Ey Vətən!
Ey pəriyi-vicdanım!
...Səni
sevmək deyilmi imanım?
Hadi şeiri
təpədən dırnağa milli ruh, vətənpərvərlik
rəmzidir
Vətəni
bir nazənin gözələ bənzədərək sevmək
və onu bu cür vəsf etmək ancaq Hadi şeirinin qüdrəti
ola bilər. Nə bilirik "Yox millətimin imzası imzalar
içində" deyibən istiqlal, hürriyyət,
özgür bir dövlət arzusu ilə
alışıb-yanan Məhəmməd Hadi haqqında?
Çox az bir şey. Amma onu öyrənmək boynumuzun
borcudur. Çünki Hadi şeirini bilməsək, bilməyəcəyik
Vətən necə sevilməlidir?
Azərbaycan romantizminin görkəmli
simalarından biri olan Məhəmməd Hacı Əbdülsəlimzadə
Hadi (Şirvani) 1879-cu ildə Şamaxı şəhərinin
Sarıtorpaq məhəlləsində, tacir ailəsində
doğulmuşdur. İbtidai təhsilini məhəllə
məktəbində şamaxılı Molla Səmədin
yanında almış, sonra Hacı Molla Abbasın məktəbində
oxumuşdur. 9 yaşında Hadinin atası vəfat etmiş,
anası başqasına ərə getmişdir. Atasının
ölümü və qohumlar ümidinə qalması Hadiyə
ağır təsir etmişdir. Məhəmməd Hadi
bacıları ilə bərabər nənəsi Teyyibə
xanımın himayəsində qalmışdır. Teyyibə
xanım öz nəvələrini, xüsusilə gələcəyinə
çox ümid bəslədiyi Məhəmmədi
böyük qayğı ilə böyüdürdü. O,
uşağı ərəbcə, farsca oxutmaq, mollalığa
hazırlamaq niyyətində idi. Teyyibə xanımın vəfatından
sonra M.Hadi başqa qohumlarından Mustafa Lütfinin himayəsində
yaşamalı olmuş və ərəb dilini ondan öyrənmişdir.
Məhəmməd Hadi fitrətən
sərbəst təbiətli, izzəti-nəfsini sevən, minnət
götürməyən, məhdud yaşamağı bacarmayan
istedadlı bir uşaq idi. Ona görə də
başına gələn fəlakətləri dərindən
duyur, kiçik yaşlarında belə mənəvi iztirablar
çəkirdi. O, mühitinə sığa bilmir, köhnə
həyatda heç bir təsəlli əlaməti
görmürdü. Bu mühitdən qurtulmağa can
atırdı. O, uzaq və böyük şəhərlərdə
yeni üsul ilə oxumaq, yeni elmləri öyrənmək istəyirdi.
Lakin o zaman bu, yetim uşaq üçün müyəssər
olmayan bir arzu idi. Hadi varlı qohumlarından bu barədə
kömək istəyirsə də, heç kəs onun arzusuna əhəmiyyət
vermir. Şair bunu şeirlərinin birində belə xülasə
edir:
Oxumaqçın nə qədər
dadu fəqan etdimsə,
Olmadı zərrə əsərbəxş
şu istimdadım.
Dağa
dersən eşidir, sonra verir əksi-səda,
Daşa
dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.
Hadi istədiyi məktəblərdə
istədiyi elmləri oxumağa nail ola bilmədiyindən
əmisi oğlunun köməyi ilə ticarət işinə əl
atır, ancaq bu iş onun ürəyinə
yatmadığından tezliklə tərk etdi.
Professor Yaşar Qarayev yazır ki,
Hadinin könül verdiyi və ömrünün sonuna qədər
"məyus olmadığı" bir "vüsali yar"
həsrəti, əbədi nakam qaldığı, fəqət
yolundan heç vaxt dönmədiyi bir vüsal intizarı da
var idi. Bəs o, nə idi?
Bilirsinizmi nədir, məncə,
nüxbeyi-amal?
Könüldəki əməlim
millətin səadətidir...
Ey Vətən! Ey pəriyi-vicdanım!
...Səni sevmək deyilmi
imanım?
