Ənvər Paşa "Şərq eli"ndə

Sentyabrın 15-i 1918-ci ildə Bakı Azərbaycan-türk qoşun birliyinin hərbi şücaəti ilə azad olunanda İstanbula, Türkiyə Hərbiyyə Nazirliyinə belə bir teleqram çəkildi: "Türk dünyasının ikinci İstanbulu alındı". Türkiyənin başı üstündə cövlan edən qatı dumandan ümidsizliyə qapılan Ənvər Paşanın eyni bu xoş xəbərdən açıldı, ovqatı xeyli dəyişdi. Bu sevinci paylaşmağa adam axtardı.

Bir müddət öncə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstanbula göndərdiyi nümayəndə heyətinin rəhbəri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni aradı. Rəsulzadə beynəlxalq konfransda Brest-Litovski sazişi ilə Bakısı təhlükə altına salınan Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda mücadilə aparırdı. Azərbaycanın ilk cümhurbaşqanı mübarizədən usanmamışdı, İstanbuldakı xarici ölkə səfirlərinə əzmlə müqavimət göstərirdi. Konfransın təşkilatçılarından biri ona yaxınlaşdı, telefona çağırıldığını söylədi. Əcəba, bu kim idi? Xəttin o biri başında Ənvər Paşanın sevincdən titrəyən səsi gəlirdi: "Əmin bəy, Bakı alındı".

Ənvər Paşaya, Rəsulzadəyə çatan bu xəbər İstanbula müqəddəs Qurban bayramında yetişdi. Qoca İstanbulun küçələrində cüt qurbanlar kəsildi. Turana gedən yolun əvvəlinə çatdıqları üçün qan qardaşlarımız əllərini açıb Tanrıya dualar oxuyurdu.

Ənvər Paşa Azərbaycan istiqlalına qovuşduqdan sonra Bakıya gəlmək istəyirdi. Amma Birinci Dünya savaşının Türkiyəyə gətirdiyi uğursuzluq onu çox üzürdü, bütün günü bu fəlakətdən xilas yolu axtarırdı. Ümidsizliyə qapılmışdı. Görmək istədiyi Turanın bir parçasını isə bir müddət sonra görə bildi.

Ənvər Paşanın Bakıya ilk gəlişi Azərbaycanın sovetləşmə dönəminə düşdü. Tarixi paradoksallıq - onu düşündürən, ağrıdan da bu idi. İstiqlalının qazanılmasında qətiyyət göstərdiyi Azərbaycan Çar Rusiyasının astar üzü Sovet Rusiyasına qatılmışdı. Daha dəqiqi, Azərbaycana müstəqillik vəd edənlər onun müstəqilliyini yavaş-yavaş öz imperiya marağına uyğunlaşdırırdı. Ənvər Paşa anlayırdı bunları. Acı Sevr müqaviləsinə sürüklənən Türkiyəni yenidən dirçəltmək, ayağa qaldırmaq istəyi onu rahat buraxmırdı, bu arzunu reallaşdırmaq isə mümkünsüz görünürdü. Romantik, idealist Ənvər Paşa indi real addımlar atıb, taktiki planla yenidən hakimiyyət başına keçmək istəyirdi. Bu işdə ən yaxın tərəfdaş inqilabi Sovet Rusiyası, onun ideoloqu Lenin idi. Türkiyəni ağır şərtlər altında öz taleyinə buraxması Ənvər Paşanın yüksəklikdən enməsidir ki, bu eniş onun taleyini müvəqqəti olaraq bolşeviklərə bağladı. Ağır məğlubiyyətdən sonra alman sualtı qayığında Odessaya, oradan Berlinə gələn Ənvər Paşa bir müddətdən sonra Moskvaya gəldi. Uçduğu təyyarə yolda qəzaya uğrasa belə, Paşa salamat qalmış, gənc rus dövləti üçün təhlükəli olsa belə, bütün qadağaları aradan qaldırıb, Kremldə Leninlə görüşdü, aralarında anlaşma oldu. Atatürkə də eyni "səmimiyyət" göstərən Lenin bu iki türk sərkərdəsini üz-üzə qoymaq, maraqlarının ödənilməsində yararlanmaq istəyirdi.

Ənvər Paşa 1920-ci ilin sentyabrında Bakıya, Şərq xalqlarının 1-ci qurultayında iştirak etməyə gəldi. Orta Asiya, Əfqanıstan, Misir, Hindistan, Koreya, Suriya, Türkiyə, Yaponiya kimi ölkələrdən 1891 nəfərin qatıldığı qurultayda diqqət Ənvər Paşaya yönəlmişdi. Azərbaycan xalqının ona olan sevgisinin tarixi köklərinin nə qədər dərin olduğunu qurultay təşkilatçıları Zinovyev, Kirov, Orconikidze çox gözəl anlayırdılar. Sadəcə, bu "təhlükəli" türk sərkərdəsini qəbul etməyə məcbur idilər. Çünki türk xalqlarını bolşevikləşməyə aparan ən sadə yollardan biri Ənvər Paşa ilə sovet liderlərinin anlaşmasından keçirdi.

