Qlobal maliyyə böhranı və Azərbaycan Mərkəzi Bankın uğurlu siyasəti

2008-ci ildən başlayan qlobal maliyyə böhranı dünyanın bir çox inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrinə böyük ziyanlar vurdu. Dövlətlərin böhranın ziyanlarını önləmək üçün həyata keçirdikləri bir sıra iqtisadi tədbirlər belə, baş verə biləcək zərərlərin qarşısını ala bilmədi. Nəticədə böyük istehsalı olan zavod və fabriklər fəaliyyətlərini dayandırdılar, banklar müflisləşdilər, əhalinin yaşam səviyyəsi aşağı düşdü.

Qlobal maliyyə böhranı post-sovet ölkələrinə daha çox təsir etdi. Bölgənin bəzi ölkələri hətta milli valyutalarında devalvasiya etməli oldular. Lakin dünyanı sarsıdan bu böhrandan Azərbaycan zərərsiz və ya qismən zərərlə ötüşə bildi. Bunun da başlıca səbəbi ölkənin Mərkəzi Bankının həyata keçirdiyi tədbirlər və düşünülmüş, məntiqli siyasəti oldu. Ona görə də Mərkəzi Bankın pul siyasətini, bank sisteminin nəzarətini, ödəniş sistemlərinin təşkili və inkişafını, nağd pul dövriyyəsinin idarə olunmasındakı səmərəli fəaliyyətini məhz qlobal maliyyə böhranı və ondan sonrakı dövr üzrə təhlil edəcəyik.

Böhran zamanı Azərbaycanın istehsalında 9,3 faiz artım olub

İqtisadçı-alim, millət vəkili Əli Məsimli Mərkəzi Bankın həyata keçirdiyi tədbirlərdən danışarkən əvvəlcə bildirib ki, qlobal maliyyə böhranı nəticəsində MDB ölkələrində istehsal orta hesabla 2009-cu ildə 7 faizə qədər aşağı düşüb. O cümlədən Ukraynada 16 faiz, Ermənistanda 14 faizdən çox, Rusiyada 8 faiz, Baltikyanı ölkələrdə isə 13-16 faiz enmə olub. Azərbaycanda isə 9,3 faiz artım olduğunu önə çəkən iqtisadçı-alim adlarını sadaladığı, eyni zamanda sadalamadığı bir çox ölkələrdə bankların müflis olmasını xüsusi qeyd edib. Ölkəmizdə bir bankın belə, müflis olmamasını dilə gətirən Ə.Məsimli qlobal maliyyə böhranı zamanı Azərbaycanın iqtisadi vəziyyətinə diqqət çəkib: "Həmin dövrdə ölkədə neft "bum"u ilə yanaşı, tikinti "bum"u gedirdi. Neft "bum"unda qiymət kəskin surətdə aşağı düşəndə, əlbəttə, vəsait azalması və yaxud da kreditlərin verilməsində bir sıra problemlər yaratdı, o cümlədən tikinti sahəsində problemlər meydana gəldi. Bir sıra şirkətlər sıradan çıxdı. Amma ümumi götürəndə, Azərbaycan böhrandan az itki ilə sovuşa bildi. Ölkəmizin böhrandan az itki ilə çıxmasında da daha çox rol oynayan Mərkəzi Bank oldu. Mərkəzi Bank manatın sabitliyini qoruyub saxlaya bildi. Rusiyada, Qazaxıstanda, Ermənistanda, Ukraynada devalvasiya oldu. Azərbaycanda isə manat qorundu. Devalvasiya olanda xüsusilə də aşağı təbəqəyə böyük zərbə dəyir. Mərkəzi Bank manatı sabit saxlamaqla aşağı təbəqəyə dəyəcək zərbənin qarşısını ala bildi. Ona görə də, təbii ki, mən Mərkəzi Bankın bu fəaliyyətini qənaətbəxş hesab edirəm".

Banklar müflis olmadan böhrandan necə çıxdı?