Hələ gəncliyindən
("Bir əməlim" şeiri) etiraf etdiyi bu nisgilin
ünvanı və imzası şairin kamal və müdriklik
dövründə daha dəqiq, daha əyani (relyefli) milli
müəyyənlik kəsb edir:
İmzasını qoymuş miləl
övraqi-həyatə,
Yox millətimin xətti bu imzalar
içində...
Lakin əvvəl-axır
ruhundakı fırtına və üstəlik,
ayağının altındakı - Şamaxıdakı zəlzələ
ona səbəb olur ki, şair Şirvanı tərk etsin.
O, 1902-ci ildə evi-eşiyi dağılmış, əzizlərini
itirmiş halda qohum-qonşu və qohum-qardaşla birlikdə
Kürdəmirə gəlir. Şamaxı zəlzələsindən
sonra Kürdəmirə köçən M.Hadi orada müəllimlik
edir.
İlk yazısı
1905-ci ildə "Həyat" (24 iyun, sayı 35) qəzetində
çıxır: "Bəyanihəqiqət". Erkən qələm təcrübələrində
("Həyat"da çıxan "Lövhi-məkatib"də,
Həştərxanda nəşr olunan "Bürhani-tərəqqi"dəki
mənzumələrdə) əsas mövzu - məktəb,
maarifdir. Xüsusən, məşhur birinci rus inqilabı
(1905-1907-ci illər) və onunla başlayan daha sonrakı hadisələr
ərəfəsində o, dalbadal silsilə şeirlər
yazaraq, milli, mədəni, inqilabi oyanışı "əhraranə
nəğmələrlə" tərənnüm edir: "Təraneyi-qəmpərvəranə",
"Nəğməyi-əhraranə",
"Düşizeyi-Hürriyyətə", "Təraneyi-əhraranə",
"Amali-vicdan", "Təraneyi-vətənpərəstanə".
Ruhundakı fırtına əhrarlı misralara
dönmək və təşnə könüllərə səpələnmək
üçün ən yaxşı meydanı o vaxtkı mətbuatda
- "Həyat"ın, "İrşad"ın və
xüsusilə "Füyuzat"ın (1905-1907) səhifələrində
tapır. Əli bəy Hüseynzadə onu
dərgidə işləmək üçün Həştərxandan
Bakıya dəvət edir (1906). Növbəti illərdə
Hadi digər mütərəqqi milli ruhlu qəzetlərin əksərində
("Təzə həyat", "Həqiqət",
"İttifaq", "Tərəqqi", "Səda"...)
və dövrün vətənsevər ziyalısını
ürəkdən narahat edən əksər mövzularda (milli
keçmiş, əxlaq, etika, mədəniyyət, din, dil,
etiqad, fəlsəfə, tarix, ictimai fikir, klassik Şərq və
Qərb elmi və ədəbi-bədii irsi kimi problemlər,
özü də ən çeşidli, fərqli üsul, forma
və janrlarda icmal, oçerk, rəy...) əsərlər
çap etdirir. Orijinal yaradıcılıqla yanaşı,
Şərqdə klassik irsdən - Xəyyamdan, Nizamidən, Sədidən,
Hafiz Şirazidən, Cəlaləddin Rumidən zamanı
üçün xüsusilə aktual və faydalı
saydığı əsərləri (yaxud, əsərlərdən
parçaları) ana dilinə çevirir. 1908-ci
ilin Türkiyə inqilabına böyük marağı və
onun ideallarına inamı Hadinin İstanbul səfəri ilə
nəticələnir (1910). Burada "Tənin" qəzetində
tərcüməçi işləyir, həmçinin,
"Rübab", "Şahbal", "Məhtab",
"Hilal" kimi qəzet və dərgilərlə də əməkdaşlıq
edir. "İttihad və tərəqqi" firqəsinə,
"Gənc türklər" hərəkatına inamın
sarsılması, real türk gerçəkliyinə dəyib
parçalanan romantik xəyallar ona səbəb olur ki,
şairin Türkiyədən yazdığı şeirlər
də qatı müxalifət mövqeyindən səslənir.
Hadini açıq siyasi çıxışlar şəkli alan etirazlarına görə Salonikə
sürgün edirlər (1913). Şair böyük ümidlə
can atdığı İstanbul səfərindən xəstə
və pərişan bir halda Bakıya qayıdır (1914),
"İqbal" redaksiyasında işə düzəlir. Lakin dinc həyat çox sürmür. Dünya müharibəsi başlayan kimi Bakı
müsəlman diviziyasının tərkibində Hadi də
Avropaya yola düşür, qaynar nöqtələrdə
(Karpatlarda, Polşada, Qalisə, Lemberq və Stanislavada) olur.
