Şəki Xan sarayı

Binanın memarlığı, əzəməti Nazim Hikməti də riqqətə gətirib

Dünyada öz orijinallığı ilə seçilən, Azərbaycan memarlığında möhtəşəm yeri olan Şəki Xan sarayı hər bir qonağını təəccübləndirə bilir. Bu saray həqiqətən orijinal tikili olaraq digərlərindən çox fərqlənir. Elə bu fərqlilik və əzəmət sarayın adının dünya abidələri sırasında çəkilməsinə şərait yaradıb. Sarayın xüsusi tikinti üslubu var. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, hər kvadratmetr şəbəkə beş min bir-birinə geydirilən hissələrdən ibarətdir.

Sarayda xalq təsviri incəsənətinin bir çox növləri, xüsusən XVIII-XIX əsrlərin maraqlı divar rəssamlığı nümunələri ümumiləşib.

Tarixi

Qala divarları ilə əhatə olunan Xan sarayı ikimərtəbəli olmaqla altı otaqdan, dörd dəhlizdən, iki güzgülü eyvandan ibarətdir.

Bu bina daha əvvəllər "Divanxana" adlanıb. Şəki xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra isə "Qorodskoy sud", yəni şəhər məhkəməsi oldu. Binanın tikintisinə 1789-1790-cı ildə başlanılıb. Çox vaxt onun tikilmə tarixini səhvən "Şəkixanovların evi"nin ("Müştaq imarəti" -"Qurğuşunlu Otaq"ın) tikilmə tarixi ilə qarışdırırlar. İndi bizim "Şəki xan sarayı" adı ilə tanıdığımız bu bina, "Məhəmmədhəsən xan Divanxanası", 1789-1790-cı ildə Məhəmmədhəsən xan tərəfindən tikdirilib. Binanın inşasına 32 min çervon, yaxud 32 min İran tüməni məbləğində pul xərclənib. 1 rus çervonu, yaxud İran tüməni o vaxtlar 3,4 qram çəkidə qızıl idi və Şəki xanlığında, 1 il ərzində yığılan töycü (vergi) heç 7 min çervona çatmırdı. Amma hələlik müəyyənləşdirmək mümkün deyil ki, 32 min çervon yalnız bu binanın inşasına sərf olunub, yaxud bütün qalanın tikintisinə. O ki qaldı qalanın inşasına, o, biyar yolu ilə tikilib. Yəni xanlıq əhalisi xan qarşısında öhdəlik daşıyırdılar ki, lazım olduqda (həftədə, yaxud ayda) 1 gün xan üçün pulsuz işləməlidirlər. Qaladakı indiki kilsə, 1828-ci ilə qədər Xanın ev məscidi idi və göstərilən ildə ruslar tərəfindən indiki formaya, yəni xaç formasına salınmış və kilsə edilib. Ruslar xanın hərəmxanasının yerində isə türmə binası tikiblər. Qalanın dörd küncündəki 4 böyük bürc də ruslar tərəfindən inşa edilib. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Şəki Xan sarayının tikilmə tarixi tam dəqiqliyi ilə məlumdur. Hicri 1204-cü, yəni miladi 1789-1790-cu illər. Memar isə şirazlı Zeynal Abdulladır. Buna baxmayaraq Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi Şəki Xan sarayının qarşısında bir lövhə asıb ki, "Bu bina 18-19-cu əsrlərdə tikilib". Həmçinin, süni surətdə binanın tarixini 25 il əvvələ atırlar, memarı haqqında isə heç nə demirlər.

Sarayın planı

Sarayın hər iki mərtəbəsi eyni quruluşdadır. Mərkəzdə böyük salon və salonun hər iki tərəfindəki dəhlizlərə bitişən yan otaqlar var. Binanın plan quruluşu, yəni hər mərtəbədə 3 otağın olması cənub hissədə aydın əks olunur. Mərtəbələr daxildən pilləkənlərlə əlaqələndirilib. Salonların şimal hissəsində iki kiçik otaq arasında xanişin adlanan yerləşkələr var. Tavanı güzgülənmiş alt xanişində fəvvarəli mərmər hovuz tikilib.