İqtisadçı-ekspert Vüqar Bayramov bildirib ki, qlobal maliyyə böhranı birinci mərhələsində Azərbaycan iqtisadiyyatının daha çox bank və maliyyə sektoruna təsir etməyə başlayıb. Bunun əvvəlcədən də proqnozlaşdırıldığını vurğulayan V.Bayramovun sözlərinə görə, onun da başlıca səbəbi ölkənin qeyri-neft sahəsində ən çox bank sektorunun inkişaf etməsidir: "Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, Azərbaycanda qeyri-neft iqtisadiyyatının 70 faizi məhz maliyyə sektorunun, əsasən də bank sektorunun payına düşür. Bu baxımdan təbii olaraq qlobal maliyyə böhranının bank sektoruna təsirləri qaçılmazdır. Eyni zamanda nəzərə almalıyıq ki, bu gün dünyanın maliyyə sistemi qloballaşıb. Bəzi hallarda qeyd olunur ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı dünya iqtisadiyyatına tam olaraq inteqrasiya olunmayıb. Amma mən bununla razı deyiləm. Çünki bütün hallarda Azərbaycan maliyyə sektoru dünya maliyyə sektoruna bu və ya digər dərəcədə inteqrasiya olunub. Nəzərə almalıyıq ki, Azərbaycan kommersiya bankları məhz qlobal fəaliyyət həyata keçirir. Onlar birmənalı şəkildə öz maliyyə resurslarının bir qismini xaricdən cəlb ediblər və bu da digər maliyyə qurumlarından daha aşağı faizlə vəsaitlər cəlb etmələri baxımından tamamilə normaldır. Ona görə də qlobal maliyyə böhranının bank sektoruna təsirləri hiss edilən idi və hiss edilməyə də başladı. Lakin Azərbaycan Mərkəzi Bankı böhranın təsirlərinin aradan qaldırılması ilə bağlı bir sıra uğurlu addımlar atdı. Əvvəla qeyd edək ki, qlobal maliyyə böhranından əvvəl Azərbaycanın kommersiya bankları xarici borclarını üç dəfə artıraraq 2 milyard dollara çatdırmışdılar. Qlobal maliyyə böhranı başladıqdan sonra xarici banklar həmin borcların geri qaytarılmasını tələb etdilər ki, bu da ölkənin kommersiya bankları üçün müəyyən çətinliklər yaratdı. Mərkəzi Bankın kommersiya bank sektorunda böhranın təsirinin azaldılması və ya kommersiya banklarının qlobal maliyyə böhranının təsirlərinə məruz qalmaması üçün atdığı addımlardan biri məhz uçot dərəcəsinin aşağı salınması oldu. Qlobal maliyyə böhranı başlayanda Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsi 15 faiz idi. 2008-ci ilin oktyabrında bu rəqəm 12 faizə, oktyabrın sonunda 10 faizə, dekabrda 8 faizə, 2009-cu ilin fevralında 5 faizə, 2009-cu ilin martında 3 faizə qədər azaldıldı. Yəni faktiki olaraq Mərkəzi Bank uçot dərəcəsinin azaldılması ilə bağlı addımlar ataraq kommersiya banklarının linkvitliyinin qorunub saxlanmasına çalışdı. Bu da təbii ki, kommersiya banklarına imkan verdi ki, daha ucuz mərkəzləşdirilmiş kreditlər əldə edə bilsin. Çünki həmin mərkəzləşdirilmiş kreditlər məhz Mərkəzi Bankın vəsaiti hesabına yönəldilən kreditlərdir. Bu da birmənalı şəkildə kommersiya banklarına imkan verir ki, linkvitliyini qoruyub saxlaya bilsin".

"Manatın məzənnəsinin qorunması daha çox orta və aşağı təbəqəyə lazım idi"

Mərkəzi Bankın bank sektorunda böhranın təsirlərinin azaldılması istiqamətində atdığı addımlardan birinin də manatın məzənnəsinin qorunub saxlanması ilə bağlı olduğunu söyləyən V.Bayramovun sözlərinə görə, milli valyutanın məzənnəsinin qorunub saxlanması yalnız makroiqtisadi əhəmiyyət daşımır: "Əgər həmin dövrdə manatın məzənnəsində azalmalar baş verərdisə, bu, birmənalı şəkildə bir sıra kommersiya bankının müflisləşməsinə gətirib çıxara bilərdi. Mərkəzi Bankın manatın məzənnəsinin qorunub saxlanılması istiqamətində hətta bu, xərcli olsa da belə, atdığı addımlar digər MDB ölkələrində yaşanan devalvasiyanı önlədi. Azərbaycanda milli valyutanın məzənnəsinin azalması müşahidə edilmədi. Digər addım Mərkəzi Bankın təşəbbüsü və ölkə başçısının sərəncamı ilə kommersiya banklarının 2008-ci ildən başlayaraq növbəti üç ildə mənfəətinin məhz bölüşdürülməyə yönəldilən hissəsinin vergidən azad edilməsi ilə bağlı oldu. Bu da kommersiya banklarına imkan verdi ki, vəsaitlərinə müəyyən qədər qənaət edə bilsinlər. Bütövlükdə qlobal maliyyə böhranı dövründə kommersiya banklarına öz borclarını geri qaytarması, o cümlədən bu dövrdə heç bir kommersiya bankının müflis elan edilməməsində təbii ki, Mərkəzi Bankın atdığı sözügedən addımların birmənalı şəkildə rolu var. Ona görə də mən böhranın Azərbaycana olan təsirlərinin azaldılması istiqamətində Mərkəzi Bankın atdığı addımları müsbət dəyərləndirirəm. Güman edirəm ki, Mərkəzi Bank qlobal maliyyə böhranı dövründə kifayət qədər uğurlu mövqe nümayiş etdirdi. Təkcə heç bir bankın müflis olmaması ondan xəbər verir ki, qlobal maliyyə böhranı dövründə Mərkəzi Bankın bankların qorunması ilə bağlı atdığı addımlar doğru addımlardır".

