Dövlətçilik
tariximizdə "Həyat" qəzeti
Erməni ideologiyasına qarşı
döyüşən mətbuat
1905-ci
il iyunun 7-də "Həyat" qəzeti nəşrə
başladı. Həyata çox ziddiyyətli, təlatümlü
mürəkkəb bir dövrdə "qədəm basan"
bu mətbu orqanını jurnalistika tariximizin araşdırıcıları
1905-1906-cı illərin fikir, düşüncə və
mübarizə salnaməsi adlandırırlar.
"Həyat"ın
məram və məqsədlərini aydınlaşdırmaqdan
öncə Rusiyada baş verən ictimai hadisələr, siyasi
gərginliklərlə müşayiət olunan proseslərə
diqqət yönəltmək gərəkdir. 1905-ci ilin
yanvarın 9-da Peterburqda çara ərizə ilə müraciət
etməyə toplaşmış dinc nümayişçilərin
gülləbaran edilməsi ilə başlayan və
bütün Rusiya ərazilərinə yayılan inqilab iri sənaye
mərkəzlərindən olan Bakıda da ciddi etirazlarla,
siyasi gərginliklərlə müşayiət olundu. Şəhərdə
tətil və nümayişlər başladı.
"Həyat"ın
fəaliyyətə başladığı ilk iki ayda - iyun və
iyul aylarında Bakıdakı sənaye müəssisələrinin
dörddə üç hissəsini tətil
bürüdü. Çar quruluşu idarəsinin zəifləməsindən
istifadə edən
"Həyat"a
qarşı təzyiq və təhdidlər, senzorun
ağır şərtləri qəzetin nəşrinin ilk
aylarında özünü açıq büruzə verdi. İlk
sayın çıxmasından ayyarım sonra erməni
senzorların təhriki ilə Senzura Komitəsinin sədri
Qallel "Həyat"ın çapının
dayandırılması üçün Qafqaz canişinliyinə
müraciət etdi. Senzura Komitəsi qəzeti və onun
redaktoru Əhməd bəy Ağaoğlunu "panislamist
ideyaların alovlu pərəstişkarı",
"bütün müsəlmanların xəlifəsi
sayılan türk sultanının nüfuz və qüdrətinin
artmasının tərəfdarı" kimi qələmə
verirdilər. Digər tərəfdən "Həyat"ın
yaradıcı heyəti "qatı islamın tərəfdarları"
kimi suçlanır və anti-erməni təbliğatı nəticəsində
Qafqazda müsəlman fanatizminin alovlanacağı iddia edilirdi.
Halbuki anti-türk, anti-müsəlman mövqeyi ilə
Bakıda və Qafqazın bəzi bölgələrində nəşr
olunan erməni qəzetləri düşmənçilik
ovqatı yaradır, Qafqaz Canişinliyi və Senzura Komitəsi
isə onlara heç bir irad bildirmirdi.
Senzura
Komitəsinin Qafqaz Canişinliyinə müraciətində Ə.Hüseynzadənin
və Ə.Ağaoğlunun "islamın təmizliyi və
ilkinliyini qorumaq üçün" çarizmə və
ruslara qarşı barışmaz mövqedə dayandığı
ayrıca vurğulanırdı. Bu böhtan kampaniyası təsadüfi
deyildi. Ermənilər Əlibəy Hüseynzadə və Əhməd
bəy Ağaoğlu birliyinin nəticəsində real bir
qüvvənin formalaşdığını və "Həyat"
qəzetinin bu birliyin nəticəsində ortaya
çıxdığının fərqində idilər.
"Həyat"ın
ilk sayında dərc olunan "Qəzetimizin məsləki"
sərlövhəli məqalədə mətbuatın
xalqın həyatında, cəmiyyətin inkişafında
önəmi vurğulanırdı: "Baş məqalədə
göstərilirdi ki, Qərb ölkələrində, hətta
əhalisi 4-5 milyon nəfər olan ölkələrdə
300-400 qəzet buraxılır. Mədəni millətlər qəzeti
"bəşəri ehtiyacların ən zərurilərindən"
sayırlar. Həmin ölkələrdə insanlar qəzet
oxumağa öyrəniblər, çaysız-çörəksiz
dolana bilmədikləri kimi, qəzetsiz də keçinə
bilmirlər. Mətbuatın cəmiyyətin inkişafında,
xalqın maariflənməsi və tərəqqisindəki rolu
məqalədə belə qiymətləndirilirdi:
"İnsan üçün munis bir yoldaş, xeyirxah bir
müəllim, nafiz bir məktəbdir, həm də zillətdə
qalanlara doğru yolu, hidayət yolunu göstərir". Məqalədə
"bütün qəzetləri faydalı hesab etmək
olarmı" sualına cavab da axtarılır. Bu cavab isə
ondan ibarətdir ki, zərərli fikirləri yayan, adamları
pis yola dəvət edən mətbu orqanlar da var ki, bu tip qəzetlər
peşə prinsiplərindən uzaqdırlar.