Binanın baş fasadı dünyada analoqu olmayan ən xırda, həndəsi fiqurlara bölünmüş, ağac parçaların aralarına müxtəlif rəngli şüşələr geyindirilmiş şəbəkə pəncərə və qapılardan ibarətdir. Şəbəkələrin hər bir kvadratmetri orta hesabla 5000, mürəkkəb yerləri 14000 ağac və şüşə şəbəkədən ibarətdir. Binada mismar və yapışqandan istifadə edilməmiş, ağac və şüşə parçaları bir-birinə geyindirilib. Saray divarın ornamentliyi, piştağların genişliyi, naxışlı şəbəkələr, müxtəlif naxışlar, gəc üzərində oymalar məharətlə işlənib. Binanın daxilində həndəsi naxışlara, nəbatat rəsmlərinə, süjetli və quş rəsmlərinə, döyüş və ov səhnələrinə daha geniş yer verilib. Zövqlə işlənmiş taxçalar, güzgülü buxarılar əsl sənət nümunəsidir. Saraydakı naxışların zənginliyi, rəng çalarları, stalaktit oyma olduqca gözəldir. Otaqların divarları ilə yanaşı, tavanı da yaraşıqlı naxışlarla bəzədilib.

Dünya şöhrətli türk şairi Nazim Hikmət saraya baxdıqdan sonra belə yazıb: "Əgər Azərbaycanın başqa qədim tikililəri olmasaydı, bircə Şəki Xan sarayını dünyaya göstərmək bəs edərdi".

Şəki Xan sarayının çox böyük şöhrət qazanmış divar rəsmləri XVlll əsrdə yaranmışsa da, sonralar dəfələrlə təmir edilib. Sarayın divar təsvirlərini işləyən bir neçə nəqqaş və ustanın adı binanın içində müxtəlif yerlərdə yazılıb. Həmin sənətkarların XlX əsrin sonunda binada işləməsi kitabələrdən məlumdur. XVlll əsrdə ilk təsvirləri işləyən nəqqaşın adı bunların içində qeyd edilməyib. Binada ikinci mərtəbənin tavanındakı təsvirdə ustad Abbasqulunun adı yazılıb. Ancaq Abbasqulunun bu təsvirləri nə vaxt işləməsi haqqında əlimizdə heç bir məlumat yoxdur. İkinci mərtəbənin salonundakı təsvirləri XlX əsrin axırlarında təmir edən və bəzilərini yenidən işləyən boyaqçının qarabağlı usta Qəmbər olduğu salonun divarlarında qeyd olunub. XlX əsrin axırlarında Xan sarayının birinci mərtəbəsindəki salonun təsvirlərini təmir edən şamaxılı ustad Mirzə Cəfərin adı həmin salonun giriş qapısının yuxarısında yazılıb. 1955-1956-cı illərdə memar H.Q Rzayevin layihəsi və başçılığı ilə burada geniş bərpa işləri aparılmış və abidə ilkin halına qaytarılıb.

Qeyd etmək lazımdır ki, saray qala içərisində olmasına baxmayaraq, köhnə Şərq şəhərləri üçün xarakterik olan əlavə divarlarla əhatə olunub.

1853-cü ildə tərtib olunmuş plana əsasən, iqamətgahda xanın ailəsi və nökərləri üçün müxtəlif təyinatlı çoxlu miqdarda tikintilər yerləşirdi. Ancaq bu plana görə ayrı-ayrı binaların təyinatını müəyyən etmək mümkün deyil, çünki onların bu planda hərbi vəziyyətə uyğun təyinatları göstərilib.

Kompleksə daxil olan tikililərin əksəriyyəti xan nəslinin ayrı-ayrı üzvlərinin yaşayış evləri idi; bu tikililər güman ki, müxtəlif vaxtlarda tikilib. Təsvirdə qeyd edilən tikililər təbiidir ki, planda göstərilən bağların dövrəsində olan, bizə gəlib çatmış bir qrup evlərin eynidir. Şəki qalasının bu hissəsi, sözsüz ki, təntənəli hissə olub.