Mərkəzi Bankın daha bir uğurlu addımı

Ümumdünya maliyyə böhranı zamanı Mərkəzi Bankın bir sıra uğurlu addım atdığını deyən sabiq millət vəkili, iqtisadçı-alim Nazim Məmmədov bildirib ki, bu sıraya Mərkəzi Bank haqqında qanuna edilən dəyişikliklər də daxildir. O söyləyib ki, 2009-cu ilə qədər mövcud qanunvericiliyə görə, Mərkəzi Bankın öz rezervlərini ancaq xarici maliyyə institutlarında saxlamaq imkanı olub: "Ancaq qanuna edilən dəyişiklikdən sonra Mərkəzi Bank həm özünün banklara depozit qoymaq hüququnu qazandı, həm də onun 6 aylıq məhdudiyyəti götürüldü. Eyni zamanda 2009-cu ilin birinci rübünə həsr olunmuş müşavirədə cənab prezident İlham Əliyev qeyd etdi ki, Mərkəzi Bank və Dövlət Neft Fondu xaricdə saxlanılan vəsaitlərin bir hissəsini Azərbaycana gətirməlidir və ölkədə özəl yüksək rentabelli banklara yerləşdirilməlidir ki, bu da sahibkarlıq mühitini daha da yaxşılaşdırsın və maliyyə resurslarına çıxış asanlaşdırılsın. Bunun nəticəsi olaraq gördük ki, iri dövlət müəssisələri olan bir neçə müəssisələrə kifayət qədər vəsait verildi. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, ümumdünya maliyyə böhranı zamanı qonşu ölkələrdə milli valyutaların sürətlə ucuzlaşmasının şahidi olduq. Bu hal Azərbaycanda yaşanmadı. Obyektiv səbəblərdən Azərbaycana daxil olan vəsaitlər ölkədən çıxan vəsaitlərdən çoxdur. Bu baxımdan Azərbaycanda devalvasiya gözləntiləri şəklində müxtəlif insanların, bankların xarici valyutaya ehtiyacı artdı. Bu da bazarda müəyyən ajiotaj yaratdı. Məhz Mərkəzi Bankın vaxtında müdaxiləsi nəticəsində bunun qarşısı alındı. Təbii ki, biz bunu müsbət dəyərləndiririk. Biz də bildiririk ki, Mərkəzi Bank milli valyutanın ucuzlaşmasına rəvac verən addımları önləməlidir. Çünki bunun heç bir iqtisadi əsasları yoxdur. Azərbaycanda ödəniş vasitəsi manat olduğuna görə və əmək haqları da manatla verildiyindən xarici iqtisadi əlaqə ilə məşğul olmayan insanlara dollar və ya avro nəyə lazımdır? Mərkəzi Bankın vaxtında atdığı addıma görə biz bu ajiotajı görə bilmədik. Bəzi ekspertlər bunu səhv addım hesab edirlər. Lakin mən o vaxtı da bildirmişəm ki, milli valyutanın dəyərinin saxlanılması Azərbaycan xalqına xidmət edir".

MB özünün uzaqgörən siyasəti ilə əhalidə dövlətə olan inamı daha da artırdı

Mərkəzi Bankdan verilən məlumata görə, bank sisteminin maliyyə sabitliyini təmin etmək məqsədi ilə qurum tərəfindən bir sıra preventiv tədbirlər həyata keçirilib. "Banklara ehtiyatlı kredit siyasəti yürütmək tövsiyə olunub, prudensial tənzimləmə normativləri daha da ciddiləşdirilib, kapitallaşma və ehtiyatlanma səviyyəsi artırılıb, xarici borclar üzrə məcburi ehtiyatlar tətbiq edilib. Eyni zamanda, böhran dövründə həyata keçirilmiş bank kapitalının artırılmasına yönəlmiş mənfəətə vergi güzəştlərinin tətbiqi (2010-2012-ci illər üzrə), Əmanətlərin Sığortalanması Fondu tərəfindən sığortalanan əmanətlərin məbləğinin 5 dəfə artırılması (30 min manatadək) kimi əlavə tədbirlər maliyyə sisteminə qlobal maliyyə böhranını minimal itkilərlə qarşılamağa şərait yaratmış olub. Nəticədə Azərbaycan bank sektorunda dayanıqlıq təmin olunub və ciddi gərginlik yaşanmayıb. Bank sistemində qlobal maliyyə böhranının təsirlərini minimallaşdırmaq məqsədi ilə həyata keçirilmiş zəruri tədbirlər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar və qurumlar tərəfindən də yüksək qiymətləndirilib".

