadığı "İnnabı", "Tərəkəmə", "Vağzalı", "Turacı", "Naz eləmə" rəqsləri xüsusilə məşhurdur. Repertuarına rus rəqsləri, ukrayna rəqsləri, özbək rəqsləri, ərəb rəqsləri də daxil olan Əminə Dilbazi "Leyli və Məcnun" operasında, "Arşın mal alan" və "O olmasın, bu olsun" komediyaları və sair əsərlərdə də rəqslərə quruluş verib.

O, 2010-cu il aprelin 30-da Bakı şəhərində vəfat edib.

Bəstəkar Cövdət Hacıyevin həyat yoldaşı olub. Əminə xanım ömrünün son illərinə qədər bu sənəti təbliğ etməyə çalışıb. Onlarla xarici ölkələrdə qastrollarda olan xalq artisti Azərbaycan milli rəqslərini təbliğ edib. Onun ifasında olan rəqslərimizi həmişə heyrət və təəccüblə izləyiblər. Xüsusilə Əminə xanımın ifasında təqdim olunan "Turacı" təkrarsız, özəl idi. Bəlkə də onun kimi bu rəqsi oynayan ikinci bir rəqqasın adını çəkmək mümkün deyildi. Sanki o səhnədə canlı bir quş, Turac idi. Rəqsin son motivlərində isə ifaçıdan xüsusi bacarıq, plastika tələb olunur. Turacın çırpıntısını rəqslə çatdırmaq heç də asan deyil. Ancaq Əminə xanım Turacın çırpıntısını xüsusi sənətkarlıqla tamaşaçıya çatdıra bilirdi. Sanki "Turacı" rəqsini elə Əminə xanım özü yaratmışdı. Onun ifası kimsəyə bənzəmirdi.

Yüzlərlə tələbə yetişdirən pedaqoq rəqs edərkən yaşadığını deyirdi. Onun son müsahibəsini də diqqətə çatdırmaq, yəqin ki, oxucu üçün də maraqlı ola bilər.

- Dediniz, maddi sıxıntınız yoxdur. Ehtiyaclarınızı necə ödəyirsiniz?

- Prezident təqaüdü alıram. Bu mənə bəs edir. Arabir dərmanlar qəbul edirəm. Bu da təbiidir. Yaşlanmışamsa, səhhətimdə problemlərin olması normaldır. Amma yalandan deyim maddi sıxıntılar keçirirəm, bunu adıma sığışdırmaram. Cavanlığımda səhnələrə çıxırdım və pula ehtiyacım çox olurdu. Qazancım yaxşı idi, amma tələbatım bundan da yüksəkdə dururdu. Amma indi nə səhnə geyiminə, nə də başqa ehtiyaclarım var.

- Adətən rəqqasə səhnədə xoşbəxt, həmişə üzü gülən xanım kimi qəbul olunur. Həyatda necə insan olmusunuz?

- Səhnədəki üz cizgiləri, özünü təqdimat qaydası zamanla insanın xarakterinə də yansıyır. Həyatda səhnədəkindən də xoşbəxt olmuşam. Həm də çox çalışqan idim. Bütün uğurlarımı əziyyətlərimin hesabına qazanmışam. Gecələri cəmi 2-3 saat yatırdım, məşqləri tamamlayıb səhər onu tələbələrimlə bölüşürdüm. Əgər vaxtlı-vaxtında işimi yerinə yetirməsəydim, kim idi mənə xalq artisti adını verən. Heç bu zirvəyə çata bilməzdim.

- Milli rəqs sənətinin bugünkü durumunu necə xarakterizə edərdinz?

- Mən bu barədə çoxdandır ki, danışmaq istəmirəm. Çünki azadlıq çoxlarının əlinə fürsət verib. Bu gün milli geyimlə səhnəyə çıxan, sabah göbəyini, ətəyini açır. Belə halları sənətə yaraşdırmıram. Rəqqaslar daha çox Qərbin musiqisinə meyil göstərirlər, milli rəqsləri isə millilikdən çıxarırlar. Restoran, şadlıq evləri onları peşəkarlıqdan uzaqlaşdırır. Əgər peşəkar olsan, pul özü sənin ayaqlarına töküləcək. Amma gənclər bunu başa düşmək istəmirlər. Bilirəm ki, mənim deməyimlə heç nə dəyişən deyil. Ona görə də SUSURAM...

Şərq.-2011.- 28 aprel.- S. 11.