"Həyat"ın
yayılma arealına nəzər yetirsək, deyə bilərik
ki, qəzet təkcə Qafqazda deyil, Volqaboyunda, Orta Asiyada,
İranda və Türkiyədə yayılırdı. Məşhur
tatar şairi Abdulla Turkay "Həyat"a şeir həsr
etmiş və uzaqgörənliklə ermənilərin bu qəzetə
düşmən kəsiləcəklərini söyləyirdi.
"Həyat"
geniş coğrafi məkanda yaşayan türk və müsəlmanların
milli oyanışı ilə eyni vaxtda meydana
çıxmış və bu oyanışın davamlı
prosesə çevrilməsində mühüm rol
oynamışdı.
"Həyat"
baş məqalədə məram və məqsədlərini
oxucuya daha dolğun çatdırmaq üçün ümmət
və millət məsələlərinə, ana dilinin
inkişafına, maarifçiliyə dair
baxışlarını izah edərək yazırdı ki, Azərbaycan
türkləri "tazə-cavan bir millətdir, həyatın
dürr-kəmalə doğru gedən yolun əvvəlindədir",
"qəzetimiz həyatın mənafeyi-həqiqiyyəsinə,
ovsaf və şəriyyəsinə agah bulunduğundan həyati-ictimaiyyeyi-milliyyəmizin
nigahbanı olub daxildən və ya xaricdən hər cür tərəqqi
və təkamülə qarşı zühur edən maniə
və müşkülata müqabilə" edəcəkdir. 1905-ci
ildə çıxan ilk sayında "Həyat" öz məsləkini,
ideya istiqamətlərini bu cür şərh edirdi.
Ümumən
XX əsr ictimai-siyasi və ədəbi-fəlsəfi fikir
tarixində böyük rolu olan Əlibəy Hüseynzadə
"Həyat" qəzeti və "Fyuzat" dərgisi ilə
Azərbaycanda milli məfkurənin, türkçülük hərəkatının
genişlənməsində öncüllük etdi.
1864-cü
ildə Salyanda doğulan Əlibəy Hüseynzadə ilk təhsilini
Tiflisdə Azərbaycan dilindən və şəriətdən
dərs deyən atasından almışdır. Ə.Hüseynzadənin
təhsili ilə sonra babası Qafqazın
şeyxülislamı Əhməd Səlyani məşğul
olmuşdu. Şeyx Əhməd şəriət məsələləri
ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə də
ciddi məşğul olmuş, Mirzə Fətəli Axundov ilə
dostluq etmişdi.
Atasının
müəllimlik etdiyi məktəbi bitirdikdən sonra Əli bəy
Hüseynzadə 1875-1884-cü illlərdə Tiflis klassik
gimnaziyasında təhsil almışdı.
Əli
bəy Hüseynzadə ibtidai və orta təhsil
aldığı bu məktəblər barədə təəssüratını
"Həyat" qəzetinin 1906-cı il tarixli 185-ci
sayında belə şərh edirdi: "Bu təhsili-ibtidaim
Qurani-Kərimin qiraəti ilə farsı-əlifbaya, Tarixi
Nadirin və Gülüstani-Sədinin mütaliəsinə
münhəsir qaldı. Məncə buradakı
çalışmamızın qismi əzəmi havaya getdi,
çünki türk olduğum halda türkcə bilmədim,
müsəlman olduğum halda Quranı anlamadım".
Babası
Şeyx Əhməd Salyani Əli bəyin təhsilini davam
etdirmək üçün onu 1885-ci ildə Peterburqa göndərdi.
O, fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olaraq Mendeleyev,
Vaqner, Berketov kimi məşhur professorlardan təhsil aldı. İxtisas
dərslərini oxumaqla yanaşı, Əli bəy bir tərəfdən,
Homeri, Danteni, Şekspri, Bayronu, Şilleri və Höteni
mütaliə etmiş, digər tərəfdən Şərq
dilləri fakültəsində məşhur şərqşünas
Jukovskinin "Ömər Xəyyam haqqında mühazirələri"ni
dinləmişdi.
Ə.Hüseynzadə
təhsil illərində Hartmanın, Şopenhaurenin və digər
Qərb filosoflarının əsərlərini öyrənmiş,
Volter, Monteskye, Bekker, Rikardo, Furye, Adam Smit kimi iqtisadçıların
nəzəriyyələri ilə tanış olmuşdur.