Mərkəzi Bank bildirir ki, böhrandan öncəki dövrdə də regionun digər dövlətləri ilə müqayisədə Azərbaycanın bank sistemində xarici borcun səviyyəsi yüksək olmayıb (01.01.2009-cu il tarixə cəmi öhdəliklərin 21 faizi). Bu da Mərkəzi Bank tərəfindən xarici borcların məhdudlaşdırılması ilə bağlı preventiv tədbirlərin nəticəsi kimi formalaşıb. Bundan əlavə, böhran dövründə bankların xarici borclarının Mərkəzi Bank tərəfindən davamlı nəzarətə götürülməsi və banklara zəruri likvidlik dəstəyi verilməsi nəticəsində yerli banklar xarici maliyyə təşkilatları qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsi problemləri ilə üzləşməyiblər. Hazırda isə bank sektorunun öhdəliklərində xarici borc təhlükəsiz səviyyədədir.

Mərkəzi Bank bildirir ki, qlobal maliyyə böhranı dövründə ölkəmizin əsas ticarət partnyorlarının bir çoxunda devalvasiya tədbirləri aparılsa da, AMB tərəfindən manatın sabitliyinin qorunması hədəfi uğurla reallaşdırılıb. Qurumda hesab edirlər ki, böhran zamanı manatın məzənnəsinin sabit saxlanılması AMB-nin ən mühüm anti böhran tədbiri kimi qiymətləndirilə bilər. Bunun nəticəsində kəskin dollarlaşmanın qarşısı alınıb, əmanətlərin bank sistemindən mümkün "qaçışına" və ən mühümü, maliyyə sabitliyi pozulmasına imkan verilməyib: "AMB-nin valyuta bazarına xalis müdaxiləsinə gəldikdə isə, bunu xərc kimi qiymətləndirmək düzgün deyil. Çünki tədiyə balansı göstərir ki, bu vəsaitlər ölkə hüdudlarından kənara çıxmayıb. Digər tərəfdən, valyuta ehtiyatlarında azalma çox keçmədən artımla əvəzləndi. Belə ki, əgər 2009-cu ildə həmin göstərici satış yönlü 1,2 mlrd. ABŞ dollarına bərabər olmuşdusa, 2010-cu ildə müdaxilə alış yönlü 1,4 mlrd. ABŞ dolları təşkil edib. 2011-ci ilin ötən 10 ayı ərzində AMB valyuta bazarına 528 mln. ABŞ dolları həcmində alış yönlü müdaxilə edib. Digər tərəfdən, onu qeyd etmək lazımdır ki, devalvasiya bir çox hallarda ehtiyatların qorunmasını təmin etmir. Məsələn, 2008-ci ildə Rusiya rublunun 20 faizlik devalvasiyasına baxmayaraq, il ərzində Rusiya Mərkəzi Bankının xarici valyuta ehtiyatları 11 faiz azaldı. Təcrübə göstərir ki, xarici valyutanın bahalaşması ona tələbi yüksəldir, milli valyutaya olan etimadı isə azaldır. Nəticədə dollarlaşma səviyyəsinin yüksəlməsi və kapital axınlarının sürətlənməsi səbəbilə maliyyə sabitliyi pozulur. Qlobal iqtisadi böhran dövründə manatın sabitliyinin qorunması haqda verilmiş qərar Mərkəzi Bankda aparılmış tədqiqatların nəticələrinə istinadən qəbul edilib. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə görə, həmin dövrdə məzənnənin hər 1 faiz ucuzlaşması inflyasiyanın təxminən 0,6 faiz, dollarlaşma səviyyəsinin isə 1 faiz yüksəlməsi ilə nəticələnə bilərdi. Eyni zamanda devalvasiya uzun illər ərzində qazanılmış milli valyutaya olan etimadı da kəskin aşağı sala bilərdi. Bu da ölkənin valyuta bazarında spekulyativ əməliyyatlara stimul verməklə iri həcmdə xarici valyuta ehtiyatlarının itirilməsi ilə nəticələnə bilərdi".

Bu yazı Mərkəzi Bankın keçirdiyi yazı müsabiqəsinə təqdim olunur.

Seymur Qasımbəyli

Şərq.- 2011.- 20 dekabr.- S.12