Şəki xanları sarayının ön fasadı cənuba baxan ikimərtəbəli binadan ibarətdir. Mərtəbələrin planı eynidir. Bir cərgədə yerləşən üç ev bir-birindən dəhlizlə ayrılır, bununla da saray planı öz sadəliyi və aydınlığı ilə fərqlənir. Sarayın baş otaqları birinci və ikinci mərtəbədə yerləşən zallar olub ki, burada da iki ensiz taxça arxa divarda və bir enli taxça ön divarda yerləşirdi. Enli taxça və birinci mərtəbənin zalı güman ki, rəsmi qəbul yeri olub.

Mərtəbələr arasında daxili əlaqə olmayıb. İkinci mərtəbəyə yan fasadlara kirişləri olan, yan otaqların arxasında yerləşən pillələrlə qalxırdılar. İlk nəzərdə belə yöndəmsiz görünən pilləkənlər tikintinin yay sarayı olması ilə aydınlaşdırılır. Kompleks tikintiyə daxil olan qış sarayı yay sarayına sarayın şimal fasadı ilə əlaqədar olan tikinti ilə birləşirdi. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, birinci və ikinci mərtəbələr arasında daxili yolun olmaması sarayın iki hissəyə-rəsmi qonaq və şəxsi xüsusi hissəyə ayrılması ilə aydınlaşdırılır. Saxlanılan sənədlərə görə, aşağı mərtəbənin zalı divanxana adlanırmış.

Sarayda binaların yerləşməsindən asılı olaraq cənub fasad beş hissədən ibarət olub, orada orta salonlar, yan otaqlar və dəhlizlər yerləşir ki, onlar da salonları otaqlardan ayırır.

Baş fasadın kompozisiyasının xüsusiyyəti salon və otaqların xarici divarlarının həllindən çox asılıdır: burada divarlar bütövlüklə şəbəkə tipli pəncərələrlə əvəz olunub. Pəncərə şəbəkələrinin həndəsi ornamentli fiqurları, onlara vurulan müxtəlif rəngli şüşələr fasadı ayıran hissələrin ornamentli səthləri ilə çox gözəl uyğunlaşır. Belə şəbəkəli fonda piştağın dərin taxçaları çox aydın bir surətdə gözə çarpır və eyni zamanda sarayın birinci mərtəbəsinə girişləri və onların üzərindəki ikinci mərtəbənin balkonlarını çərçivəyə alır. Beləliklə, sarayın baş fasadının kompozisiyası üç elementin uzlaşması ilə xarakterizə edilir: divarın ornamentliliyi, naxışlı şəbəkə və piştağların genişliyi. Ümumiyyətlə, fasadın memarlığı sarayın daxili planlaşdırılmasında və onun konstruktiv həllində yüksək rəssamlıq sənətini nümayiş etdirir.

Sarayda saxlanılan naxışlar müxtəlif vaxtlarda işlənmiş və onların qiyməti də müxtəlifdir. Rəssamlıq nöqteyi-nəzərindən daha qiymətli naxışların müəyyən qədəri, ola bilsin ki, XVIII əsrə aid olanı birinci mərtəbənin və ikinci mərtəbənin salonunda qalıb.

Saray naxışları əsasən dörd qrupa bölünür: həndəsi və bitki naxışlar, süjetli və quşların təsviri həkk olunmuş naxışlar. Bu dörd tipli naxışlar, onların vurulduğu səthdən asılı olaraq, müxtəlif kompozisiyalarda göstərilib. Şəki xanları sarayının əsas kompozisiyası taxça və aralıqları dolduran pannodur. Bu, əsas etibarı ilə bitki motivlərindən ibarət olan, hərdən quş şəkilləri əlavə olunmuş kompozisiyadır. Aralıqlarda aşağı uzanan kompozisiyanın tipi pannonun enli taxçada və ya ensiz aralıqlarda yerləşdirilməsindən asılı olur.

Birinci mərtəbədə salonun naxışlarının xeyli hissəsi 1895-1896-cı illərdə şamaxılı rəssam-nəqqaş Mirzə Cəfər tərəfindən işlənib.

İkinci mərtəbədəki zalın zəmanəmizə qədər gəlib çatan naxışlarının çoxunu şuşalı rəssam, usta Qəmbər vurub. Onun adı ilə bağlı olan 1902-ci il tarixli naxış ikinci mərtəbədəki zalın taxçasının yuxarı hissəsində qalıb.