1889-cu
ildə Peterburq Universitetini bitirdikdən sonra Əli bəy
Hüseynzadə 1890-cı ildə İstanbula gedir və
İstanbul hərbi-tibb məktəbinə daxil olur. Bu illər
Türkiyədə gənc türklər hərəkatının
meydana çıxdığı, osmançılıq,
türkçülük ideyaları ətrafında
disskusiyaların aparıldığı, gizlin cəmiyyətlərin
qurulduğu vaxt idi. Məhz bu illərdə Ə.Hüseynzadə
Türkiyədə "İttihadi-Tərəqqi" Cəmiyyətinin
qurucularından biri olur. Böyük Azərbaycan mütəfəkkiri
ömrünün sonlarına yaxın qələmə
aldığı məqalələrin birində
"İttihadi-Tərəqqi" Cəmiyyətinə daxil
olmasını xatırlayaraq yazır ki, nənəsinin
Şirvandan ona göndərdiyi pulu ittihadçılara kömək
məqsədi ilə vermişdi.
1895-ci
ildə hərbi-tibb məktəbini həkim yüzbaşı
rütbəsi ilə bitirən Ə.Hüseynzadə hərbi
xəstəxanada fəaliyyətə başlayır. Onun qələm
təcrübələrinin nəşri də bu illərə
təsadüf edir. O, alman şairi Bodenştedtin "Ömər
Xəyyam" haqqındakı əsərini türkcəyə
tərcümə edib "Ramazan baxçası" adlı məcmuədə,
Faustdan və Heynedən etdiyi tərcümələri Səlyani
imzası ilə "Məlumat" məcmuəsində
çapa verir. Ə.Hüseynzadə Türkiyədə
çox qala bilmir və 1903-cü ildə, 39 yaşında
Bakıya qayıdır. Əli bəyin gəlişinin səbəbləri
barəsində məşhur türk
araşdırmaçısı Əliheydər Bayat yazır:
"İttihadi-Tərəqqi" Cəmiyyəti mənsubu
kimi polisin təqibi altında olduğundan Hüseynzadə Əli
bəy 1903-cü ildə Azərbaycana döndü". Mətbuat
tariximizin sanballı araşdırıcısı, professor Əziz
Mirəhmədova görə isə Əli bəy Hüseynzadə
Azərbaycanda türkçülük hərəkatını
genişləndirmək, millətçilik şüurunu
oyatmaq üçün "İttihadi-Tərəqqi"çilərin
tövsiyyəsi ilə Vətənə
dönmüşdü. Bakıya qayıtdıqdan sonra o, bir
çox ziyalılarla ünsiyyətdə oldu və Ə.M.Topçubaşovun
redaktoru olduğu "Kaspi" qəzetində məqalələr
nəşr etdirdi. Vətənə dönüşündən
iki il sonra Əli bəy mətbuat tariximizə şərəfli
səhifələrini yazmış "Həyat"ın
yaradıcılarından biri kimi daxil oldu.
"Həyat"da
Əli bəy Hüseynzadənin 50-yə yaxın
tarixi-publisistik, siyasi-fəlsəfi məqalələri dərc
olundu. İctimai-siyasi və fəlsəfi fikir tariximizin
böyük şəxsiyyətinin mətbu irsini görkəmli
tədqiqatçısı, filologiya elmləri namizədi
Ofelya Bayramova gərgin zəhməti və elmi
axtarışları bahasına tədqiq etmiş, sistemləşdirmiş
və kitab halında oxuculara
çatdırmışdı.
"Həyat"ın
əsas qayəsi vətənə, xalqa,
türkçülüyə xidmət idi. Professor Ə.Mirəhmədov
"Türklüyə xidmət nümunəsi" məqaləsində
qeyd edir ki, "Həyat"çıların əsas
yaradıcılıq yolu ədəbiyyat, mətbuat və fəlsəfəyə
xidmət, həmçinin, sosial kredosu azadlıq və milli
birlikdir.
1905-ci
il iyunun 7-dən 1906-cı il sentyabrın 3-nə qədər
"Həyat"ın 325 nömrəsini buraxmaq mümkün
oldu. Bunlardan 131-i 1905-ci, 194-ü isə 1906-cı ildə
işıq üzü görmüşdü. "Həyat"ın
101-ci sayı Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd
bəy Ağayevin redaktorluğu ilə çıxmışdır.