Bir sıra şeirləri, "İnsanların
tarixi faciələri", yaxud "Əlvahi-intibah"
poeması (1918-1919) məhz cəbhə və səngər
günlərinin məhsuludur. Türkiyə
inqilabından sonra Rusiyada Fevral (1917) burjua inqilabının qələbəsi
haqda xəbər Hadi romantikasında yeni bədii yüksəlişə
qida verir. O, bu inqilabı çarizmin devrildiyi və
imperiya xalqlarının azadlığa
çıxdığı "Hürriyyət
inqilabı" kimi doğru dərk edir və
alqışlayır ("Hürriyyət şənliyi və
ülvi mənzərələr" məqaləsi,
"Sovqat" qəzeti, 1917). 1918-ci ildə Bakıda qanlı
mart hadisələri, erməni-rus tərkibli və rəhbərli
bədnam "Bakı kommunası", şəhərdə
kütləvi müsəlman qırğınına gətirib
çıxaran bolşevik-daşnak qəsdi növbəti dəfə
Hadini "dünya kədəri"nə bürüyür.
Nəhayət, Şərqdə
ilk Xalq Cümhuriyyətinin bərqərar olması ilə Hadi
şeirində üçüncü intibah,
üçüncü milli azadlıq romantikası
dövrü başlayır. Xalq Cümhuriyyətinin
qurulmasını şair bədii alqışlar və "Əhrarlı
təranələr"lə qarşılayır ("Azərbaycan
hökuməti" novzadinə", "Şühədayi-Hürriyyətimizin
ərvahinə ithaf", "Zəfəri-nəhayiyə
doğru", "Əsgərlərimizə,
könüllülərimizə", "Məfkureyi-aliyəmiz"
şeirləri). Ənənəvi hərb, cəngavərlik
ruhunda yazılan "Əsgərlərimizə,
könüllülərimizə" şeirinin
döyüş ahəngi, cəngi və marş ritmi
inandırırdı ki, öz hücum və mübarizə
rübabını şair cümhuriyyətin qələbəsinə
salamat və zədəsiz gətirib
çıxartmışdır:
Həmin vaxt "Azərbaycan"
qəzetinin 1919-cu il 21 aprel sayında
Hadinin şeiri çap olunmuşdu.
Payimali-düşmən
olsunmu çəmənzari-vətən?!
Yurdumuz sizdən bu gün çox ali hümmət gözləyir.
Hifz üçün əğyar əlindən
dilbəri-hürriyyəti,
Müstəqil
olmuş vətən əzmü mətanət gözləyir.
Qoymayın olsun xəzan
gülzari-istiqlalımız,
Sizdən
istiqlalımız parlaq təravət gözləyir.
Millətin heysiyyətin yüksəldin,
ey qeyrətvəran,
Millətim sizdən
böyük şanü-şərafət gözləyir.
Şanlı ölmək ölməməkdir,
anlayın bu hikməti,
Pürşərəf kim can verərsə, ani rəhmət gözləyir.
Millətim istər yürəkdən
çox şərəfli bir həyat,
Anlasın, etsin bunu idrak əhli-kainat!
Cəngi əhvalı, səfərbər
edən şəhidlik və qəhrəmanlıq ruhu
şairin eyni adda yazdığı "Qardaş sevgisi"
şeirində daha ali bədii-fəlsəfi
apofeoz təşkil edir:
Qorxutmamalı bizləri
yollardakı əngəl,
Məfkurəyə
doğru yürü, qoş, durma, çapuq gəl.
Millət tikəcək naminə,
ölsən dəxi, heykəl,
Qoyma toxuna yurduna naməhrəm
olan əl.
Bizlərdə bu gün olmalı
bir məqsədi-əkməl,
Bir məqsədi-əkməl və
bir ümmidi-mübəddəl,
Amalınıza doğru şitaban
olalım, gəl!