Bundan başqa, Şəki sarayında ikinci mərtəbənin qıraq otaqlarının naxışlarında adlarını qovluqları şamaxılı Əliqulu və Qurbanəli adlı ustalar işləyiblər.

Şəki xanları sarayı Azərbaycanda tikinti işinin aşağı səviyyədə olduğu dövrdə tikilib, ancaq Şəki xanları sarayı bir daha göstərir ki, keçmişin ənənələrini qoruyub saxlayan ustalar hələ bu dövrdə də yüksək sənətkarlıq nümunəsi yaratmağa qadir idilər.

1952-ci ildə respublikanın görkəmli memarlarından, memarlıq namizədi Niyazi Rzayevin rəhbərliyi altında Şəki xanları sarayının ilk dəfə ölçüləri götürülərək tədqiq olunub və onun bərpa layihəsi tərtib edilib.

Bərpa işləri 1967-ci ildə başa çatdırıldı və abidə əvvəlki görkəmini aldı.

Şəkixanovlar evi. Təsvir olunan yaşayış evlərinin inkişaf etmiş forması Şəkixanovlar evidir bu ev xalq yaşayış evindən saray tipli evlərə keçid formasıdır.

İrəli uzanmış, düzbucaqlı formada olan ikimərtəbəli bina Şəki xalq yaşayış evlərinin əlamətlərini saxlayaraq, əsasən interyerdəki zəngin dekorativ elementlər binanı saray tipli tikintilərə bənzədir. Bundan əvvəlki halda olduğu kimi, küçəyə çıxan divarlarda tamamilə boşluq yoxdur, planda və fasadda evin iş, yaşayış və qonaq hissələrinə bölündüyü aydın göstərilir. Evin hər bir mərtəbəsi üç otaqdan və iki böyük olmayan dəhlizdən ibarət olub, birinci mərtəbədən ikinci mərtəbəyə qalxan pillələr yerləşən otaqlarla birləşir. Birinci mərtəbədəki otaqlar qış yaşayış otaqları olduğu üçün burada "buxarılar" yerləşdirilib. Birinci mərtəbəyə oxşar olan ikinci mərtəbə qonaqlar üçün nəzərdə tutulub.

İkinci mərtəbənin salonunun interyerində əsas yeri eninə yerləşən dekorativ buxarı təşkil edir. Buxarı gözəl şəkillərlə bəzənmiş və bütün interyer ona nisbətən simmetrik olaraq xalq yaşayış interyerinə uyğun olaraq işlənib. Buxarının yanlarından divara dərin olmayan düzbucaqlı taxçalar yerləşdirilib. Taxçalar Azərbaycanın dahi şairi Nizaminin "Yeddi gözəl", "Leyli və Məcnun" poemalarının qəhrəmanlarının şəkilləri ilə bəzənib və üstü çox mürəkkəb olmayan bəzəkli stalaktitlə örtülüb. Kəllə divarlarda da bu cür iki taxça yerləşir və bunların arasında qonşu otaqlara və salona çıxan qapılar yerləşir. Üç divarın taxçaları və boşluqları üstündən rəf keçir ki, bu rəf də stalaktit karniz üzərində yerləşib. Güzgü stalaktitinin mürəkkəb quruluşunu salonun yuxarısından keçən karniz təşkil edir. Rəflərin üstündə taxçaların oxu üzərində kiçik taxçalar yerləşir. Bu taxçalar vazalarda gül dəstələri, heyvan və quş şəkilləri ilə bəzənmişdir. Salonun xarici divardan başqa bütün qalan sahəsi isə rəsmli, ornamentli "şəbəkə" ilə işlənib.

Plafon xüsusilə zəngin bəzənib, ornamentli çərçivədə bitki aləmini əks etdirən şəkillər və bu fonda rəngli qanadları olan yarımçılpaq qadın fiqurları göstərilir.

Salonun belə zəngin və müxtəlif dekorasiya ilə bəzənməsi çox rəngli "şəbəkə" ilə tamamlanır və zalın fasad divarının bütün səthini tutur. Rəngli şüşələrdən düşən işıq divarlarda, döşəmədə və tavanda rənglər parlaqlığını yaradır.

Şərq.- 2011.- 29 aprel.- S.11