Bu tarixdən sonra bu iki mütəfəkkirin yolları
ayrılır, Ə.Hüseynzadə "Həyat"ın
çapını davam etdirir, A.Ağaoğlu isə
"İrşad" qəzetini nəşr etdirdiyinə
görə ondan uzaqlaşır. "Həyat"ın 102-ci
sayında Ə.Ağaoğlunun belə bir məzmunda məktubu
vardır: "Sevgili qardaşım Əli bəy! Təvəqqe
edirəm ki, qəzetinizdə məlum edəsiniz ki, mən
bundan sonra "Həyat" müdirliyindən xaric olub "Həyat"
ilə heç bir əlaqəm yoxdur. Əhməd bəy
Ağayev".
Həmin
vaxt Əhməd bəy Ağaoğlunun "Həyat"dan
getməsi barəsində müzakirələr aparılmış,
bir qrup ziyalı bu gedişdən narazı qalmışdı.
Görünür, proseslərə yanaşmada fərqlilik,
fikir müxtəliflikləri Əli bəylə Əhməd
Ağaoğlunun bir yerdə çalışmasına imkan
verməmişdi.
Çox
çətin və şərəfli ömür və
yaradıcılıq yolu keçmiş, ictimai-siyasi fikir
tariximizin önəmli şəxsiyyətlərindən olan Əhməd
bəy Ağayev də "Həyat"ın səhifələrində
müntəzəm siyasi-publisistik yazıları ilə
çıxış edirdi.
"Həyat"ın
ilk sayındakı proqram xarakterli məqaləsində Ə.Ağaoğlu
etnik mənsubiyyətini dərk edən və milli sərvətlərinə
sahib çıxan Azərbaycan xalqının islami dəyərlərə
sadiq qalacağını bəyan edirdi: "Əgər biz irəliləmək
və həyati birliyə malik bir millət olmaq istəyiriksə,
biz hər şeydən öncə müsəlman olaraq
qalmalıyıq. Bizim irəliləmək istəyimiz, həyat
şərtlərinin yaxşılaşdırılması
istiqamətində olan səylərimiz islam qanunlarına vabəstə
olaraq əldə edilə bilər".
XIX
əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində
türk xalqlarının millət kimi formalaşmasında,
onların milli təfəkkür sahiblərinə çevrilməsində
Ə.Ağaoğlunun böyük xidmətləri var. Qəzetin
ilk nömrələrindən başlayaryaq Ə.Ağaoğlu
Rusiyada, Qafqazda və məxsusi olaraq Bakıda ictimai-siyasi hadisələrə
qiymət verməyi qarşısına başlıca məqsəd
qoymuşdu. O, öz fikirlərini elmi və islam dini
görüşləri fonunda şərh edir, demokratik ruhlu
fikirlərini oxuculara çatdırırdı.
"Həyat"ın
1905-ci il tarixli 7 və 12 iyun saylarında "Müxtəsir
övzi Rusiya" məqaləsində Ə.Ağaoğlu
rus-yapon müharibəsində Rusiyanın gücsüz vəziyyətə
düşdüyünü və bu vəziyyətdən
xalqın inqilabi-demokratik yola qədəm qoyub azadlıq
şüarları irəli sürməsinin tarixi-siyasi mənzərəsini
yaradırdı. Çar Rusiyasının yeritdiyi siyasətin
qəbulolunmaz detallarına toxunan Ə.Ağaoğlu
yazırdı ki, xalqın narazılığına əsas səbəblərdən
biri onların dini inanclarının həyata keçirilməsinə
mane olmasıdır. Müəllifin fikrincə, bu nöqsan
göründü və "hər millətə sərbəstlik
əta olundu ki, hər yerdə xahiş etsə, təmirat
qanuna uyğun olaraq ibadətxanalar tikib öz ruhanilərini
intixab etsinlər". Ancaq bu sərbəstliyin əta olunmasının
müsəlman xalqlarına aid olub-olmayacağını soran Ə.Ağaoğlu
yazırdı: "Müsəlmanlar qeyriləri kimi hər
yerdə və hər cür məscid, minbər və ibadətgahlar
bina edə bilirmi? Müsəlmanlar öz xahiş və qaidələrinə
müvafiq məktəbi-ruhaniyyə güşadına
azaddırlarmı? Kitabi diniyyə çap və intişar etməkdə
sərbəstdirlərmi? Gələcəkdə genə
müsəlmanlıq cəhətinə müsəlmanları
padşahlıq qulluqlarından, bəzi mənsəblərindən
məhrum edəcəklərmi? Genə bəzi məkatibi aliyyənin
qapıları onların üzlərinə bağlı
qalacaqmı? Məqalənin məzmunundan
anlaşıldığı kimi Ə.Ağaoğlu hökumətin
verdiyi fərmanlarda xalqın müxtəlif peşə sahiblərinin
mənafeyinə müvafiq azadlıq və sərbəstliklər,
onların maraqlarının qorunması
axtarılırdı".
Şərq.-2011.- 5 fevral.- S.5.