Ənvər Paşa da cildini dəyişən Çar Rusiyasının varisi Sovet Rusiyasının imkanlarından yararlanmaq, Antantaya qarşı mübarizə aparmaq fikrindəydi. Bununla da Paşa keçici bir hissə, bolşevizmə mübtəla oldu. Dünyanı dəyişmək istəyən bu böyük türk sərkərdəsini artıq dünyanı bürüyən proletar həmrəyliyi, bolşevizm ideyası fikrən dəyişdirdi.

1920-ci il sentyabrın 1-dən 7-dək Nərimanovun sədarətliyində keçirilən Şərq xalqlarının birinci qurultayında Zinovyev, Radek, Pavloviç, M.D.Bünyadzadə məruzə ilə çıxış etsə də, Ənvər Paşa qurultayda bəyanat verdi. Bəyanatında Türkiyənin I Dünya savaşına qatılmasının səbəblərini sadaladı, əzilən türk xalqlarının Sovet Rusiyası ilə əlaqələrinin vacibliyini önə çəkdi: "Türkiyə savaşa girdiyi zaman cahan iki ordu qərargahına bölünmüşdü. Birində bulunanlar sərmayə tərəfdarlığı və istilaçı əski Çar Rusiyası ilə onun müttəfiqləri idi. İkincisində bulunanlar Almaniya ilə müttəfiqləri idi ki, həm istilaçı, həm də sərmayəçi idilər. Biz bu iki zümrədən Çar Rusiyası ilə İngiltərədən və bunların dostlarından ibarət olanlara qarşı hərb etdik. Çünki bunların məramnamələri bizi tamamilə boğub vücudumuzu yer üzündən qaldırmaqdı. Biz Almaniya tərəfinə keçdik. Çünki Almaniya heç olmazsa, varlığımızı bizə bağışlamaya razı olmuşdu... Bizim qeyrət və səbatımızın ən birinci hədəfi istiqlalımızı saxlamaqdır".

Ənvər Paşanın Tağıyev teatrında səsləndirdiyi bu bəyanat Türkiyə tarixçiləri tərəfindən bir neçə kitaba daxil edilsə də, 1920-ci ilin oktyabrında Bakıda çap olunan "Şərq eli" jurnalının 23-cü səhifəsində ilk dəfə işıq üzü görüb. Bu məqalə formatına salınan bəyanat Türkiyə tarixçilərinin çap etdirdiyi sənədin mahiyyətinə uyğun olsa da, deyim tərzində, ifadələrdə fərqliliklər var.

Azərbaycan sevdalısının Bakıda çıxışını özündə qoruyub saxlayan "Şərq eli" jurnalının 19 təşrini-sanidə (yəni oktyabrda) "Bütün dünya işçiləri və əzilmiş Şərq elləri birləşiniz" şüarı ilə yalnız bir sayı işıq üzü görüb. Türk, ərəb, rus dillərində çapı nəzərdə tutulan "Şərq eli" İdarə Heyəti tərəfindən çapa imzalanıb. Æurnalın ilk sayından sonra buraxılışı dayandırılıb. "Azərbaycan tarixi" kitabının V cildində Şərq xalqlarının Bakı qurultayından bəhs olunan məqalədə jurnalın adı səhv olaraq "Şərq xalqları" kimi gedib. Ümidvarıq ki, buraxılan bu səhv gələcəkdə tarixçilərimiz tərəfindən qaydasına qoyulacaq.

Tağıyev teatrından çıxıb qaldığı otelə gedən zaman rus "CK"sının killeri Reissic tapançadan Ənvər Paşaya atəş açdı. Tanrının izni ilə qətl baş tutmadı. Reissic yaxalandı. Sonradan həbsdən azad edilərək, növbəti terraktlarını həyata keçirmək üçün bolşeviklər tərəfindən fövqəladə komissar kimi Daşkəndə göndərildi. Bu hay-küylü Bakı qurultayından sonra Ənvər Paşa Sovet Rusiyası ilə Şərq ölkələri arasında ziddiyyətləri görüb Türküstana yola düşdü. Bəzi araşdırmaçılar Ənvər Paşanın Türküstana gedişinin Leninin xahişi ilə gerçəkləşdiyini bildirir, bunu basmaçılarla Qırmızı Ordu arasında vasitəçilik missiyası ilə bağlayırlar. Bu məsələnin nə qədər doğru olduğunu bilmək üçün dəlillərə əsaslanan obyektiv tədqiqata ehtiyac var. Ancaq Ənvər Paşa Bakıdan Orta Asiyaya dönəndən sonra qeydlərində bunları anladır: "İndi daha anlayıram ki, idealımı gerçəkləşdirmək üçün, imperializmin boyunduruğu altında əzilən xalqların qurtuluşu üçün öncə bu xalqlar üzərində rus imperializminə son verməliyik".

Bu məqsədlə Türküstanda mübarizə aparan və ətrafına bu amala xidmət edən 3 minə yaxın mücahid yığan Ənvər Paşa bolşeviklər tərəfindən 1923-cü ildə qətlə yetirildi.

Ənvər Paşanın bu yolda arxalandığı ideoloq və sərkərdələrdən biri də onun ən böyük dostu Abdulla Şaiqin qardaşı Axund Yusif Ziya idi.

P.S. Gələcək yazılarımın birini Ənvər Paşanın ən sadiq dostu olan Axund Yusif Ziyaya həsr etməyi düşünürəm.

Akif Aşırlı

Şərq- 2011.- 20 dekabr.- S. 4.