İstərsən əgər
yurduna hürriyyəti-nazan,
Düşmənləri ehraq
üçün ol atəşi-suzan,
Tənviri-vətən etməyə
ol nuri-füruzan,
Dillərdə bu gün olmalı
bir əzmi-xüruşan,
Lərzidəqədəm
olmamalı azimi-meydan,
Ehyayi-vətən
üçün, əvət, verməli yüz can,
Amalımıza doğru şitaban
olalım, gəl,
Millətlə vətən rahinə
qurban olalım, gəl!
Hadi təkcə
Cümhuriyyətin amalına - "Məfkureyi-aliyəmizə"
iki şeir həsr etmişdi. Bakıda mart
qırğını da ən ağrılı şəhid
ağrısını, növhəsini (özü də hadisədən
onca gün sonra) martın 31-də "Azərbaycan" qəzetində,
Hadidə tapmışdı. Utopik qardaşlıq
çağırışına, birtərəfli "beynəlmiləllik
idilliyası"na, ayıq, oyaq əks-səda
da o zamankı ədəbi-bədii fikirdə yenə Hadi
şeirindən eşidilir. Eyni istiqlal ovqatı
Hadinin bu vaxta qədər yasaqda qalan digər iki cümhuriyyət
dövrü şerində - "Zəfəri-nəhayiyə
doğru" və "Əsgərlərimizə,
könüllülərimizə" mənzumələrində
də davam edir. "Aydınlıq bir gecədə təfəkkür
dəqiqələri", "Kor soqqur", "Baharın
ilhamları və ictimai rəmzlər", "Hərarətli
şeir və yaxud qızdırmalı halımda
saçmalarım" kimi ehtiraslı, klassik fəlsəfi
lirika da Hadi şeirində Cümhuriyyət dövrünün
ovqatı və məhsuludur. Cümhuriyyətin
məhvi Hadinin də şeirinin ovqatında, özünün
ruhunda və səhhətində növbəti dəfə əks
olunur, bu dəfə artıq son, ölümlə nəticələnən
böhran şəklində tragik ifadəsini tapır. Gəncədə
vəfat edən şair (1920, may) burada da dəfn edilir.
Deyilənə
görə, Məhəmməd Hadi ömrünün sonunda
maddi ehtiyac içində olub. Heç kim
şairin taleyi ilə maraqlanmayıb. Mətbuatda
şeir çap etdirməklə yaşamaq isə
mümkün deyildi. Şair öz əsərlərini
vərəqə halında çap etdirərək
satırdı. Müharibə dəhşətləri
şairdə bədbin bir əhvali-ruhiyyəyə səbəb
olmuşdu. Hadi heç kəsə inanmaq,
heç kəsə qoşulmaq istəmir, tənhalıqda sinədən
dediyi odlu misralarla qəmlərini unutmağa
çalışırdı.
Əli Nəzmi xatirələrində
yazdığına görə, həmin ilin baharında
şair ağır maddi ehtiyacda idi. Gəncə
üsyanından bir neçə gün sonra (1920, may) Hadi xəstəxanada
ağır yatırmış, həmin günlərdə vəfat
etdiyi güman olunur.
Bəzi mənbələrdə
isə Məhəmməd Hadinin uzun çəkən xəstəliyinə
görə vəfat etdiyi bildirilir. İndiyədək
Hadinin az əsərləri bizə
çatıb. O öz əsərlərini
satdığından, ədəbiyyatçılar güman
edirlər ki, Hadinin bəzi əsərləri özü ilə
torpağın altına gömüldü.
Hadi - iyirminci
yüzil Azərbaycan poeziyasında yeni romantizmin böyük
nümayəndəsidir. Keçmiş
imperiya ərazisində ilk böyük rus inqilabının
dalğasında üzə çıxan azadlıq hərəkatı
və milli İntibah dalğası öz qoşa qanadlı və
qoşa zirvəli təzahürünün realist-bədii
qanadını Sabirin şeirində tapırdısa, romantik
qanadını Hadidə tapırdı. Bu
fikir Hadi yaradıcılığında öz təsdiqini
tapır. Bu səbəbdəndir ki, Məhəmməd
Hadinin şeirləri bu gün də milli-vətənpərvərlik
ruhunun formalaşmasında əvəzedilməz yerini
saxlamaqdadır.
Məlahət Rzayeva
Şərq.- 2011.- 23 dekabr.- S. 11.